Язмышның Туган Көне - 6

Әмма ике нәрсә хакында укучыга түкми-чәчми әйтергә тиешмен. Сәүбән кайчан да булса анасыннан атасы хакында һәм Сәвия хакында сораячак иде. Бүген ул сорамас кебек. Аның шәһәр ваклыкларыннан арыган рухы, мәхәббәтсез тормыштан талчыккан җаны туган нигезендә бераз хәл җыярга, күңел утыртырга тиеш. Авылсыз узган унсигез ел гомеренең тыгыз йомгагын сүтеп җибәрү җиңел түгел, моңа күпмедер вакыт кирәк иде…
Малае янында бераз юангач, Рәмзия, мунча ягарга, кош-корт карарга дип, тышка чыгып китте. Сәүбән, бер кочак фотосурәт тотып, ялгызы утырып калды. Ләкин аның фотолар карыйсы килмәде. Аларда әрнүле хатирәләрдән башка берни дә юк. Сәүбән үзенә бик кызык шөгыль тапты: урам як тәрәзә янына утырды да авылны күзәтә башлады.
Иң элек ул урам башындагы иясез ватык арбага игътибар итте. Аның бер тәгәрмәчен кемдер салдырып алып киткән. Алдагы тәртәләре дә юкка чыккан. Гарипләнеп бер якка янтайган бу арбада Сәүбән үзен таныгандай итте. Аның да язмыш тәртәләре кайдадыр югалган, тормыш арбасының бер генә түгел, ике, өч тәгәрмәче ватылып, төшеп калган. Ул да менә хәзер яралы, гарип рухын дәваларга авылына кайтып егылды. Табармы ул монда берәр дәва? Йөрәк түрендә гомере буе йөрткән сагыш төерен сүтә алырмы? Ничә еллар күңелен әрнетеп торган сызлавыктан котыла алырмы?
Әнә кемдер килә. Таныш, түгел… Таныш! Бу бит Әнисә апасы! Башлангычта укыткан Әнисә апасы… Бер үзгәрмәгән… Әнә ничек җил-җил атлап килә, очып йөргән кебек йөри. Мәктәптә каникуллар чоры хәзер. Кая бара икән? Кая барса да барыбер түгелмени… Иң мөһиме, ул исән-сау, һаман элеккечә тере, җитез, якын, кадерле…
Мәктәптә укытучылардан уңды Сәүбән. Әмма укытучыларның әйбәтлегенә ул үзе сәбәпче иде. Аңа уку җиңел бирелде. Сәүбәннең яшь, тәҗрибәсез зиһене белән Ходай Тәгалә яисә ниндидер изге рухлар идарә итеп торган шикелле. Өй эшен эшләмәгән чакларында да аның начар җавап биргәне, начар билге алганы булмады. Ниндидер илаһи бер көч аның колагына дөрес җавапны пышылдап торган кебек иде. Чыгарылыш сынаулары вакытында Сәүбән тагын бер мәртәбә аптырады. Билет алып утыргач, күзен йомып, хәтерен бер урынга җыеп китерүе була, бөтен укыганы исенә төшә дә куя. Экрандагы сурәт кебек, йомык күз алдында балкып-сүнеп тора башлый… Китап укыганда аның һәр бите, фоторәсем кебек, күңеленә төшеп кала, кирәк чакта, шул битне хәтер төпкеленнән эзләп табу кыен булмый. Әнкәсе Сәүбәнгә гел әйтә иде:
— И-и, улым! Бигрәкләр дә җиңел бирелә сиңа уку. Хәерлегә генә булсын! Җиңел килгән җиңел китә бит. Килгәч-килгәч, белем сиңа китмәслек булып килсен!.. Миннән теләк шул, — ди иде.
Әллә инде Рәмзиянең улын беренче сыйныфка илткәндә теләгән теләге кабул булды? Ул вакытта: “Ярабби! Улыма тел ачкычлары бир!” — дип теләгән иде ул.
Ләкин Сәүбән бер нәрсә хакында кешегә әйтергә курка. Аңа кемдер даими булышып тора. Аның зиһененә мәктәптән, институттан башка да каяндыр аң-белем, өстәмә мәгълүмат килеп тора. Баштарак ул моңа гаҗәпләнә иде. Хәзер аптырамый инде. Димәк, кемгәдер шулай кирәк. Ходай Тәгаләгәме, Күк-галәмгәме, табигатькәме, әллә Хөсни карт риваятьләрендәге Зөһрә-анагамы?
Урамнан, ике бозау куып, Нигъмәт бабай узды. Бозаулары көр күренә. Димәк, өч сыер асрый бу карт. Иң гади авыл арифметикасы: ике сыерга ике бозау, узган елгы бер бозауны иткә суялар, бер тана бозау нәселгә калдырыла, киләсе елга бозылыбрак киткән сыерны суеп, әлеге башмакны савымга куялар. Шул рәвешле абзарда һәрвакыт өч эре мал тора. Алар тирәсендә ике бозау, өч-дүрт сарык бөтерелә…
Нигъмәт карт — түбән оч белән астурамның Ак бабае. Әйе, авылларда Ак бабай, Ак әби дигән могтәбәр затлар яши әле. Алар мулла да, авыл советы да түгел. Алар — шушы төбәкнең рухи җитәкчеләре, йоланы, милли рухны, әдәпне, тарихны саклаучылар. Мондый картларны беркем дә сайлап куймый, алар бу вазифага гомер буе эшләгән изгелекләре, матур гамәлләре аркасында ирешәләр.
Нигъмәт Ак бабайның да һәр әйткән сүзе мәгънәле, иманлы һәм тормышчан иде. Сәүбән аның һәр сүзен яшәү кануны итеп кабул итә, күңелендә бөртекләп саклап тота. Әле дә хәтерендә, чыгарылыш сынауларыннан соң, яшьләргә фатиха бирү өчен, мәктәпкә Ак бабай килгән иде. Ул, һәрбер баланың кулын кысып, аларның колагына теләк-дога әйтеп чыкты. Сәүбәнгә нәүбәт җиткәч, Нигъмәт карт, аның колагына үрелеп: “Чит-ят аллаларга табынма, үзең салган юлдан абынма”, — дип пышылдады.
Ак бабай картайган. Аякларын өстерәбрәк атлый. Шулай да нык әле. Гәүдәсе төз, туры, сыны зифа. Ап-ак сакал-мыеклары йөзенә мөлаемлык, нурлы-иманлы төс биреп торалар. “Иртәгә кереп чыгарга кирәк булыр. Нык кына эләгәчәк үзеннән. Әмма ул хаклы булачак”, — дип уйлап алды Сәүбән. Кемгә үпкәләп кайтмый йөрде соң ул? Кемгә нәрсә исбатларга тырышты? Моңардан кемгә җиңеллек килде? Әнкәсенәме, үзенәме? Бәлки… Юк-юк, әлегә Сәвия хакында уйламаячак ул…
Сәвия хакындагы уйларыннан арынырга теләп, Сәүбән урамнан шул уйларын ияртеп җибәрерлек җан иясе эзләде. Һәм тапты! Ул әлеге дә баягы Май әби иде.
Чишмәдән алып кайткан шифалы судан чәй кайнатып, тамак кибүен басып чыккан Май әби бу юлы түбән очка ашыга иде. Әмма ул бик ерак китә алмады, урам чирәмендә үлән чемчеп йөргән яшькелт-сары каз бәбкәләре тезелешеп аның артыннан иярделәр. Май әби аларны кире куа башлады. Оясыз үскән каз бәбкәләрендә азык табучы ана артыннан иярү инстинкты көчле иде, күпме генә куса да, Май әби аларны капка төбендә калдыра алмады. Ниһаять, тәмам арып-алҗып, ул биш бөртек инкубатор бәбкәсен элекке урыннарында оялатты да кабат өенә кереп китте. Сәүбән, үзе дә сизмәстән, кычкырып көлеп җибәрде…
— Кызыкмы?
— Ә?..
Сәүбән, сискәнеп, артына борылып карады. Ишек катында аның бала чагы — кечкенә Сәүбән басып тора иде. Сөенергәме, көенергәме — Сәүбән әлегә анык кына белми, шулай да, малайны күргәч, аңа рәхәт булып китте. Ялгызлык, күңел тынгысызлыгы, андагы сагышлы авыртыну шулкадәр ялкыткан, Сәүбән ишектән теләсә кем килеп керсә дә, кочаклап каршы алырга риза иде бу минутта. Ә бу малай — теләсә кем түгел, үзенең газиз бала чагы!
— Кая юкка чыктың син? Әллә үпкәләдеңме?
— Юк ла… Әнкәй сине каршы алганда, күзне майландырып тормыйм, дидем. Йә көнләшеп куярмын...
— Ә мин сине үпкәләттем дип уйлаган идем…
— Юк ла, мин бит рух. Рухлар үпкәләми, алар ачулана гына.
— Син мине ачуланмыйсыңмы?
— Юк.
— Димәк, мин бөтенләй үк беткән кеше түгел әле?
— Тагын шул буразнага төштең… Мактатасың киләме?
— Йә, ярый-ярый… Шаярмакчы гына идем…
— Ә беләсеңме, кешенең әйбәтлеге ярата белүе белән билгеләнә, бәяләнә. Ә син ярата беләсең. Тәрәзәдән карап торуыңда да ярату бар бит синең. Ярата белү сәләтеңне югалтмагансың син. Ярата белгән кеше начар кеше була алмый…
— Ә бит ярата белгән кеше — сагышлы кеше…
— Юк, бу башкачарак… Сагына белмәгән кеше ярата да белми. Сагыш — сөю бишеге. Ярату хисе сагышта гына сынала, чыныга, үсә ала. Мәхәббәттән бәхеткә юл — сагыш аша гына!
— Димәк, сагышлы кеше — әйбәт кеше.
— Шулай. Сагына белүче кеше — яхшы кеше. Чөнки бу хис ярату, хөрмәт, итагать хисеннән соң гына туа ала. А–а, синдә сагыш бар…
— Карале, миңа ошый башладың әле син. Баштарак бер дә ошамаган идең. Хәзер күрәсе килеп кенә тора…
— Син дә миңа ошыйсың. Башта мәнсез-мәгънәсез бер адәм заты булып тоелдың, билләһи. Хәзер ярыйсы… Әйдә, дуслашыйкмы?
— Әйдә соң!.. Мә бишне!
— Мә бишне!
Сәүбән, кул сугышыр өчен, бармакларны җәеп, учын алга сузды. Бала Сәүбән дә үзенең нәни учын өскә күтәрде. Әмма учка уч туры килмәде, нәни уч, олы кул-бармаклар аша үтеп, аска төшеп китте…
Сәүбән каршында чын мәгънәсендә илаһи рух басып тора иде.
5
Сәүбән соңгы — өченче әтәч тавышына да уянмады. Әнкәсе җәеп биргән ап-ак түшәккә чумып, мәрткә киткән кеше кебек изрәп йоклады да йоклады. Яшькелт-зәңгәр күзләренең шар ачык булуы гына куркыта, шомландыра. Рәмзия, тыштан урап кергән саен, малае ягына карый: күзләре һаман ачык. Догаларын укый-укый тагын чыгып китә. Авылда мәшәкать җитәрлек бит: көтүе, кош-корты, ишегалды, бакчасы… Шулай да, тышта бераз юангач, Рәмзия тагын ашыгып килеп керә, тагын малае ягына күз ташлый. Һаман элекке хәл: Сәүбән су төсле күзләрен томрандырып карап ята!
Рәмзия белеп бетерми шул: Сәүбән чынлап та “мәрт йокысы” белән йоклап ята. “Үлем йокысы” дигән сүз ул. Мондый йокы вакытында кешенең җаны үзе белән булмый. Кайдадыр очып йөри. Әмма күзгә күренеп-беленеп тормаган нурлар аша йокы иясенә үзе булган урыннардан сурәтләр җибәреп тора. Кешеләр бу хәлне “төш” диләр. Менә әле дә Сәүбән төш күреп ята.
Күзләр — кешенең иң серле-сихерле урыны. Якты дөньяга ишек. Бу — шулай. Әмма күзләрнең сихри асылы, илаһи хасияте моның белән генә бетми әле. Күзләр һәрвакыт, һәрдаим җан карамагында, җан ихтыярында булган. Кеше җаны шушы күзләр аша хәрәкәтләнә. Күзләр — җан юлы, җан сукмагы… Халыкта “җансыз күзләр” дигән сүз йөри. Кеше үлгәч, җаны чыккач, иң беренче итеп аның күзләрен йомдырып куялар. Җан тәслим иткән, җаны башка кайтмаячак дигән сүз бу. “Күз саклау — җан саклау”, “Күзсез калу — җансыз калу” дигән әйтемнәрдә дә бар “күз-җан” тәгълиматы.
Кеше күзенә нур йөгерсә, карашларына якты балкыш кунса, аңа “җанланды, җан керде” диләр. Тагын бер борынгы йола: баласының яисә сөйгәненең күзеннән үпкәндә кеше һәрвакыт: “Җаным!” яисә: “Җанкисәгем!”, “Җанашым!”— дип әйтергә тиеш. Бу — катгый таләп. Борынгы йола.
Кайбер төбәкләрдә, уянган кешегә карата: “Җан төбе белән уянды”, — диләр, икенче бер урында: “Җанны эретә торган күз карашы”, — дип, матурайтып әйтәләр.
Кешегә йотлыгып карап торуны да татарлар “күз ату” диләр. Шуны ук икенче бер урында “күңел ату”, “җан ату” дип үзгәртәләр. Гашыйк булу, ярату белән бәйле мондый әйтемнәр дә шушы “җан-күз тәгълиматы”ннан килеп чыга түгелме?
Ниһаять, “күңел күзе”, “җан күзе” дигән сүз бар. Бу сүз ике төшенчәне турыдан-туры бәйләп куя. Сәүбән дә менә шушы күңел күзе белән, җан күзе белән карап ята. Күзе бар, ул шар ачык, ә менә җаны кайдадыр йөри, иясенә кайтырга уйламый да…
Рәмзия үзе уйлана, үзе һаман борчыла. Ул инде курка да башлады. Сәүбәненә бер-бер хәл булмасын тагы… Менә ул, якын ук килеп, малаеның ачык күзләренә карап тора, аны йомдырмакчы була… Ана кешегә: “Ярамый, күзләренә тия күрмә! Күзләрен йомдырсаң, харап итәсең, җаныннан мәхрүм калдырасың, аңа кабат кайту өчен юлны ябасың, ярамый, тимә!”— дип әйтәсе, юк, әйтәсе генә түгел, бөтен көчкә иңрәп кычкырасы килә.
Кайсыдыр тоемы белән Рәмзия моны үзе дә белә. Йокылы ачык күзләрне йомдырырга, куркытырга, хәтта уятырга да ярамый. Шуңа күрә ул малаен уятмый, күңеле ничек кенә өзгәләнсә дә, кагылмый, дәшми… Ул йомшак кына тамак кырып ала да, иң моңлы бер җырны сайлап, көйли башлый. Бу көйне, бу җырны тоячак, ишетәчәк аның малае! Ишетәчәк тә җанын кабат үзенә чакырып алачак, җаны белән бергә үзе дә якты дөньяга, авылына, нигезенә, әнкәсе янына кайтачак…
Төш — кешегә Аллаһы Тәгалә биргән иң зур бүләкләрнең берсе. Төш вакытында Кеше үзенең хыял чикләрен узып китә һәм хыял каршында үзенең никадәр мескен булуын аңлый. Аллаһы Тәгалә Кешегә төшне аның Кеше генә булуын искәртү өчен биргән.
Сәүбәннең җаны бу мәлдә Кала-тау янындагы чишмә буенда кош очыра иде. Ул төшендә аермачык күреп ятты: унөч-ундүрт яшьлек чаклары. Рух чишмәсе буенда кош базары… Нинди генә кош юк анда! Алар Сәүбәнне сырып алганнар. Кайсы кая куна ала — шунда куна… Сәүбән үзе ике учын да алга сузган. Учларында да кошлар… Берсе килеп куна, икенчесе очып китә, аның урынына өченчесе килә...
Сәүбәннең күзе чишмә читендә ялгызы басып торган нәни кошчыкка төшә. Нигә ул ялгызы? Нигә ул очмый? Сәүбән аңа якынрак бармакчы була. Теге кошчык читкәрәк очып китә… Менә ул чишмәдән су капмакчы була. Улакның очына ук килеп куна. Ургылып-ургылып аккан агымга нәни томшыгын төртә. Шул мәлдә үк, көчле агымга эләгеп, аска — чишмә казанына төшеп китә. “Ах! Харап булды!”— дип уйлап өлгерә Сәүбән. Йөгереп барып кулына ала… “Исән, исән икән бәгърем!” Сәүбән аны сулышы белән киптерә, терелтә, дәвалый башлый… Бераздан кошчыкка җан керә, шул арада ул инде Сәүбәнгә дә ияләшеп ала, аның учында тыныч кына утыра, канатларын чистарта, башын әле бер якка, әле икенче якка янтайтып, коткаручысын күзәтә, аннары, чырылдап рәхмәт әйтә дә каядыр очып китә…
Бер дә “каядыр” түгел, кайчандыр Сәүбән белән Сәвиянең “мәхәббәт мөнбәре” булган юкәгә табан очкан икән ул. Шул юкә агачының иң урта бер ботагына барып кунган… Нур булып кунган… Юк, бу нур — бөтенләй башка төрле яктылык… Сәвиясе бит бу! Сөйгәне! Нишләптер ул тәнсез, киемсез, тоташ нур гына, йолдыз кебек, Кояш кебек… Ләкин ул чын Сәвия! Нур булса да ул — чын! Ул… ул — фәрештә! Әнә Сәүбәнне үзенә чакыра. “Әйдә, минем янга очып мен!”— ди… Сәүбәнгә шул җитә кала, ул каяндыр пәйда булган канатларын җилпеп очып китә… Әмма ерак китә алмый, чирәмгә егылып төшә. Баксаң, аның иңендә сыңар канат кына икән… Шунда ук аның каршында Хөсни карт йөзе пәйда була. Ул авызын ачмыйча, иреннәрен кыймылдатмыйча гына нидер сөйли. Ничек була инде — үзе дәшми, үзе сөйли?! Төш бит бу, төш! Төштә бөтен нәрсә дә булырга мөмкин ләса. Хөсни картның һәр сүзен Сәүбән үз хәтеренә бөртекләп теркәп барды…
“Кеше — бер канатлы фәрештә. Ә очар өчен пар канат кирәк. Кеше бөтен гомере буе әнә шул икенче канатын эзли. Ул еш кына янәшә яшәрдәй кеше дә таба, әмма бу кеше аңа очар канат куя алмый. Һәм ул, шушы җир тормышына риза булып, җир кануннарына буйсынып яши башлый... Үзенең икенче канатын эзләүдән туктый, бирешә, җиңелә... Шул чакта ул, язмыш юлыннан тайпылып, читкә, бөтенләй икенче якка борылып китә... Кеше үзенең парын тапканчы йөрергә, эзләргә, көрәшергә тиеш…”
Шул сүзләрне әйтүгә, Хөсни картның сурәте юкка чыга, Сәүбән каршында тагын теге карт юкә, аның яшеллеген нурлап торучы Сәвия пәйда була.
Сәүбән юкәгә таба тагын бер мәртәбә талпынып карый. Бу юлы ул иңендә тигезлек, җиңеллек тоя, талпына башлый, әллә җанын, әллә канатларын җилпи-җилпи очып китә, берничә омтылуда юкә очына — нурдан коелган Сәвиясе янына барып куна…
— Сәвия, ничек тордың?— ди Сәүбән.
— Мин бит Сәвия түгел, мин аның фәрештәсе генә, — ди теге нурланыш.
— Барыбер түгелмени?
— Барыбер түгел. Менә син дә чын Сәүбән түгел бит. Син аның җаны, рухи фәрештәсе генә.
— Сәвия дә төш күреп ятамыни?
— Әйе, Сәвия дә төш күрә… Ул бүген көтүгә сыерын чыгарырга да онытты хәтта…
— Ул хәзер шатмы?
— Шат. Әнә сине төштә күреп елмая…
— Чибәрме ул?
— Чибәр, бик чибәр.
— Бит очындагы “мәхәббәт боҗрасы” да шул укмы?
— Шул ук… Тик аның тирәсенә бер-ике җыерчык кына өстәлде.
— Чәчләре дә бөдрәме?
— Бөдрә-бөдрә… Тик… бу бөдрәлектә ак чәчләр күп хәзер…
— Миндә дә бар алар…
— Моны Сәвия белә…
— Каян белә ул?
— Син күргән төшне ул да күреп ята ич…
— Ә, шулай бит әле. Әйт әле, мин бик картмы? Күрсә, Сәвия миннән курыкмасмы? Гайрәте чикмәсме? Ә?
— Бигрәк бала инде син! Ярата ул сине, ярата… Син бүген дә аның өчен иң гүзәл, иң кадерле җан иясе… Сәвия сине югалтса да, өметен югалтмады. Чөнки ул Сәүбәнен югалтуны кайгы итеп түгел, сагыш итеп кабул итте. Ә сагышта һәрвакыт өмет була, кайгыда — юк… Син аның сагышы, өмете, Сәүбән…
— Мин аңа китергән җәфалардан соң да шулай уйлыймы?
— Кеше булса, рәнҗер иде. Синең Сәвияң дөньяга фәрештә итеп яратылган шул…
— Үзең әле генә “Аның фәрештәсе мин” дигән идең…
— И-и, беркатлы җан! Фәрештәләр ике төрле: күк фәрештәләре, ягъни рухи фәрештәләр булган кебек, җир фәрештәләре дә була. Сәвия менә шул җир фәрештәсе. Алар үпкәли, рәнҗи белмиләр, алар тоташ изгелектән торалар…
— Ә мин кем? Мин фәрештәме?
— Синме? Син беркем дә түгел.
— Ничек инде? Фәрештә булмасам, кешедер бит? Әллә… кеше дә түгелме?
— Кеше, кеше… Тик син җир кешесе түгел… Син — каяндыр очып килгән галәми нәсел кешесе.
— Хөсни бабай “Зөһрә-ана нәселе Чулпаннан — яшел планетадан килгән” ди. Без әнә шул Чулпан-Венера кешеләре булабыз, ахры… Безнең күзләр дә яшел-зәңгәр бит…
— Белмим. Мин җир кешеләрен генә таныйм. Сәвия — җир кызы. Ә мин — аның рухи чагылышы, яклаучысы, фәрештәсе.
— Сәвияне күрәсе иде! Булыш әле миңа!
— Анысы Ходай эше. Вакыты җиткәч, күрешерсез… Ә хәзер миңа китәргә вакыт…
— Аз гына тор инде… Китмә инде!
— Китәргә кирәк. Әнә Сәвия уянып ята… Урамнан Сәүбән кереп килә. Ул шаулап кергәндә, Сәвия уяначак, ул уянганчы, мин аның ачык күзләре аша күңел түренә кереп калырга тиеш… Соңга калсам — эш харап… Йә, сау бул. Әле без күрешәчәкбез.
— Күрешәбезме? Тагын күрешәбезме?
— Күрешәбез. Хуш…
— Хуш, Сәвия…
Юкә агачында Сәүбәннең җаны үзе генә калды. Үзе генә түгел икән. Аның борын төбендә генә, бер яшь ботакта, баягы кошчык талпына; ул, үзенчә сайрый-сайрый, Сәүбәнгә нидер әйтмәкче, аңлатмакчы була. Тик Сәүбәннең җаны аны аңламый…
Шунда аның колагында Сәвия фәрештәсенең соңгы сүзләре яңгырап тора башлый: “Урамнан Сәүбән кереп килә. Ул шаулап кергәндә, Сәвия уяначак…” Кем хакында әйтте ул, нинди Сәүбән, каян, нигә керә?.. Әллә? Аның иясе, торып, Сәвияләргә таба киттеме? Тизрәк кайтырга кирәк, кайтырга, кайтырга…
Әмма Сәүбәннең җаны тиз генә кайтып китә алмады әле. Сәвиянең фәрештәсе аны үз янына очыртып алып менсә дә, юкәдән ул ялгызы үрмәләп төшәргә тиеш иде. Төшкәч тә, чишмә буенда беренче пәйда булган урынын таба алмый иза чикте. Аны тапкач, үзе генә белгән догасын укыды да иясенә кайтып китте…
…Рәмзия Сәүбәннең йомык күзләрен шундук күреп алды. “Җаны кайткан, күңеле тынычланган, барысы да әйбәт”, — дип уйланды ул, һәм йокыдан уянырга тырышып яткан улының колагына иелде…

6
Сәүбән уянмаган иде әле. Әмма ул әнкәсенең җырын ишетте. Күргән сәер төше генә аңа ныклап айнырга, зиһенен җыярга, күзен ачарга ирек бирми… Әнкәсе исә җырлый да җырлый…
Рәмзиянең беркайчан да сәхнәгә чыгып җырлаганы юк. Әмма Сәүбән аның җырчы икәнен белә. Ул икмәк пешергәндә җырларга ярата иде. Мичтән гәрәбәдәй янып пешкән икмәкләрне алганда, ишетелер-ишетелмәс кенә җырлый да җырлый… Юк, артык моңлы-сагышлы да түгел ул җыр, ничектер күңелләрне җилкендерерлек, җанны дәртләндерерлек, йөрәкне ярсытырлык өмет җыры иде… Рәмзия тагын сөт аертканда җырлый. Бераз оеп китеп, карашларын еракларга — өмет-хыялларына төбәп, сепарат сабын салмак кына әйләндерә дә әйләндерә… Ап-ак тамчылар, чиләктән чәчрәп китеп, ялгыш аның кара-кучкыл (кояш астында күп эшләгәннән ул) йөзенә, тамырлары калкып чыккан кулларына килеп куналар. Кайчакта Сәүбән: “Аның чәчләре дә шул сөт аклыгыннан түгел микән?”— дип уйлап куя иде… Ул чаклардан күпме вакыт узган! Ә әнкәсе һаман җырлавын ташламаган… Җырласын иде, бервакытта да җырын, көен өзмәсен иде! Җыр ул — җан тавышы, җан авазы бит…
Сәүбән ярым уяулы килеш ята бирде. Ул инде әнкәсенең карашын тоя, җан тибрәнешен тоя, хәтта сулышын-тынын тоя… Әнә әнкәсе аның өстенә иелә, колагына изге-хикмәтле сүзләр пышылдый: “Мәтә… Тикә… Умма… Йәрсә… Иллә… Әнни… Һүнни…”
Сәүбән дертләп китте. Нинди таныш сүзләр! Юк, гадәти сүзләр түгел алар, дога сүзләре! Ниндидер могҗиза, тылсым белән бәйле дога сүзләре. Сәүбән бу доганың каян килүен дә, нәрсә аңлатуын да белми. Аны беркем белми. Коръән догасы түгел ул. Әмма Сарманайда бу доганы һәр туган бала колагына пышылдыйлар, шулай кырык көн буе пышылдап, әйтеп-яңгыратып торалар. Шулай эшләгәндә ул баланың аң-зиһененә, җан-күңеленә мәңгелеккә кереп кала, аны шушы серле доганың иясе итә, имеш… Сәүбән, үзенең малае тугач та, кырык көн буе шушы доганы кычкырып торды, Сәвиянең “Нинди сихер кертеп булашасың?” дигәненә карамады, ата-баба йоласын җиренә җиткезеп үтәде.
Сәүбән күзләрен ачканда, Рәмзия баягы “Җидегән чишмә” көен көйләп йөри иде. Ул инде өстәл әзерләгән, өй эчен дә ялт иттереп җыештырып, балкытып куйган. Җәй уртасы булса да, мичкә яккан. Үзе генә белгән тәмле ашларын пешерәдер, мөгаен…
Сәүбәннең тиз генә торып китәсе килмәде. Аның күз алдыннан сәер төше, анда үзенең канатланып очып йөрүе, Сәвиянең илаһи рухы белән очрашуы озак китмәде әле. Ул элек тә “канатлы төшләр”не еш күрә иде. Тормышта да ул артык хыялый, җирдән күтәрелебрәк, очыбрак яшәде шикелле… Чынлап та, ул күпмедер күк кешесе, ахры, күренми торган канатлары бар, ахры, аның. Артык хыялый ул… Элегрәк бигрәк тә очынып, хыялыйланып яши иде. Хәзер бераз басылды басылуын. Әмма хыялыйлыгы барыбер бетмәде. Хыяллары да җирнеке түгел, хәтта күкнеке дә түгел… Бөтенләй өченче дөньядан бугай ул. Сәүбән моны тоймый, төгәл белә! Җан-күңел түрендә ниндидер билгесез “күк сагышы”, юк, күк кенә түгел, “галәм сагышы” саклап яши ул. Бу сагыш, бу моң һич бетми, киресенчә, елдан-ел көчәя генә…
Сәүбән бик еш уйлый: башка юлдан кереп китсә, ул бөтенләй әллә кем — йә бер моңлы җырчы, композитор, яки язучы, шагыйрь булыр иде. Мәшһүр җырчы, мәшһүр шагыйрь булыр иде! Шулай булса, аңа яшәү җиңелрәк тоелыр иде. Гомере буе күңел кылларында чыңлап, гүзәл, әмма үтә дә сагышлы-гамьле дөньялыкка чыгарып җибәрер иде дә, бушанып, җиңеләеп калыр иде… Үз тормышын математика, техника белән бәйләгән Сәүбән бу гамьне тышка чыгара алмый изалана; аны тормыш авырлыгы, яшәеш мәшәкатьләре белән бастырып куйган да, онытырга тырышып, хәтта белмәмешкә салышып яши... Әмма ул бер нәрсәне төгәл белә: кайчандыр бу сагышлы гамь аның күңел, җан түреннән бәреп чыгачак, бөтен дөньяны, тирә-юньне шыплап тутырачак һәм, үз дулкынына ияртеп, Сәүбәнне бөтенләй башка тарафка алып китәчәк…
“Торырга кирәк, югыйсә болай ятып шашарга була”, — дип уйлап алды Сәүбән. Кулларын юрган астыннан чыгарып, як-якка җәеп салды. Нәкъ канатлар кебек булды. “Их, менә хәзер калкынып, очып китәсе иде, әнкәйне кочып аласы иде!.. Канатлар кирәк шул, чын канатлар кирәк…”
Шунда, әллә каян гына, бала чакта әнкәсе өйрәткән бер шигырь исенә төште. Рәмзия аны Сәүбәнгә кайсыдыр бәйрәмдә сөйләр өчен ятлаткан иде.
Әллә нинди җитди уйлар
Борчый безнең Саматны.
— Әни, әни, кара әле,
Бөтен нәрсә канатлы!
Һәрбер күбәләктә бар ул,
Һәрбер кошта бар канат.
Сандугачта, карлыгачта,
Акчарлакта, сыерчыкта…
Өлгереп булмый санап.
Самолетта да канат бар,
Кораб канаты — җилкән.
Яңгыр канаты — болытлар,
Галәм канаты җилдән…
Кояшның канаты — нурлар,
Агачта яфрак — канат.
Кинәт… уйланып ала да
Йөгереп килә Самат:
— Әни, әни, әйт әле, — ди, —
Кеше канаты нинди?
Әнисе, малаен кочып:
— Минем канатым — син, — ди.
Сәүбән, шигырьнең соңгы юлларын такмаклый-такмаклый, сикереп торып, мич артында булышучы әнкәсе янына килде.
— Әнкәем минем! Шундый татлы итеп йоклаганмын!.. Бик күптәннән болай ял иткәнем юк иде… Рәхмәт сиңа!..
Рәмзия улының аркасыннан сөеп куйды:
— И-и, балакаччаем, үз нигезеңдә бит син. Нигез рухлары сине таныган, үз иткән. Кабул иткән — шуңа да әйбәт йоклагансың… Әйдә, юынып ал да чәй өстәленә җитеш. Аннары урамга чыгып керерсең, йөреп кайтырсың…
— Ярый, әнкәй, мин хәзер… — Сәүбән йөгереп диярлек тышка чыгып китте. Ишегалдына килеп чыгуга, каршы як койма буенда яткан бүрәнә өстендә утыручы бала Сәүбәнгә барып төртелде. Сәүбән аны онытыбрак җибәргән иде, шуңа да сискәнеп, дертләп китте, ә малай кымшанмады да.
— Ну йоклап та карыйсың син… Кояш төшлеккә җитеп килә бит инде. Оятың бармы синең, юкмы? Әнкәй дә борчылып бетте. Бер-бер хәл булмагае дип курыкты…
— Үзе бер сүз дә әйтмәде болай…
— Әнкәй безнең шундый, күңелендәген һич кешегә сиздермәс…
— Үзең ничек соң?
— Ярый ла… Миңа ни булсын… Сиңа әйбәт булса, миңа да әйбәт, сиңа начар икән — миңа начар…
— Бүген кая барабыз, нишлибез?
— Бар, башта капкалап чык, миндә берничә уй бар, карарбыз…
Сәүбән кое янындагы чиләктә җылына башлаган суда пош-пош килеп юынды да кулларына, битләренә кунган су тамчыларын тирә-якка чәчә-чәчә йөгереп кереп китте.
Бала Сәүбән аның артыннан йөзен чытып карап калды.
Сәүбән өстәл артында уйланып утырды: “Бала чагы аны иң элек кая алып барыр? Төгәл өч җиргә барасылары бар — әткәсе янына, Сәвия янына, Кала-тауга… Кайсын сайлар? Кайсы мөһимрәк?”
Иң кыены — Сәвия янына бару. Бик күрәсе килә! Аның малае бар икәнен белә Сәүбән. Ире бардырмы — төгәл генә белми. Әнкәсе бервакыт шул хакта сүз каткач, Сәүбән аны шып туктатты:
— Җитте, әнкәй, минем өчен Сәвия юк инде,— дип кырт кисте.
Шуннан башлап Рәмзия дә дәшми. “Ярасына кагылмыйм” дидер инде…
Ә күрергә кирәк! Сәвия белән күрешергә, сөйләшергә, аңлашырга кайтты ласа ул. Сәүбән тирәнгәрәк кереп уйларга курка, ә менә Сәвия белән очрашу хакындагы карары нык.
Иң бөек кануннар — йөрәк кануннары. Әмма алар һәрчак дөрес булып чыкмый. Сәүбән дә йөрәк кушуы буенча чыгып китте Сарманайдан. Ләкин ул чакта йөрәге хаклы булгандыр дип кем әйтә ала?
Ул өйдән килеп чыкканда, бала Сәүбән һаман шул урынында утыра иде. Элеккечә җитди, кырыс. Хәтта бераз көлке дә… Сәүбән авызын учлары белән каплап көлгәндәй итте. Малай күзеннән бу гамәл дә читтә калмады:
— Нәрсә көләсең? Үзеңнән көләсең бит, абзый кеше…
— Артык җитди инде син. Бераз балаларча кылан әле, мин бит бала чакта терекөмеш кебек идем…
— Аның каравы хәзер әнә сагыз кебек сузыласың. Авылга кайткач кына бераз җан керде…
— Анысы дөрес. Син булганга ул. Синең янда миңа тынычрак, рәхәтрәк. Син минем бала чагым гына түгел, иманым да, күңел тынычлыгым да, өметем дә, киләчәгем дә…
— Йә, ярый, күп төчеләнмә. Әйдә чәчләреңне тара да киттек.
— Кая киттек?— Сәүбән җитдиләнде. Ныклап уйламаган килеш, Сәвия янына гына алып китмәсен иде…
— Кая булсын, Ак бабай янына. Аның сүзе — авыл сүзе, аның фатихасы — авыл фатихасы, кайтуыңа икенче көн, ә син һаман әле туган җирең белән аңышмыйча йөрисең.
Сәүбән өчен бу тәкъдим һич яңалык түгел. Ак бабай хакында ул үзе дә уйлап куйган иде. Акыллы малай булды бу, Сәүбәннең борынына чиертте.
— Әйдә киттек…
— Әйбәт кенә бар, качкын-угры кебек ашыкма. Син үз авылыңда йөрисең.
Адымын кызулаткан Сәүбән тигез, салмак эзгә төште. Чынлап та, кая йөгерә ул? Кемнән кача? Кемне куа?
Ак бабай аларны, әй, аны инде — Сәүбәнне — ачык йөз белән, көлеп-елмаеп каршы алды. Кәҗә сакалын сыпыра-сыпыра килеп, ипләп, җайлап күреште.
— Исәнме-саумы, олан? Сәүбән буласың бит? Әйдә, менә шунда утыр, бер дога кылып алыйк…
Утырып дога кылдылар. Ак бабай дин эшләренә дә оста икән — бер тоткарлыксыз, матур итеп укып куйды.
— Ишеттем-ишеттем… Кайтканыңны кичә үк ишеттем. Килүеңне дә көтебрәк тордым…
— Әйе, кайткан идем шул. Шактый читтә яшәлгән. Озаграк кайтмаган саен, кайту кыенлаша икән… Менә тәвәккәлләп кайттым… Соңга калганчы кайтып калыйм, куып җибәрмәсләр әле, дидем…
— Ничек соң анда — калада, диюем — хәлләр?
— Ничек дип… Һәркем үз ягына тарткалый… Ә юрган кыска… Шул.
— Гаиләң бармы?
— Бар. Хатыным бар. Малаем үсә.
— Эшеңнән ризамы?
— Шул эшкә дип укыгач, риза инде. Без самолет агрегатлары чыгарабыз.
— Эшең күк белән бәйләнгән икән… Ә җаның, күңелең ни-нәрсә белән бәйләнгән соң?
— Күңелдә барысы да бар, Ак бабай…
— Ул күк белән бәйләнгәнме, җир беләнме? Очамы? Әллә җирдә йөгерәме? Сөйрәлеп кенә йөриме?
— Күңелме? — Ак бабайның сәер сөйләшүеннән Сәүбән бераз аптырабрак калган иде.
— Әйе, күңелең, җаның, барлык хасиятләрең…
— Без барыбыз да җир кешеләре инде, Ак бабай…
— Җирдә син бәхетлеме?
— Эшемнән канәгать, гаиләм… әйбәт кенә… — Сәүбән, “гаиләм” дигәч, бераз төртелеп торды.
— Алайса, тормышың бөтен, күңелең тыныч инде синең?
— Тормышым бөтен, ә менә күңелем тыныч түгел, Ак бабай, яшермим.
— Тормыш урамы яман җилләргә һәрвакыт ачык, күңел белән дә шулай, олан. Ә син тормышыңның беренче юл чатында ук каршы җилгә бирешкәнсең. Шуңа күрә дә гомерең буе күңелеңә тынычлык таба алмый йөргәнсең… Гомерең буе шуның ачысын ашап яшәгәнсең…
— Бик кыен булды шул ул вакытта… Үпкәне, рәнҗүне баса алмадым.
Нигъмәт карт торып йөреп китте. Аннары, кискен борылып, кулындагы чыбыгы белән күккә таба күрсәтте:
— Әллә кошларга очу җиңелме? Йә, җиңелме? Әмма алар аңа карап кына җиргә төшмиләр бит! Ә син, олан, җирдә яшәп тә төшкәнсең… Бу якты дөньяда яшәү — шушы дөньяны ярату ул. Шуңа күрә зарланма. Яшисең икән, димәк ки, бу дөньяда яшәү сиңа ошый. Барысы да җайга төшәр. Зарланма, олан…
Ак бабай Сәүбәнгә каты бәрелә иде. Әмма Сәүбән аңа бер тамчы да үпкәләмәде. Хак дөресен сөйли лә ул. Тик бер әйбер генә аны борчып тора. Ул бит боларның барысын да аңлады инде, ник шулкадәр орыша соң аны Ак бабай?
Сәүбән, ярдәм сорап, өйалды басмасына кунаклаган бала чагына карады. Тегесе иңбашын селкетеп куйды да: “Мин дә берни аңламыйм”, — дигән йөз чыгарды.
— Мин барысын да аңладым, Ак бабай. Үз дуамаллыгым белән күп кешеләргә борчу, аһ-зар, күңел тынычсызлыгы китергәнмен… Кайберләрен бәхетсез дә иткәнмен… Инде миңа нишләргә, йә, әйт? Кайту авыр булыр дигән идем. Кайту әллә ни авыр түгел, иң авыры кайткач икән аның… Миңа нык авыр, Ак бабай. Шактый тәртә җимергәнмен бит мин…
— Кайгы-сагыш татымаган кеше яшәү ләззәтенең чын тәмен белә алмый, олан…
Сәүбән телен тешләде. Чөнки Ак бабай дөресен сөйли иде.
— Озакка кайттыңмы соң?
— Күңелем утырганчы торам әле.
— Ә шәһәрдәге газизләрең?
— Алар мине ничек тә аңлар. Әллә аларга җиңелме? Чынлап та, алар янына тыныч күңел, саф, якты җан белән кайтасым килә.
— Мин сине аңлыйм, олан. Син дөрес уйлыйсың. Башкаларны бәхетле итү өчен үзеңнең дә бәхетле булуың кирәк шул. Тагын шуны онытма, олан: мәхәббәт белән нәфрәт бер үк нәрсә, тик… берсе аның — мәхәббәт, икенчесе — нәфрәт кенә. Әмма алар бер үк нәрсә!
Сәүбәндә бу кадәресен аңларлык зиһен егәрлеге юк иде. Ул сүзгә кушылмады, баш кагу белән чикләнде. Ак бабай образлы-кинаяле сүзен дәвам итте:
— Кеше үзенең гомерен мәңге яшәргә килгән кебек яшәргә тиеш. Үткәнеңне, бала чагыңны, яшьлегеңне онытма, алардан аерылма. Үткәнең сине саклап калачак. Унсигез ел иленә кайтмаган кеше — иң соңгы кеше, иң беткән кеше ул. Ә син әле беткәнгә охшамагансың. Ниндидер могҗиза булганын тоям, бик әйбәт фәрештәгә юлыккансың син, шуны күрәм…
— Әйе, Ак бабай, мин бала чагым белән очраштым.
— Шулаймы? — Нигъмәт карт Сәүбәнгә мәгънәле итеп, әмма бераз шикләнебрәк карап куйды.— Нинди ул — бала чагың?