Kilensez kayınana
Cıynak kına täräzäläre belän uramga karagan öy. Morcasınnan töten çıgara. Töten cirdä butalıp ürelä dä kayadır buşlıkta yugala. Öyneñ täräzä aldındagı urınında biyek itep nigez salıngan. Öy cılı bulsın öçen, täräzälärne kiç belän yabıp kaldıralar...
Öy eçe tın. Şärif abzıy hayvannar yanına çıgıp kitkän, ahrı, Mähüp äbi, berüze genä mäş kilep, yalkınlangan miç karşında azaplana. Miç yalkınnarı, anıñ cıyırçıklanıp kilgän biten yaktırtıp, küptän ütkän yäşlek sızıkların ezlilär, läkin alar yırakta.
Utız yıl elek Mähüp bu yortka yäş kilen bulıp töşkän ide. Kayınanası, avır tufragı ciñel bulsın, usal adäm buldı. Yaktı dönya yözendä dä irkenlek kürsätmäde. Kıyınlık ozakka barmadı: kayınana ülde. Mähüp yortta üze baş bulıp kaldı...
İsäpläp karasañ, äytergä genä ciñel: utız yıl! Haman şul kilen hezmätennän başı aynıganı yuk: haman şul kiçtän karaboday koymagın äçegä izep kaldırasıñ, irtä tañnan torıp miç yagasıñ. Tik ber genä närsä üzgärgän: östän karap toruçı kayınana yuk. Sineñ koymagıñ köyep kitsä dä, tozlı yäki kamırı töçe bulsa da, tirgäüçe keşe yuk — Mähüp äbi üze baş.
Küptän inde Mähüp äbi üze kayınana bulunı isäpli başlagan ide. Anıñ kul arasına kererdäy berkeme dä yuk. Kız-kırkınıñ da bulmagaç, bik caysız bula ikän ul. Berdänber börtek, küz östendäge kaştay qaderle Ähätlärennän başka berkemnäre dä yuk bit alarnıñ. Mähüp äbi Ähätneñ üsüen özelep kötte: «Kilenem bulır ide», — dide. Şärif abıy, Ähät tugaç uk: «Malay tudı, kuldan köräk kitte...» — dip, küñelenä berkette. Äye, ul kul arasına kerer ide şunda...
Şärif abzıy — yomşak keşe. Mähüp äbi ni kuşsa, şuña künä. Şuña kürä avıl halkı al arnı «Mähüp abzıy», «Şärif abıstay» dip yörtälär ide.
Bu süzlär üzläre ük hucalıkta kemneñ baş ikänen kürsätep tora.
Ähät üste, buyga citte. Uramga çıgıp yöri başladı. Mähüp äbi menä bügen, menä irtägä kilen bula dip kötte. Şärif abzıynıñ da teläge ütälde: Ähät kul arasına kerä başladı.
Ämma Mähüp äbineñ bar ömete yukka çıktı. Könnärneñ berendä Ähät, aşarga utırgaç, süzne Miftahlarnıñ pıyala zavodına eşkä kitülärennän başlap alıp kitte. Üzeneñ dä şunda kitäse kilüen belderde:
— Öydä artık eş yuk äle dim, äti üze dä başkarır. Kış köne nişläp tik yatarga?
Şärif abzıy, eşneñ äzme-küpme ikänlege turında äytergä irenen kıymıldatsa da, malayına avır süz äytep häteren kaldırudan kurıktı. Bigräk tä, Mähüptän alga çıgıp niçek kisep kuyasıñ, şuña kürä hatınınıñ ni äytäsen kötte.
Mähüp äbi kilen ömete cimereläçägen belep köyende: «Ul anda kitep kayçan annan kaytaçak?» Şuña kürä üzeneñ bu haktagı kararın kisken çıgardı:
— Kitmässeñ dä, yörmässeñ dä. Täğamebez siña da, barıbızga da citärlek. Häzer peçän taşır vakıt citä, utınnar kar astında kala. Şul altmış yäşlek ak sakalga, oyalmıyça, yortnı niçek kaldırıp çıkma keli-señ?
Şärif abzıy, üzenä ille yäş tä bulmagannı belsä dä, kararnı kuätläde:
— Äye şul, bar cirem sızlıy. Mindä küp rät yuk inde, balakayım, — dip kuydı.
Malay karıştı. Monı süzdä genä dä kaldırmadı: irtä belän Şärif abzıy hayvannarnı eçerergä torganda, inde anıñ urını buş ide.
Miftahlar belän bergäläp Ähätneñ dä, kapçık asıp, kır kapkasınnan çıgıp kitkänen kürep kaldılar.
Yaktırgaç, Batırşalar kilene suga barışlıy Mähüp äbilärgä kerep çıktı:
— Pıyala zavodına eşkä kitäm, di, äbekäyem. Äni dogasınnan taşlamasın. Kargamasınnar, bähil bulsınnar. Cibärmägäç, rizalık birmägäç, üzem kittem inde, di.
Mähüp äbi yomşardı. Şärif abzıyga at cikterep, artlarınnan çaptırırga uylagan ide dä, ul plannan rät çıkmasın belgäç, tagın tuarıldı.
— Ärlärgäme, kargargamı, barıber kitkän. Ärlämäsäñ, açu kilä...
Sagınu hatı
Kart belän karçık kön dä ber-bersenä zarlanıştılar, ıñgıraşa torgan buldılar. Urınga yatasıñ — urak urgan çaktagıday bil sızlıy, vakıtı belän ayak buınnarı biklänälär, şartlap kitälär. Kartlık, kartlık. Çakırmıyça, üze kilde. Malay kitte, yugaldı, häbäre dä yuk, dönyada barmı ikän, yukmı ikän?
İke tapkır kar astınnan ucım çıktı, çıktı da üste, üste dä ölgerde, ölgerde dä urdılar. İke tapkır üzeneñ salkın mamıgı belän kar cir biten yaptı. İke märtäbä yılganıñ kalın bozları, ber-berseneñ kabırgaların kaşıy-kaşıy, yarga sıymıyça aktılar.
Öçençe tapkır cir tuñdı. Yuldagı bapçıklar çuyır-landılar, köpçäklärneñ şinnarı yaltıradı. Öçençe tapkır kır bitenä kırpak kar töşte. Kuyannar, yaña yaugan kar östendä öç barmak sıyfatlı ez kaldırıp, solı salamı aşarga, ärbälektäge kibäklärdä yoklarga ındırlarga karap çaptılar. Auçı Mozaffar abzıy kıldan yasalgan petlyalären rätläde, kapkınnarın cayladı, cilkäsenä ike köpşäle mıltıgın saldı da yaña yaugan kırpak kar bitenä imän çañgısı belän ez kaldırıp kitte.
Şundıy könnärneñ bersendä Mähüp äbi Şärif abzıynıñ tuzgan biyäläyen yamap utıra ide. Biyäläygä inä kadıysıñ, ul sineñ yöräkkä kadala. Barmakka uymak ta kiyäseñ — faydası yuk. Kullar üzlärennän-üzläre tegälär, ä baş başkanı uylıy: «Barmı ikän Ähät dönyada, yukmı ikän? Yukka açulandım, yukka bäbkäyemä karıştım...»
Kaytsın ide Ähät, kaytsın ide! Dönya hälen belmässeñ: bügen bar - - irtägä yuk. Ütkännärneñ barısın da bähillär ide Mähüp äbi, tik kaytsın gına ide Ähät...
Şundıy könnärneñ berendä uylarnıñ çualgan cirendä işekne açıp kerdelär. Mähüp äbi yamıy torgan biyäläyen çitkä etärde. Kaş östenä kulların kuyıp centekläp karasa da, kerüçe malaynı tanımadı:
- Kem malayı sin, bäbkäm?— dip, ürdäk adımnarı belän aña taba kilde.
— Mähüp äbi, hat kiterdem sezgä.
— Hat?! Ällä ulım Ähättänme ikän?
— Belmim, pükrätiftän birdelär.
Mähüp äbi hatnı kulına aldı da konvertnı äyländerep çıktı. Kayda yırtırga ikän monı, berär açıla torgan cire bardır dip uyladı. Malaydan sorarga oyaldı.
— Bäbkäm, sin ukıy beläseñme?
— Beläm, äbi, beläm.
Malay bik batırlanıp kına büregen saldı, bişmäteneñ töymälären ıçkındırıp cibärde. Kızıl galstuk, şunı gına kötkändäy, min monda digändäy kürenep kitte.
- Bäbkäm, niyeñ ul muyınıñda, komaç şarfmı ällä. Kaydan aldıñ?
— Yuk, äbi, galstuk ul.
— Halstok? Närsä soñ ul halstok?
— Pionerlar tagıp yörilär.
— Pionerlar kemnär soñ alar?
— Komsomolga almaş...
«Homsomol» digän süzne äbi işetkän ide inde. Añladı, ahrı, soraunı suzmadı. Ütkän yıl ikmäk cıyu kampaniyäseneñ upolnomoçennıyı bulıp avılga komsomol kilgän ide. Şuña kürä äbineñ küñelenä komsomol ikmäk cıyuçı bulıp kergän. Hat mäsäläse uylarga küp vakıt birmäde...
Hat kiterüçe malay miç buyındagı keçkenä urındıkka utırdı. Bik akıllı başlanıp, konvertnı Mähüp äbi kulınnan aldı da buyınnan-buyına yırtıp töşerde. Bu Mähüp äbigä bik uñaysız toyıldı... Niçä yıldan birle özelep kötkän sagınu hatı äräm bula kürmäsen. Läkin alay bulıp çıkmadı. Malay borının suzıp kına tarttı da ukıy başladı:
«Hörmätlelärem ätkäy häm änkäy!
Barçagızga sagınıçlı sälamemne cibärep, sälamätlegemne belderäm. Üzem seznets bähillegegezdän başka çit cirlärgä kitep, Mäskäüdän yırak tügel «Pobeda truda» digän pıyala zavodında eşlim. Ayga yöz yegerme sum ca-luniyä alam. Cämäğatländem dä.
Üzegez ni hällärdä torasız? Bik kartaymadıgızmı? İke yıldan artık hat yazmavımnıñ säbäbe...»
Mähüp äbi tüzmäde, yılap cibärde. Malay ukuınnan tuktalıp gacäpsende. «Barı da yahşı, ä nigä yılıy bu karçık? »
«Yöz yegerme sum caluniyä, kaya kuyıp beterä ikän ul akçanı? Eçä torgandır, hatını da bulgaç, «cämäğatlän-dem» digän bit. Kilen bulgan digän süz, läkin äle ul bik yırakta. Buluın bulgan da, nindi keşeder bit...» Karşılıklı uylar sugıştılar.
— Bezneñçä yazmaganmı ällä, bäbkäm?
— Bezneñçä, äbi, yañalif belän.
— Yaña älip belän? Ä, beläm-beläm, üzem dä ukıp yörgän idem. — Mähüp äbi tüzmäde: — Bar, akıllım, tiz bul, Şärif abzıyıñ şunda, yorttadır. Tabıp kil, bergäläp ukırsız, üzeñä kükäy birermen.
Malay tiz genä yögerde. Mähüp äbi konvert eçen yahşılap karadı. Ällä nindi katı käğaz bar kebek, batırlanıp tartıp çıgardı. Enekäyem, sın, Ähät sınga töşkän! Anıñ cilkäsenä tayanıp töşkäne — mögallimä kebek keşe — kilen bula torgandır inde. Abau, bigräk kilbätsez: çäçen kırt kiskän... Mähüp äbi şul uylar belän kartoçkanı kat-kat äyländerde.
Zimagur kaytkan
Cil. Agaçlar sıgılalar. Uramdagı salamnar da tik yatmıylar: cil koyrıgına tagılalar, bar närsä häräkättä... Avıl kırında talyan tartalar, anıñ tavışına cır kuşıla:
Äy duslarım, ilgä kaytsam, zimagur, dilär inde, Keşe üterep, baylar talap yörgänseñ, dilär inde...
Şunda Gaziz, mahorkanıñ töpçegen taptıy-taptıy:
— Äy, yegetlär, zimagur digännän, iskä töşte äle: Ähät kaytkan bit, — dide.
— Kaysı Ähät?
— Şärif Irgak malayı.
— Nu?!
— Kaytuın kaytkan da bit, närsä alıp kaytkan digen: menä digän şikärdäy şıgırdap torgan marca alıp kaytkan. Nu, malay, marcası! Matur da närsä soñ: yöze — ay, küze — zäp-zäñgär sädäp.
Garmun tavışı tuktadı. Bar da söyläüdän tındılar.
— Ni atlı ikän?
— Galya di, tatarça Galiyä bula inde. Şul zavodtan ide, anda tatar kızları siräk bula torgandır.
— Alaysa, Vaska tua ikän al ardan. Balaları yukmı soñ?
Garmunda tagın uynarga totındılar. Ayaklar, salmak atlap, uramnı taptadılar:
Aklı sitsı külmägemneñ Aktıgın kiyäm inde. Davay ruka, proşay poka, Yaña yar söyäm inde...
Kilenle bulgaç
Mähüp äbineñ kaygısı tauday. Aşau barmıy, eçü barmıy — gel ut yota. «Malay kaytır, dönya rähätläner»,— dip uylagan ide. Kayttı, yaktı dönyaga karañgı töşte. Koyaş bar — kürenmi, ay çıga — belenmi. Ällä yaktırta, ällä yuk. İmeş, tal çıbıktay malayıñ ällä kaydagı urısnıñ kızın yar itsen...
— Mähüpneñ kilene — marca. Mähüp — marca kayınanası.
Yavız tellär şunı söylilär.
— Mähüpneñ Ähäte marca alıp kaytkan, yahşı atadan yaman tugan närsä.
Karçıklar şulay dilär. Berkön ostabikä kilgän ide.
- İmansız adämnär asrıysız, öyegezdän färeştälär kaçkan, iman nurı yuk, — di ul.
Mähüp äbi ser birmi:
— İ Mahinur, kilenem marca bulsa da, tatar kızlarınnan artık. Tatarça söyli dä başladı. «Äni» dip özelep tora. Ber keşene islam dinenä kertsäñ, ocmah savabı alasıñ, di iç.
Ä süzlär yöräkne tırnıylar — eç ärni, bäğır kaynıy. Ut yana — tötene tışka çıkmıy, eçtä genä kala. Ähät bit, Ähät tere kileş utka saldı.
- Äni, min suga baram!
Galya tavışı anıñ uyların bülde.
- Bar, idi, idi.
Şul arada işektän Ähät kürende. Ananıñ mölderäp torgan küzläre yäş koyarga totındılar.
- Mine adäm mäshäräse yasadıñ. Uramga çıga almıym, duslarıma bara almıym. Kileneñ marca, sin marca kayınanası, dilär.
Ähätkä bu süzlär küptän tanış. İşetäseñ — üz anañ söyli, tıñlıysıñ — iske tormış süzläre.
— Yukka vatılasıñ, äni, yukka kaygırasıñ. Adäm bit: urıs ta ber, tatar da ber... Tel, diseñ, telne töşenep bula. Ut yotma yukka...
...Mähüp äbi tıñlıy. Süzlär yöräk ärnüen dävalıylar, cärähätne yomalar. Ä nider citmi, ni citmi — üze dä belmi...
Şulay kiräk bulgandır, küräseñ...
Ul üze
Kem uylar?
Kaylardan, yırak-yıraktan şuşı kara tatar avılına kilen bulırmın dip kem uylar? Zavodta sobraniyelärdä millätlärneñ tigezlege turında söyläü — ber eş, ä anı ğamäli räveştä ütkärü — ikençe, bik avır, bik caysız, bik cavaplı eş.
Avır da... Cilkägä yök töyägän kebek selkenäseñ — töşmi, tıpırçınasıñ — ıçkınmıy...
Galyaga Ähät ber kürü belän oşadı. Anıñ kara kaşlarınıñ ber-bersenä totaşırday yakın toruları, şomırt kara küzlär, ikegä ayırılgan tügäräk iyäk, kiñ mañgayga töşkän kara çäçlär — barısı da, barısı da yöräktä cuyılmaslık ez kaldırdılar...
Galya — zäñgär küzle, bödrä çäçle, maşinist Grippa kızı — küplärneñ yörägen yandırdı... Zavodta huliganlıgı belän dan algan İvan, «malnı kuldan ıçkındırmau öçen», törle plannar kordı. İrekle-ireksez üzeneke itärgä yäki ikençe planı, duslık yulı belän, prostı anıñ belän tanışasıñ, kultıklıysıñ, ozatasıñ. Yulda, başnı havaga kütärep, yoldızlardan, ay yaktısınnan başlıysıñ da, annarı bütän süzlärgä küçäseñ. «Ah, nindi ay balkıy, yoldızlar, Galoçka, ällä siñamı küzlären kısalar? Ah, Galoçka, belsäñ ide minem yörägemne. (Kul belän sul yaknı totıp kürsätäseñ inde.) Avırta, şundıy avırta. Galya: «Nigä avırta?» — dip kızıksınaçak... «Äye, ul ber keşeneñ küz karaşınnan ärni... Şulay suzasıñ». Bu — ikençe plan ide. Läkin bu plan ğamälgä aşmas, çönki zavodnıñ matur kızı huligan belän niçek kultıklaşıp yörsen ikän?
Kötmägändä, İvannıñ ike planına da kirtä kilep çıktı. İvan äytmeşli, nindider «tatarçonok» araga kirtä bulıp kerde. Kay ara Galya belän tanışıp algan. Klublardan, cıyılışlardan bulsın, anı kultıklap ozata torgan buldı.
...Cäy könnäreneñ kızu vakıtları, tönnärneñ börkü çakları ide. Bäyräm aldı, halık bakçaga cıyıldı. Feyerverklar tön havasın yoldızlardan könläşep yaktırttılar. Tañgaça uyın-kölke belän eşçän halık bäyrämne karşıladı.
Kiçädän soñ Galya belän Ähät kaytırga çıktılar. Alarga ber şäülä iyärde: arttan da kalmıy, alga da çıkmıy. Galya uñaysızlandı, Ähätneñ kolagına iyelä töşep:
— İvanmı ällä? — dide.
- Bulsın, küräsen kürer...
Tınıç tıkrıknı borılganda, karaçkı endäşte:
— Ähät, kil äle biregä!
Ähät karışmadı, bardı. Köndäşlär kükräkkä kükräk bastılar.
— Ni kiräk siña?— dide Ähät. Cavapka ay yaktısında pıçak yaltıradı.
— Ähä, sin alay?
Bu küreneştän Galya nişlärgä belmäde: kıçkırırgamı, yärdäm çakırırgamı? Läkin kinät kenä bulgan üzgäreş mäsäläne häl kıldı.
- Menä totınıp kına kara!
İvanga tözälgän nagan köpşäsen kürgäç, Galya tınıçlandı... Mondıy zur äzerlekne kötmägän İvan hälsezlände, tizräk karañgı tıkrık yagına kerep yugaldı.
— Beläseñme, Galya, nagan kaydan?
— Kemneke?
— Ugolovkada eşli torgan iptäşneñ ikäü... Ütkännär häter arhivınnan yaktıga çıgarıldılar. Menä anıñ bügenge tormışı... «Avılga kaytabız, ot-
puskanı yahşı faydalana belerbez digän Ähät öygä kiç kenä kayta. Köne buyı cämäğat eşe. Rätläp söyläşmi dä, ul elekke Ähät tügel. Citmäsä, tele üzäkne özä. Vata-cimerä mataştıra bantladım başlavın...» Galya şulay uylıy.
Yıgılıp açu kilgän çaklar bula, läkin açunı kemnän alırga?
...Mähüp äbi Galyanı möselman itärgä küp köçen kuyıp karadı. Anı komgan belän tışka da yörtte, iman kälimälärne dä yatlatırga tırışıp karadı, läkin ni fayda? Galya kayvakıt karçıknı açulandırmas öçen genä komgannı totıp barıp, totıp alıp kayttı... Şul tatar «umıval-nigı» küp kıçkırışlarnıñ başında tordı.
Menä tizdän otpuska tular. Kitär vakıt citär. Zavod sagındıra da başladı. Andagı buş butıl kal arnı yäşikka tutırular, pıyala çıñgıldavı küñelne üzenä tarta. Ä monda şau-gör azrak...
Berençe cıyılış
Küñelsezleklärne ni dä bulsa yugaltırga tiyeş. Äye, küñelsezleklärgä çik kuyıldı... Häzer tatar tele su urınına eçelä. Tik menä ällä niçek yat bulıp kitä: «Ul kilde», — dilär. Belmiseñ: kem ul, irme, kızmı? Nämmäse dä «ul».
Köyäntä-çiläklärne elep suga barırga çıgasıñ, yulda tanışlar oçrıy. Elek bulsa, alar ber çittän kıñgır karap ütälär ide, ä häzer, yıraktan kilep:
— Nihäl, Galiyä, suga barasıñmı? — dip endäşälär. Yöräkkä cılı: alarga sin ni, barıber.
Uram koyaş kölüenä karap yılmaydı. Yılgaçıklar uzışıp aktılar. Kar umırılıp-umırılıp erede. Uramda kütärmä takkan malaylar aşık uynadılar.
Şundıy könnärneñ berse ide. Yaz kötü vakıtı ide. Yaznı äzerlek belän karşı alırga kiräk bit...
Sin äzerlänäseñ — haman äz kebek, haman alda tauday eş. Därtlänep eşkä çumasıñ, ul gına da äz, tagın nıgrak çumarga, üzeñne ciñärgä kiräk.
Suga baruçı Varifä oçradı:
— İsänme, Galiyä?
— İsänme, Varifä apa.
Tora-bara süz tirängäräk kerep kitte:
— Galiyä, sez otpuskaga kaytkan ciregezdän kaldıgız bugay?
— Äye. Ber ayga otpuskaga kaytkan idek, ä häzer ber yılga kolhoz eşenä avılda kaldırdılar. Raykom eşli torgan cirgä telegramm sugıp soradı... Beläseñme, Varifä apa, bügen cıyılış bit.
— Nitkän cıyılış ul?
— Hatın-kızlar cıyılışı, söyläşäse süzlär bar.
— Niçädä?
— Dürttän dä soñga kalma.
Galya, üze dä sizmästän, Ähät kebek eşkä cigelde. Mäktäptä dä cıyılışnı ul ukıtuçı belän bergäläp açtı:
İptäşlär, hatın-kızlarnıñ cıyılışın açık dip belderäm, — dide Galya.
KÖN TÄRTİBE:
1) yazga äzerlek;
2) törlelär.
Berençe mäsälä — yaznı karşı alu — Varifä apaga añlaşılıp ta betmäde.
«Pıçagımamıni yazga äzerlänergä. Sin äzerlänmäsäñ dä, üzeneken itär, kiler inde. Şulay bulgaç, äzerlänsäñ ni dä, äzerlänmäsäñ ni».
Şulay da ul eçendäge uyların tışka çıgarmadı. «Yarar, şunda butalırlar da betär äle...»
Läkin alar butalmadılar. Prezidium saylandı. Mäsäläne urtaga salıp häl kılırga ukıtuçı süz aldı:
— Tugannar, yaz citte. «Citsä ni?» diyärsez. Ä şul yaznı äzerlek belän karşı alırga kiräk. Kolhoz üzeneñ çäçü mäydanın kiñäytep karşı ala yaznı, ä bez, hatın-kızlar, kolhoz öçen faydalı nindi eş eşli alabız? Minemçä, bezneñ dä kuldan kilä, bez dä kolhoz öçen faydalı eş eşli alaçakbız. Misalga, yäşelçä bakçası oyıştırunı küptän kuzgatırga vakıt. Bezneñ agronom kebek üze yäşelçälär utırtıp, yäşelçä üstergän Galyabız bar. Ul bezgä yärdämgä kiler.
Kara küz Väsimä süz aldı:
— Bakçanı oyıştırırbız. Anı oyıştırgançı, üzebezne oyıştırası bar. Bezneñ añ-belem alganıbız yuk, bu eşne canlandırıyk. Min häzer ük, bezgä avıl hucalıgı tügäräge oyıştırıp, yäşelçälär hakında öyränik, dim.
Tagın süz aldılar, haman ber genä süz: tavışka da kuyası yuk.
— Kiräk, oyıştırırga kiräk!
«Kolhozdan yäşelçä bakçası öçen urın sorarga. Bakçanı oyıştıru öçen, öç keşedän cavaplı öçlek tözergä». Karar şul buldı.
Öçlekkä Galya berençe bulıp uzdı. Varifä apanı da saylamakçılar ide dä, üze bik satulaştı:
— Äy, äkilär, mineke bik usal keşe. Eştän arıp kaytkanda aşarına äzerlänmägän bulsa, buran uynata. Kiräkmi, kiräge da yuk, citmäsä, kükräk balam bar.
Säbäpneñ soñgısın zurrak sanadılar. İkençe bulıp ukıtuçı saylandı.
— Fäyrüzä äki, sin mäktäp balaların da buş vakıtlarda alıp barasıñ inde.
Fäyrüzä yılmaydı. Küptän tormışka aşırırga yörgän plan eşkä aşa bit. Ul şuñar yılmaya.
Öçençe bulıp kızılarmeets hatını Miñcamalnı sayladılar. Ul karışmadı.
Berençe oyışu küñeldä şatlıklı ez kaldırdı. «Yaz bit borın töbendä. Bakçaga urın, tiräsen totarga cir-da, tiresneñ yahşısı kiräk. Cıyılıştan kaytkanda, Galya şulay uyladı.
Kırau töşte
Tigez, kül tımızık, cil yuk. Sin taş ırgıtasıñ, taş çalt itep suga barıp töşä. Töşkän urınnan, bal-daklanıp, dulkınnar cäyelep kitä. Ul baldaklar yıraklaşkan sayın zurayalar-zurayalar da yukka çıgalar.
Ähätneñ marca alıp kaytuı turındagı süzlär dä şul dulkınnar kebek buldı. Başta süzlär küp ide. Tora-bara alar dulkın baldakları tösle yugaldılar.
Ik suınıñ tersäklänep akkan cirendä kultıklanıp kergän urınnı kirtä belän äyländerep aldılar. Kara tufraklı cir başta plug belän kütärelde. Kütärelgän tufraktan tütällär oyıştılar. Tires bakçaga çıgarıldı.
Tütällärgä agaç bankalarda üsterelgän käbestälär küçerep utırttılar. Utırtılgan bersenä şiñmäsen öçen su sibä bardılar. Alar tamırların askı katka cibärdelär. Käbestälärne cil dä audarmadı, katı yaugan yañgır da yıkmadı. Kıyarlar, kabaklar da yafrak çıgarıp üsä başladılar. Äye, ul bakça kodrät belän genä şul hälgä kilmäde. Küplärneñ bu eştä mañgay tirläre aktı.
Tik yañgır ozak bulmadı, yäşelçälär yañgır köttelär. Anıñ urınına Ik suınıñ terekömeştäy yıltır börtekle tamçıları çiläklärgä alındılar da, siptergeçkä salınıp, yañgır tamçılarıday, yäşelçälärneñ susavın bastılar.
Pioner otryadı bakçanı şefka aldı. Muyınnarına kızıl galstuk takkan balalar, koyaş belän torıp bakçaga kilep, yäşelçälärneñ töplären yomşarttılar, çüp ülännären utadılar.
Häzer bakçada bertörle eş kenä kaldı: här könne kiç belän yäşelçälärgä su sibü. Su sibärgä çiratlap yördelär.
Bakça rätkä kerde, yäşellände, tik yäşelçälärneñ ölgergänen kötep cıyıp alası gına kaldı. Plugların salıp sabannan kaytuçı bakçaga karap şakkattılar:
— Vät äkiyät, eşkä totınsa, hatın-kız da buldıra ikän...
— Galiyä bulmasa, buldırırlar ide, pıçagım.
— Äy, bulmas ide di. Miñcamal, Fäyrüzä, Väsimälärneñ kay töşe kim añardan?
Kiçen kön çatlama ayaz kaldı. Yoldızlar çekräyep küz kısışalar. Küktä könbagıştay sarı ay nurların sipte. Ul nurlar cir östenä töştelär dä öylärne, kelätlärne, karaltılarnı şäüläländerdelär. Yafraklar, köndez ni häldä bulsalar, kiç tä şulay kaldılar: kuzgalmadılar.
May ayınıñ havası kükräklärne rähätländerä... Kiçen yäşelçä bakçasına bargan Galya kük yözenä zäñgär küzlären tutırıp karadı da: «Ayaz, cil yuk, kırau töşärgä tiyeş», — dip uyladı.
Su sibärgä kilgän hatınnar, bergäläp, elektän ük äzerlänep kuyılgan çıptalar, ürmälär, ärekmännär belän yäşelçälärne yabıp çıktılar. Bügen Varifä apanıñ çiratı ikän. Ul tagın mıgırdandı:
— Hodayım, korıtıym disä, kırausız da korıta. Alladan kaçıp bulmıy inde ul...
— Yuk, äki, alay dimä, saklangannı Hoday saklar, digännär bit borıngılar.
İrtägesen yäşel çiräm östendä kırpak yaugan kar sıman kırau kürende. Varifä apa, çiläklären çıltırata-çıltırata, suga barırga çıkkan ide, yulda kızılarmeets hatını Miñcamal oçradı.
— Äy, äki, bakçabız harap bulgandır inde... Miñcamal Galyanıñ kırauga karşı aldan çara kürep
kuyganın belmi ide. Varifä apa:
— Bez al arnı yabıp kaldırgan idek, berni da bulmagandır, — dip kuygaç, anıñ küñele beraz tınıçlandı.
Alar, söyläşä-söyläşä, yılgaga taba atladılar.
Väsimä
Ähät, çitkä kitkänçe, garmun artınnan yörde, kızlar yanına kiç utırırga bardı.
...Şulay eş betkän könnärneñ berse ide. Miñsafa abzıylar Tulbay avılına kunakka kitkännär ide. Öy aulak kalgaç, Väsimä kızlar cıydı. Başta isäpläre yegetlär kertmäskä ide. Tik yegetlär kilep bimazalagaç, kızlar tüzä almadılar, kerttelär.
Garmun öygä kergäç ük telgä kilde.
— Tuktagız äle, yegetlär, berär uyın uynap cibärik!
— Ni uynıybız soñ?
Kızlar da karşı tora almadılar:
— Äydägez, yözek salış...
— Yuk, kiräkmi!
— Vatık patefon uynıyk.
Tora-bara uyın kızıp kitte, «yıfäk ülçäü», «kofe satular» — berse dä kalmadı...
Gel ber uyın tuydırgandır, ahrı, kemder kütärep aldı:
— Davayıgız, poçtalon uynıybız!
Şul arada beräü işekne açıp öyaldına çıga da biklänmägän işekne döberdätergä totına:
— Kem bar?
— Poçtalon.
— Ni bar?
— Hat kiterdem.
— Kemgä?
— Ähätkä.
— Bar, Ähät.
Ähät tunın alıp çıgıp kitä. Äle bu uyınnıñ başı gına. Ähätne kürşe kızı Hätirä genä çakırgan. Hätirä ozak tormıy, inde işekne Ähät şakıldata:
— Kem bar?
— Poçtalon.
— Ni kitergän?
— Hat.
— Nindi hat? Piçätsezme?
— Piçätsez.
— Kemgä?
— Väsimägä.
— Bar, Väsimä.
Miñsafa kızı Väsimä öyaldına çıktı. Alar Ähät belän ber-ike küreşkännär, tanışlar ide inde. Şuña kürä ul bu yulı Ähätneñ anı koçaklap, suırıp übüenä dä gacäplänmäde.
...İşek açıldı da yabıldı, açıldı da yabıldı. Uyın şulay kabatlandı... Menä şulay Väsimä Ähätne kitkän cirennän kötte. Ber yıl kötte — yuk, ike yıl — yuk. Nihayät, kitkän cirennän Ähät tä kayttı. Ul gına kaytmadı şul, alar ikäüläp kayttılar... Kaytkannan birle Ähät Väsimägä ber süz däşkäne yuk. Anıñ öçen häzer Väsimä dönyada ällä bar, ällä yuk...
Niçek yılamıylar?
Varifä apa başta hiç ışanmadı. Niçek inde yäş balalarnı, üzläreneñ analarınnan ayırıp, başka keşe kulına birergä kiräk? Kön bit sölge buyı gına tügel, ay-hay, ozın: urak ura-ura billäreñ avırtıp betä, su eçä-eçä eçläreñ kübep betä. Cäyneñ ozın köne ul menä şundıy. Anda cıyılgan balalar niçek sugışmıy torsınnar?! Menä Varifä apa Kasıymcanı yäş yarımda, tege Mirhuca hatınınıñ balası ikegäme kitep bara, di. Kasıymcannı ul äkämät bala hiçşiksez kıynap taşlayaçak.
Galya yäsle digän närsä oyıştırdı. Urak urganda yäş balalar komaçau yasamasın öçen. Hiç başka kitererlek häl tügel bit. Kırıkmasa-kırık ata balasın beryulı ber öygä cıy da şunda tuyındır, yuındır. Äle üz balalarıña da cen açularıñ kilep betä. Karauçılar Varifä apanıñ Kasıymcanın sukkalamaslarmı ikän soñ? Varifä apa başta katı tordı. Galya yäsle öçen balalar yazganda: «Yazma da, yazası da bulma, üzem belän alıp yörim»,— dide. Galya añlatıp ta karadı. Soñ, korı süzgä genä ışanuı avır şul...
...Yäsle Kasıymcansız gına eşkä başladı.
Çümälä ışıgında, ike köpçäkle kabık arbaçıkta, cäyneñ ozın köne buyı bertuktausız utıru Kasıymcanga caysız buldı. Ul üzeneñ hälennän yılap zarlandı. Varifä apaga költä urırlık vakıt ta birmäde. Citmäsä, bervakıt, arbasınnan niçek kiräk alay töşep, cirdä şuıp yörep, ayakların kamıldan tırnattırıp beterde. Küzenä kamıl törtelde. Menä şunnan soñ gına Varifä apa yäslegä barıp äylänep kaytırga uyladı...
Şälen börkände dä çıgıp kitte. «Barıym da üz küzem belän karıym äle, ni kuandıra ikän Galya, nu kirägen birim». Bardı. Kürde.
Balalar koyaşta karalgannar, bitläre balkıp tora. Rähätlänep uynıylar, bergä mäş kilep yörilär. Kaysında keçkenä köymä, kaysı yılgaga «su» sala, köymä yözderergä uylıy, kaysıları avtomobil yulı yasıy. Peräme çäñgeldäşep, rähätlänep uynıylar.
Varifä apa karadı da şakkattı. Üz-üzenä ışanmadı, küzlären ugalap, tagın ber karadı... «Kasıymcannı da irtägedän ük...»
İşektän Galya kürende:
— Kasıymcannı kayçan kiteräseñ? — dip soradı.
— Min kararga gına kilgän idem, Galiyä. Soklandım da kittem, bol ay bulgaç, irtägä ük kiteräm, äki, zur rähmätlär äytep kiteräm. Tege vakıtta yazdırmadıñ dip ğayeplämä inde berük. Kırga alıp yörgän idem, köne buyı koyaşta arıp betep yılıy, berkönne küzenä kamıl kadalgan...
Varifä apa tagın da şutsız tezgän bulır ide dä, Galya, bülderep:
— Şärifä, balalarnı yuındırıp alırga kiräk, — dide.
Annan soñ gına, Varifä apaga cavap itep:
— Kiter, kiter, nişläp sineñ Kasıymcanıñnı almıym, — dide.
Kemder öyaldında çiläklär şaltırattı. Kaysıdır kazannan cılıngan sunı çümeç belän çiläkkä tutırdı...
Hat kiterdelär.
«Ähät!
Väğdälären, kayda?.. Min niçä yıl köttem, ä sin aldakçı ikänsets. Marca aldım dip, borınıñnı kütärgän-setsder inde. Yarar, bezgä dä uz işebez çıgar äle...
Cäygä çıksats, Gabdelähät, Cäy kelätkä urınıñnı. Marca kızı aldım diyep, Bik kuterma borınıñnı.
Sitsa bilgele beräü».
Yazunı ber malay kiterep birde dä üze tiz genä yugaldı. Ähät hatnı ukıdı da portfeleneñ eçke yagına, käğazlär arasına tıgıp kuydı. Ütkän vakıttagı aulak öylär, kunarga kertüläre, taşlaşmaska väğdä bireşülär — barısı da häterdän uzdılar.
Ul kolhoz häle turında raykolhozsoyuzga svodka tutırırga totındı. «Kolhozda niçä hucalık?» — «Utız». «Eş hayvannarı niçä?» — «Yegerme ber». Soraular berber artlı tezeldelär. Svodka bette. Ul tagın iske ezenä kilep töşte... Tagın Väsimä belän Galya çagıştırıldı. Väsimä kara kaşlı, şomırt küzle, açık, härvakıtta küñelne yuata torgan... Galya — sarı çäçle, zäñgär küzle, avır tabiğatle, yahşı iptäş. Ul ikesen dä ülçi. Küñel birelgän väğdäneñ ütälmägänenä yarsına.
Anıñ küz aldına halat kigän keşelär urtasında kalgan Galya kilep bastı. Änä ul yılmaya. Kulına ak odeyalga törep bala kütärgän dä anı Ähätkä suza:
— Mä, atası, malayıñ bar...
Ähät yılmaya. Uylar tagın butalalar. Yuk, ul Galya tügel, Väsimäme, Väsimä tügel, Galya. Uylar çualdılar.
Ähät yartı tabaklı käğazne şatırdatıp yırttı. Yırttı da karandaş belän nider yazıp kitte. Barmaklar, karandaş kısıp, alga çaptılar...
Ütämädem şul
Kolhozçılar soñgı cirne uralar ide. Urak maşinaları artınnan költä bäyläp yörüçe hatın-kızlar arıdılar, ahrı, soñga taba zarlanışta başladılar:
— Äy, äki, kayçan betär inde...
— Nik betmäsen di, aktık uçmalar iç. Änä Väsimä kürşesenä zarlana:
— Kullıgım kullık işe genä tügel ide, çigep eşlägän idem.
— İ-i, bulır äle tagın, başıñ isän bulsa...
Menä urak maşinası, ber sölge buylık kına kalgan arışlarnı da töptän yıgıp, ütken kayçısı belän kiste. Arışlar, simez başakların kütärä almıyça, töptän kiselgän öräñgelär sıman tirbälep yıgıldılar.
— Bu yıl igen yahşı uñdı, — dide dä Varifä apa, çümälä artına barıp, külmägen äyländerep kiyep kilde.
— Nişli inde, kotıramı ällä? — diyeştelär kızlar. Ul yatıp-yatıp aunıy başladı:
— Bıyıl niçek bulsañ, kiläse yılga da şulay bul. Min aunagan tösle aunap bet.
Ak külmäk kamıllarnı sındırdı. Başkalar bot çabıp köldelär.
Költä cıyu balalandı.
Ähät belän kolhoz predsedatele, kultıklarına költä kıstırgan köygä söyläşä-söyläşä, çümälälärgä taba atladılar.
— İh, beläse ide ul yazunı kem yazganın. - Da...
— Sin, Hälim abzıy, irtägä tañnan Häyrilär brigadasın költägä cibär, ä Välilär tırmaga çıgıp kersennär.
Başaklar kamıllarga ışkılıp çıcıldadılar. Änä Galya belän Varifä apa költä cıyıp kilälär.
— Galiyä, tege köl tösle külmäk kigän kız sineñ köndäşeñ bit.
— Niçek ul alay?
Varifä apa Ähät belän Väsimä arasındagı küptänge bäyläneşne söyläp aldı. Galya kölemseräde, bu kölüdä könläşü bilgeläre sizelde.
Başına kün furacka, östenä yäşel gimnasterka kigän Ähät kitergän költälärdän çümälä öyärgä totındı. Dürt költäne aldı da başakların cirgä timäslek itep «kaz oyası» — üzäk yasadı. «Kaz oyası»na karatıp, başakları belän költälär tezeldelär. Hatın-kızlar költä taşıdılar. Költä illegä tuldı.
— Kitermägez, citte, änä tegendä iltegez, — dip, Ähät yegerme-utız sacen yıraklıkka kürsätte.
— Beregez miña költä bireşergä kalıgız. Başkalar kittelär, üç itkändäy, Väsimä kaldı.
Küptänge yakın tanışlar başta süzsez eşlädelär. Berse dä ütkändäge duslık ceplären häterläü öçen süz açarga bazmadı. Ähät tüzmäde, endäşte:
— Yazuıñnı aldım.
— Nindi yazu?
— Sin yazgan.
— Nişläp yazıym di...
— Väğdäñne ütämädeñ, digänseñ. Üti almadım şul, nişliseñ soñ, şulay turı kilde. Yarıy, Väsimä, sin dä bähetle bul...
Anıñ süzläre şundıy yomşaklar, äyterseñ Väsimäneñ başınnan sıypıylar. «Şundıy yomşak küñelle, cılı süz söyläp, sineñ yörägeñne cılıtkan keşegä niçek açuıñ kilsen, niçek yamanlık eşläp yör. Yuk, bulmas, min al arnı ayırtırga bertörle dä eş eşlärgä tiyeş tügel...»
Çümäläneñ oçına taba cittelär. Kire költä turı kilde. Ähät ul költäne çümälägä kuyuı buldı, költä äylänep töşte. İkençe märtäbä kuydı, tagı äylänep töşte. Öçençe tapkır açu belän katı bärep kuygan ide, költä utırdı...
Ul ara da bulmadı, çümälä artınnan Galya kürende:
— Ähät, eş bette.
Bu süzlär könçelek katış kölemseräü belän äyteldelär. Ähät al ardan siskänep kitte:
— Ä, betteme? — dip kuydı.
Çümälä yanına baskan Väsimä yaulıgın kısıbrak bäyläde. Öçäüläp aldagı kolhozçılar törkeme yanına atladılar.
Kilen bolnista
Cete zäñgär satin külmäk alıp kiyäseñ. Başta ul sineñ küzeñne yırtırlık bulıp cete zäñgär kürenä, ä annan soñ küz iyäläşä, is kitmi başlıy...
Mähüp äbigä dä kilen şulay kürende, soñga tabarak küz künde. Alarga anıñ kordaşı Äptelhak karçıgı Bädernisa kergän ide. Alar, kara-karşı utırıp, üzläreneñ yäşleklären sagınıp, çäy eçtelär. Mähüp äbi üzeneñ ahirät dustına ber seren açtı...
— Ahirät, niçek, kileneñ kul arasına keräme?
— Kerä dip, häzerge yäşlärne beläseñ inde.
— Şulay inde, şulay...
Mähüp äbi başta caysızlandı, kirelände. Läkin ahiräte tagın ikençe yaktan — süze haman bayagı sorauga kiterep terägäçten, ahirättän yäşerep torırgamı soñ dip uyladı da başlap söylärgä kereşte:
— Kilen äle, ahirät, öydä yuk — bolnista.
— Avırsınamıni?
— Äye, balaga avırıy şul.
Ahirätlär öy kıyıgındagı kügärçennär kebek görläşä başladılar.
— Äy, ahirätem, yäşeren-batırın eş yuk inde sinnän. Yäşem citmeştän ikegä genä kim. Menä bu çäçlär tikmägä genä agarmadılar. Kürdem, ahirät, kürdem. Söylädelär gel bezneñ turıda. Doşmannar ördelär, çitlär köldelär, duslar kaygırdılar. Ähätemne mondıy bala bulır dip uylamagan idem. Başıma bäla buldı. Döresen äytim, kilenne başta yaratmagan idem, häzer küz iyäläşte. Nişliseñ, urıs ta bit, ahirät, ata balası...
Ul ahiräteneñ süzlären bülärgä kıymadı, süzneñ tınışın kötte. Avır-avır suladı da ahiräteneñ barlık süzen döresli bardı.
Bädernisanıñ başına kilgän uy anı başta beraz ikeländerde: «Sorargamı ikän, yukmı ikän? Sorasañ, ahirät üpkälämäsme ikän?»
— Ahirätem, bu arada äle Ähätneñ ilgä atı çıktı. İmeşter, ul Miñsafa kızı Väsimä belän çümälä artında çualgan, di. Marcası kilep totkan, di. Şul süz döresme? Küñeleñä avır alma, döreslegen beläsem kilep kenä soradım.
— Äy, äki, şul uram avızlarnıñ süzlärenä ışanasıñmı sin? Anı bit Ähätneñ eşenä karşı kilgän yaklar çıgaralar.
Mähüp yak-yagına karandı da, Bädernisanıñ kolagına yatıp:
— Äle bu arada ber yazu taptılar, — dide.
— Nindi yazu?
— Ähätkä yazgannar. Şul baylar eşeder inde. «Ägär dä bezneñ ikmäklärne alıp beterergä yöriseñ ikän, zavodıña söyägeñne dä cıyıp kitä almassıñ», — digännär.
— Kara sin alarnı, ay-hay.
Bädernisa karçık eçtän avır sulap kuydı.
— Şuña kurkam inde, ahirät, äräm itä kürmäsennär, dim.
Süz çualdı. Bersennän ikençesenä küçte.
— Bu urıs belän möselman arasında bala, ahirät, möselman bulamı ikän?
— Sabıynıñ härkaysı möselman bulır, di ul. Çınayaklar şaltıradı, çäy eçü dävam itte.
— Eç äle, ahirät, tagın ber-ikene. Bu çäyne Gabdelähätem zavodtan alıp kaytkan ide.
- Eçtem bit inde, ahirät, kıstama.
Kıstıy töşkäç, ahirät tagın künde. Çınayaklar tagın da samovar borınına taba yul tottılar.
Bala
Avıruga ak kiyem kiderdelär dä yomşak koykaga yatkırdılar.
«Bala... Nindi qaderle ul. Äniyemä min dä şulay qaderle toyıldımmı ikän? Ähät niçek şatlanır ikän?»
Şunday soraular eçendä un kön ütte.
İkençe könne ak halat kigän bödrä çäçle beräü kilde dä:
— Hälegez niçek? — dip soraşırga totındı.
— Niçego.
— Täbrik itäm malayıgız belän.
— Rähmät.
Galyanıñ hälsez irennäre kölemseräp selkendelär.
— Sezneñ yanga beräü kerergä teli. Kersenme?
- Kersen.
Kepkasın kulına yomarlap totkan Ähät Galya yatkan koykaga yakınlaştı. Alar ber minut süzsez tordılar. Kaysı da başlap süz taba almadı. Ähät tüzmäde, süzgä kereşte:
— Nihäl, isän kotıldıñmı?
- Küräseñ... Änä naslednik.
Naslednik — malay. Ähät balaga taba suzılgan ide, Galya tuktattı.
...Ähät Galyanıñ çigäsen tupas kulları belän irkälärgä totındı. Ak halat kigän decurnıy kölemseräde dä çıgıp kitte.
— Nu, malayga ni dip isem biräbez?
— Marat kuşıyk. Ähät karşı kilmäde.
— Yarıy, şulay bulır. Ä Maratnı miña kürsätäseñme?
— Niyen karıysıñ di anıñ, ul häzer kıp-kızıl it kenä iç.
Ata anı yödätmäde.
— Yarıy, sineñçä bulsın.
Dimäk, şuşı könnän alıp Ähät — ata keşe. Nindi zur häm cavaplı isem! Balañnıñ kiläçäge öçen sin cavaplı digän süz.
Ul ara da bulmadı, ğailäneñ öçençe keşese uyandı. Uyangannı belderep, tavış çıgardı. Bu tavış Ähätneñ yörägenä barıp bärelgäç, täne çımırdadı...
— Menä siña ciñep çıkkan öçen büläklär. Galya yılmaydı, dimäk, hezmätne qaderli belälär...
— Ähät, tege yazu mäsäläse niçek, avtorları tabılmadımı?
— Älegä yuk.
— Min bik kurkam. Äräm itep taşlamasınnar.
— Äy, üterälär di, nişläp ütersennär...
Avgust koyaşı täräzädän alarnıñ söyläşülären tıñladı. Tıñladı da şayan nurları belän söylätüçelärneñ irennären cılıttı. Täräzä pıyalasında berniçä çeben vıcıldadı.
Utlı kümer belän şayarma!
Kolhoz pravleniyesendä kön dä cıyılalar. Eştän arıp kaytu yuk, ni yuk — şunda keräseñ, haman söyläşep utıralar.
Kayçakta törle bähäslär, dönya hälläre turında törle tikşerenülär bula.
— Äy, cegetlär, kaysıgıznıñ tämäkese bar? Üläm inde, bügen tartkan yuk...
— Mä, berne törderep cibärim äle! Matri, üzeñ dä tördererseñ, bulgan çakta.
- Äy, bula ul.
Ähät belän kolhoz predsedatele nider şutlıylar.
— İrtägä un olau belän Olı saz buyındagı költälärne aldırırga kiräk.
Ähät säğaten çıgarıp karadı.
— Säğat unike tulgan, irtägä eşkä barası bit, kaytıp yatıgız, cegetlär.
— Häzer kaytabız, Ähät, tik menä...
— Tik menä närsä?
— Şul, tämäke yuk, dim.
— Kaygırmagız, cegetlär, irtägä alıp kaytam. Bügen raykolhozsoyuzga bargan idem, irtägä bula, didelär.
- Yarıy, yarıy gına, alay bulsa. Kemder, örep, utnı sünderde.
- Äydägez, kaysıgız Kala uramına kayta? — dide Ähät.
Endäşüçe bulmadı.
Ay bolıtlı küktän karap yılmaydı. Ähät, talgan başın tübän iyep, alga atladı. Menä Ik suı buyı. Cılı par havaga kütärelä, bakalar tönge tınlıknı bozalar... Häyretdinnär öyendä ut haman bar. İsereklär cırlagan tavış işetelä:
Atlar ciktem miçäp-miçäp, bezgä doşman unbişläp.
Bulsa bulsın altmış bişläp, yörik teläsä nişläp.
Kapkadan kemder çıktı.
Alay da aldırırbız bez, bolay da aldırırbız...
Karaçkı, ava-tünä, uram urtasına çıgıp bastı, tirä-yakka borılıp karıy başladı. Ähät belän alar kükräkkä kükräk kildelär. İserek Ähätne tanıdı:
— Ä-ä, Ähät, avılnıñ patşası ikän, bezneñ ikmäkne talauçı...
İserek Ähätkä taba ürelde.
— Häyretdin abıy, kit, dim, yakın kilmä.
— Ber süz genä äytäm: kara, enem, bezneñ belän saklanıp eş kıl. Utlı kümerdän kulıñnı peşermä. — İserek kölde... — Ber süz äytäsem bar...
— Yakın kilmä! - Ähät iserekne çitkä törtep cibärde. Ul aña karamadı, tagın kilä başladı. — Häyretdin abzıy, yazunı kem yazdı?
— Bez yazmadık, belmim-belmim.
İserek bulsa da, Häyretdin anı belgertmäde.
— Ber süz äytäsem bar, enem Ähät. — Ul tagın Ähätkä ürelä başladı.
Kapka tagın açıldı. Annan kemnärder sügenä-sügenä çıktılar.
— Yazu gına äz äle aña, — digän soñgı cömlä Ähätkä işetelde.
Ul, eşneñ naçar bulasın sizenep, tiz genä kitärgä uyladı, läkin Häyretdin:
- Totıgız, totıgız! — dip kıçkırdı.
Ähät naganın kesäsennän aldı, öyelep-öyelep taşlangan çakta, nagan açılıp kitte. Ähätneñ bugazınnan totkan Häyretdin anı cirgä yıktı.
— Ber süz äytäm didem: utlı kümer belän şayarasıñ, kulıñ peşererseñ, - dip mıgırdandı.
Kemder ber-ikene birep tä aldı. İsereklär yıgılgan Ähät östenä öyeldelär. Ul cilkenep-cilkenep karadı. Karşıdagı öyneñ kapkası şıgırdadı. Uramnıñ tege yagınnan kilep cittelär:
— Kotkarıgız!!!
Tön tınlıgı yırtıldı. Argı oçta etlär örergä totındılar, Ähät östennän avır basıp yatuçılar töşereldelär.
- İserek bulsalar da, kahärlär bit, ciñep bulmadı üzlären.
- Ber keşegä biş keşe bulgaç, niçek ciñäseñ di al arnı.
— Nu, asıl koşlar, üz ayagıgız belän kilep eläktegez, — dide kolhozçı Väli.
Ul ara da bulmadı, selsovet predsedatele kilep citte.
— İrtägä qadär karavıl öyenä üzlären, — dide ul.
Köz citte
Könnär uza tordılar.
Indırlar kibännär belän tuldı, anda sukkıçlar cırladı. Költälärdän baskıçlap-baskıçlap kuygan kibännär kiredän sütelep sugıla başladı. Indır, köl sibep tä cibärgäç, tabaday bulıp kitte. Aña töşkän simez börteklär tirä-yakka çäçrädelär.
Koyaş yıragaydı. Sazlamık yuldan şähärgä kolhoznıñ kızıl obozı atladı. Kaz törkemnäre, näzek dilbegädäy bulıp, cılı yakka karap suzıldı.
Yäşelçä bakçasındagı yäşelçälär dä ölgerde... Käbestälärne vaklap çaptılar da zur miçkälärgä salıp tozladılar.
Rayon külämendä uzdırılgan avıl hucalıgı kürgäzmäsendä bakça berençe urınnı aldı. Marcalardan gına kıyar satıp alırga ğadätlängän tatar hatınnarı kiläse yılga üzläreneñ bakçalarında da şundıy kıyarlar üsterergä buldılar. Kolhoz bakçası al arga ürnäk buldı.
Morcalar aşa simez it ise belän kuyı töten havaga taraldı.
Bügen Şärif abzıylarnıñ kapka töbenä keşelär cıyıla başladı. Kolhoznıñ ike turı alaşasın parga ciktelär.
— Yul pıçrak bulsa da, köpçäklär yabışmıy, avır bulmas, — dip, kartlar yul turında süz yörttelär.
Galya belän Ähät, cılı kiyenep, çıgıp utırdılar. Galya Maratnı törgän kileş aldına aldı. Mähüp äbi çuar alyapması belän avız poçmagın tomaladı da:
- Yarıy, balalar, tınıç gomer itegez, bähetle bulıgız, — dide.
Kolhozçılar tarantasnı sırıp aldılar.
Kolhoz predsedatele:
— Ähät, sin bezgä, enem, radio alıp cibärerseñ inde, onıtma, — dip, Ähätneñ isenä töşerde.
— Yöz yegerme sum akça aldım bit äle sezdän, citmäsä, üzemneken kuşarmın, — dide Ähät.
Alar kuzgaldılar. Halık kaysı kul izäde, kaysıları büreklären selektelär. Ähät kün kepkasın selekte.
Küzdän yugalgançı ozatıp kaldılar.
Galya tiz genä tınıçlana almadı: yäş kilenne ayırılu, kaygı aralaş şatlık bastı.
Tön yagınnan, uzışkan sıman bulıp, bolıtlar kütärelde. Ozak ta ütmäde, yañgır sibäli bantladı.
Ähät, kocanınıñ başlıgın kütärä-kütärä:
— Köz citte, — dip kuydı.
Kuçer, yañgırdan kaçkan sıman itep, atlarga ber-ike-ne sıdırdı.
Atlar alga ırgıldılar.
1931