Urta Uraldagı Tatar Atamaları - 5

Añlaşıla ki, başkort ğalimnäre bolarnı da başkortlar dip isäpli. Ä Gäynä halkı üzlären tatarbız dip belälär.

Gäynä atamasınıñ üzenä kilgändä, ğalimnär, halık arasında yörgän rivayätkä tayanıp, anıñ Gaynetdin digän Bolgardan kilgän keşeneñ isemennän çıkkandır dip uylıylar, bu turıda halık telendä yörgän rivayät tä bar. Küp kenä avıllarnıñ ataması keşe iseme buyınça kiterep çıgarılgannı isäpkä alsañ, monıñ belän kileşergä bula.

Gäynä (Gayna-Bisert - elegräk bu avıl şulay dip tä atalgan) avılı turında elek Krasnoufimskida yäşägän L.Zelentsov digän keşeneñ kızık kına ber yazması bar (Krasnoufimsk arhivında saklana). Küp kenä keşe, bu cirlär elek başkort cirläre bulgan, dip äytkäç, başkortlar üzläre kaya kitkän soñ, digän sorau kuygan ul üzenä. Bu cirlärdä bit äle 1896 yılga qadär başkortlar tatarlardan kübräk bulgannar. Ä 1926 yılgı san aludan (perepis) soñ başkortlar kalmagan dip äytergä bula. Avıllap-avıllap küçep kitmägännär bit inde alar. Ä ber halıknı ikençe halıkka äyländerü öçen berniçä yöz yıl vakıt kiräk. Ansı da äle ägär yotılgan halık tegesennän 4-5 märtäbä azrak bulgan bulsa gına. Ä monda kiresençä, tatarlar azrak kürsätelgän bulgan bit, dimäk, alar yotılırga tiyeş ide.

Menä şunıñ turıda uylap, Zelentsov Äçit rayonındagı Gäynägä kitkän, çönki anda, perepis buyınça, berniçä başkort kalgan bulgan. Başkort dip äytelgän ber babaynı tapkaç, ul añardan, sin başkortmı, dip soragan. Yuk, digän tegese, min tatar, ä menä minem babam da, ätiyem dä başkort bulgannar, çönki alarnıñ cire küp bulgan. Cir bulmagaç, min nindi başkort bulıym?

L.Zelentsov ta şulay uk, başkortlar dip cirläre küp bulgan halık atalgan, digän näticä yasıy. Ä keşeneñ milläte Rusiyä administratsiyäsen bik kızıksındırmagan.

Yazmanıñ östäräk öleşendä äytelgänne kabatlap, şunı gına yazabız. 1917 yılda sovet vlastenıñ dekretı belän elekke Rusiyädäge böten katlamnar - sosloviyelär (dvoryannar, meşannar, kazaklar, başkortlar häm başkalar) beterelälär. Şunnan soñ här keşe üzeneñ çın milläte buyınça yazıla başlıy. Şulay itep bik küp başkortlar kire tatar millätenä küçälär.

Läkin başkort ğalimnäre häm türäläre bu turıda belmägän sıman kılanalar. Çönki Başkort respublikasında başkortlar bik az, şulay bulgaç ul respublikanı beterep kuyuları da bar.

Kantugan (Kontuganovo). Bu tatar avılı turında, kızganıçka karşı, mäğlümatlar azrak. Ahrısı bu şunıñ öçender, Kantugan avılı Perm tatarlarınnan ber çittäräk torgangamı, ul tirälär tatar häm başkort ğalimnäreneñ iğtibarın cälep itmägän, häm alar bu turıda bernindi yazmalar da kaldırmagannar, yäki, döresräge, alar avtor tarafınnan tabılmagannar. Ä şulay da tarihta bu avıl turında küpmeder häbär tabarga bula.

Bu avılnıñ yazma dokumentlarga kerüe 1726 yılga karıy.

Avıl başta Bisert (Utka), annan soñ şul uk Kontugan vulısına (volost) kergän, häm anda yasaklı tatarlar yäşägänlege mäğlüm; alar urıs patşası hakimiyätenä här yıl sayın 2 sumlık 32 yasak tüläp torgannar. Akçaları bulmau säbäple yasaknı tölke, bolan, poşi häm başka cänlek tireläre belän birgännär. Bez halıknıñ sunarçılık (ohota) belän şöğıllängänlegen küräbez. Bu tarihi yazmalarga da turı kilä: Uraldagı töp tatarlar çınnan da auçılık, balıkçılık häm kortçılık belän kön kürgännär.

Läkin tarihta bu avıl halkınıñ kazna (gosudarstvennıyı) tatarları dip ataluı da bilgele. Dimäk, alar soñrak şul yıllarda (XVIII ğasır) tözelgän timer koyuçı zavodlarga eşkä, döresen äytkändä, kollıkka berketelgän bulgannardır.

Avılnıñ ataması (iseme) turında. Avıl halkı bu isemneñ kilep çıgışın «kön tugan» süzennän dip sanıy. Matur süz, läkin ul tatar avıllarınıñ ataması kilep çıgu logikasına turı kilmi. Alar haklı bulsa, Köntugan rus telendä Kyuntugan dibräk äyteler ide. Ä şulay da, halıkta «Köntugan» digän fiker bar ikän, bu versiyäne berençe variant itep alırga bula. İkençe variant şul – şuşı isemne bik bozmıyça Kantugan (yedinokrovnıy rodstvennik) dip äytü döresräk bulır tösle. Bu oçrakta avılnıñ iseme kilep çıgışı başka küp kenä avıllarnıkına turı kilä, çönki Kantugan digän şähes tarihta bar. Tatar şäcärälärendä ul ber genä kabat oçrıy, dimäk avılnıñ yazmışın anıkı belän bäyläü hakıykatkä kübräk turı kiler tösle.

Älege şäcärä Koñgırat kabiläläre näseleneñ bersenä karıy, ä bu kabilä näq menä şuşı tirälärdä dä taralgan, küñger süze şunnandır. Häyer bu kabiläneñ başka ırularında da Kantugan iseme bardır. Nik disäñ elekke zamannarda balaga isem saylauga bik zur ähämiyät birgännär. İsem keşeneñ yazmışı ul digän ğıybarä äle dä yuk tügel bit. Şuña kürä isemnärne barı tik şuşı näsel-ıru eçennän genä algannar.

Şunsın da äytik, borıngı babalarıbızda kabiläne, ırunı taratu ğadäte bulmagan. Näseldän ayırılıp kitkän keşeneñ yazmışı ayanıç bulgan. Şuña kürä dä inde Kantugan avılın nigezlägän keşene bez Koñgırat kabiläsenä nisbätli alabızdır.

İnde tiränräk tarihka kerik.

Koñgırat digän (kıtayça Honghirat/Hungirat) kabilä Çıñgız hannıñ ıruı belän yänäşä yäşägän. Temuçin Çıñgız han isemen alganda älege kabiläneñ başlıgı näq Koñgırat üze bulgan. Kabilä soñrak Batıy han yaularına kuşılıp könbatışka yünälgän. Ul Altın Urdada nıklı urın totkan, küp cirlärdä kabiläneñ ezläre kalgan: Moldaviyädäge Komrat şähäre, Uraldagı Koñgırat (anıñ urınına Öfe şähäre tözelgän), Kungur şähärläre häm betmäs-tökänmäs avıllar.

Kantugan älege kabiläneñ Çabçakay ıruınnan. Koñgırat belän Kantugan arasında barısı 17 buın almaşıngan. Ä bu isä yakınça 400 yıl täşkil itä. Dimäk Kantugannıñ yäşägän yılları 1650 yıllar. Bu vakıtlarda Urta Uralda äle Nugay Urdası häkem sörgän, barlık tatarlar şuşı Urdaga kergännär. Läkin Urda inde tarkala, ä Rusiyä Uralnı kulına ala başlagan. Şuşı vakıtlarda Kantugan halkı urman aralarındagı şık cirdä yäşägän dip äytergä bula. Tormış alarnı auçılık belän şöğıllänergä öyrätkän; häyer, avılda koñgırat keşelärennän tış küptännän yäşägän Uraldagı töp törki halık ta bulgandır. Çönki kilgän halıknı sunarçılık, balıkçılık belän şöğıllänergä şular öyrätkänder dä inde.

Kuyan avıl. Bu avılnıñ ataması, älbättä, kuyan cänlege belän bäylänmägän, ä bälki, Gäräylär kabiläseneñ Kuyan näselenä barıp totaşa bulır (Avılda Gäräyevlär dä yäşi). Tatar-başkort şäcärälärendä İdel – Uralda Kuyan, Kuyanovo, Koyanovo digän avıllar distälägän. Şuña kürä bu isem keşe isemennän alıngan dip äytüe kıyın. Ä menä Kuyan näseleneñ taralganlıgın kürsätüe küñelgä yatışlırak.

Tarihi materiallarga karaganda, Kuyan ıruı gäräylär kabiläsenä kerä didek. Ä gäräylär, kara bäklär häm meñnär kebek ük, bik kiñ taralgannar. Kürenep tora ki, anıñ Kuyan ıruı da baytakka cäyelgän.

Ber başlagaç, Gäräylär turında da kıskaça söyläp kitmi bulmıy. Gäräylär, Batıy han ğaskärläre belän könçıgış yaktan kilep, tatar kabiläse bularak Kara diñgez, Kırım buylarında köçlänep kitkännär häm ämir Nugaynıñ kul astında Altın Urda sostavına kergännär. Nugay (1280 nçe yılda ülgän) Urdadan bülenep çıgarga tırışıp, Altın Urda hannarına karşı törleçä köräşep, anı bik köçsezländergän keşe. 1382 yılda gäräylär näseleneñ bik zur ber törkeme İdel buyına, soñrak, Aksak Timer yaularınnan soñ Uralga küçengän.

Altın Urdanı tarkatıp, Kara diñgez buyında kalgan gäräy kabiläläre başlıkları 1425 yılda Kırım hanlıgı tözilär, häm hannar da gel Gäräylär yortınnan bulıp torgan: Hacigäräy, Miñnegäräy, Sähipgäräy häm başkalar. Ä tege Könyak Uralga küçengän gäräy kabiläläre nugay tatarları dip isemlänä başlagan. Bu turıda şuşı yazmanıñ başında baytak yazılgan. Bez monı barı tik gäräylärneñ tarihın açıklau öçen genä östäp yazdık.

Gäräylärneñ bezneñ öçen möhimlege şunda ki, Ural tatarlarınıñ yäki bezneñ yırak ata-babalarıbız küp oçrakta şuşı näseldän bulgannar. Soñga tabarak Böten Uralga taralıp, küp kenä avıllar kaldırgannar.

İnde yakınrak tarihka kilsäk, 1834 yılda Kuyan avılda barlıgı 76 keşe terkälgän. Alar başkort dip kürsätelgännär. Ä 1863 yılda 10 yortta 76 keşe yäşägän. 1869 yıldagı dokument buyınça Kuyan avıl tatar avılı dip yazılgan.

Lämte (Lyampa) Açit rayonındagı zur bulmagan tatar avılı. Kulda bulgan dokumentarda, kızganıçka karşı, bu avıl turında mäğlümatlar yuk. Avılnıñ rus telendäge isemen (Lyampa) töbäkne öyränüçelär vogul halkınnan alıngan, dip isäplilär. Çınnan da alarda andıy süz bar, läkin bu häl berni dä añlatmıy, häm Lyampa belän Lämte oçraklı räveştä genä ber-berenä ohşaş bulgannar,çönki monda vogullar yäşämägän, tirä-yakta tatar avılları gına bulgan. İkençedän, ägär dä avılnıñ elekke ataması Lyampa bulgan bulsa, tatarlar anı Lämpe dip kabul itkän bulırlar ide. Läkin bu tirälärdäge atamaları başta tatar telendä çıkkan, urısça iseme soñrak.

Ä şulay da, närsä añlata bu süz. Avıllar atamalarınıñ kübese keşe isemennän çıkkan didek. Läkin Lämte isemle keşe ber şäcärädä dä oçramıy. Dimäk, avılnıñ iseme başka yul belän barlıkka kilgän. Bu süzneñ tamırı läm (il , glina) añlaşıla. Yağni, mondagı sular lämgä yäisä kızıl balçıkka bay bulgannar. Läkin ni öçen lämle tügel, ä lämte? Çönki borıngı tatar telendä -lı, -le kuşımçası -dı, -de, -tı, -te dip äytelgän. Dimäk, monda su lämle bulgan, yä cirläre kızıl balçıklı bulgan, dip faraz kılırga bula.

Mançac, Mançac Tamak (Ust Mançac, Yaña avıl), avılı avtor kulına kergän tarihi dokumentlarda çagılmıy. Läkin Mançacnıñ üzendä tatarlar torganlıgı äytelä. Dimäk, bu avıl da başta tatar avılı bulgan bulıp çıga. Ä ruslar anda soñ gına kilgännär. Tatarlar cirne 1765 yılda Sıskı cirbiläüçelärennän dogovorsız-nisez algan bulgannar, läkin kire birmiçä sudlaşıp yörgännär, ämma soñrak senat ul cirlärne Mançac tatarları kulında kaldırgan.

Mançac iseme başta yılgaga birelgän bulırga tiyeş, çönki avıllar yılganıñ başında da (Mançac, Mança baş), tamagında da bar (Mançac tamak). Bälki Urta Mançac da bulgandır äle. Härhäldä, Mançac avılınnan tübänräk mal ferması kaldıkları äle dä bar.

Mançac atamasınıñ kilep çıgışı turında mondıy süz bar, yänäse ul marinıñ munça süzennän kilep çıkkan. Läkin marilar alay dip uylamıylar, çönki ul mari ädäbi telendä momotsa, ä Krasnoufimsk tiräsendäge marilarda monca dip äytelä. Mançac süze alarda bötenläy yuk. Krasnoufimsk tatarları da munçanı monça dip äytälär.

İkençe yaktan karaganda, Uralda häm başka yakın-tirädä dä mondıy atamalar yuk. Şunsı da bar: yakın-tirädäge tatarlar bu avıllarnı Mançaş dip äytälär, çönki elekke tatar telendä c avazı da, härefe dä bulmagan, ä Mançac digäne bezgä soñrak rus telennän kergän, ahrısı.

Östä äytelep kitkännärne iskä alıp, älege yılga iseme Mançış bulgandır dip farazlarga cörät itäbez. Mançış süze mançu dan alıngandır (tıgıp alu, buyau), häm yılganıñ keçkenälegenä işarä itäder (ayak mançırlık kına). Şuşındıy, fiğıldän isem yasalgan süzlär baytak bit, mäsälän, çıgış, kereş, barış, uñış, Bugalış, Töreş, Tuktamış Döresen äytkändä, Könyak häm Urta Uralda elekke isem-atamalar gel tatarça bit. Nigä soñ Mançacga da tatarça bulmaska.

Avılnıñ elek Yaña avıl dip ataluınnan çıgıp, Mançac tamakka halık terälep kenä torgan Bikmät avılınnan başlap küçkänder dip äytergä bula. Şuña da anısı İske avıl dip äytelgänder, möğayın.

Olı Aka (Bolşaya Oka), Häzerge vakıtta Başkortostan respublikasına kergän bu tatar avılı elek Krasnoufimsk öyäzenä karagan bulgan. M. Mullanurov kürsätkänçä, avılnıñ berençe nigezläüçese Mişkä yagındagı Yanaguş (bälki Yañaguştır)avılı keşese Tuygilde bulgan. Bu keşe ozak kına Mäskäü tiräsendä armiyä hezmätendä bulıp, Oka yılgasın bik kileştergän häm şuña kürä avılnı Aka dip atagan. Monda azrak oçı oçka yalganmıy: avılnı ni öçen Aka dip atadı ikän, ul iñ elek şundagı yılganı atagandır Aka dip, annan soñ gına avılnı. Şulay da M.Mullanurov versiyäsen şul kileş kaldırabız. Monda inde avılnıñ ataması turında süz kilep çıktı bit. Ni öçen tatar telendä Aka, ä rusça Oka? Eş şunda bulırga tiyeş, tatarlar (mişärlär tügel) häm tagın kaysıber törkilär süzneñ berençe icegendäge a avazın o dibräk äytälär. Mäsälän, bala süze äytkändä bola dibräk işetelä, kala – kola, talları - tolları dibräk h.b.

Soñga tabarak bu tirädä İdel yagınnan küçenep kilgän tatarlar häm mişärlär avıl salıp tora başlıylar. Avılnıñ salına başlagan yılı yakınça 1600 nçe yıllar, ä inde Birski öyäzennän tiptärlärneñ kilep urnaşkan yılları 1758 yıl bulgan. Çönki alar şul yılnı şundagı mişärlärdän cir algannar. Ä mişärlär bu vakıtta inde monda yäşägän bulgannar. Alardan başka Olı Akaga küñger tatarları da kilep utırgan bulgannar.

Avıl elek tä zur gına bulgan. Mäsälän, 1834 yılgı reviziyä kürsätüençä, 493 irlär genä yäşägän, hatın-kızlarnıñ tögäl sanı yuk.

Olı Töreş, Zur Töreş (Bol.Turış), Keçe Töreş (Mal. Turış)). Krasnoufimsk rayonına kergän bu avıllarga başlap Küñger yagınnan kilgän tatarlar nigez salgan , dip söylägännär avıl keşeläre Mirhaydarov Mönip (1892 yılda tugan) häm Bädretdinov Dinislam (1908 yılda tugan). Läkin bu kilgän halık tagın da yıragraktan – Sember gubernasınnan (Häzerge Ulyanovsk ölkäse) häm dä Kazan gubernasınıñ Çistay öyäzennän küçenep kilgän bulgan. Avılga isem birgän Töreş babaynı Çistay babay dip tä öyrtkännär.

Töreş avılı salınganda Krasnoufimsk äle bulmagan (ul 1736 yılda salına başlagan). 1679 nçı yıldagı «Pistsovaya kniga» buyınça avılda yasak tüläüçe tatarlar yäşägän. Dimäk avılnıñ tözelüe kimnän dä 400 yıllar elek başlangan bulgan, çönki avıllar başta berniçä öydän genä torgan, zur gına avıl bulıp üsü öçen tagın 3-4 yöz yıl kiräk bulgan. Keçe Töreş Olı Töreştän bülenep çıkkan keşelär tarafınnan tözelgän buluı mömkin, çönki bu ğadäti häl.

Rahmanavıl (Rahmangulovo).

1834 yılgı reviziyä kürsätüençä, avılda 164 keşe yäşägän häm alar barısı da başkortlar bulgannar, dip äytelä başkort ğalimnäreneñ hezmätlärendä. Ä 1863 yılgı dokumentlar buyınça avıldagı 48 yortta 343 keşe yäşägän. Monda bez ğailälärneñ işle bulganlıgın küräbez. 1969 yılda inde Rahman avılda gel tatarlar gına bulgan («Spisok naselyonnıh mest Krasnoufimskogo uyızda»).

Tiptärlärgä cirne Rahmankovo avılınıñ başkortları birgän. Läkin avıl başkortları, başka cirlärdäge kebek, çınında tatarlar bulgannar. Şunnan çıkkan bit inde häzer dä halık telennän töşmägän tatar-başkort digän süz. Şulay bulgaç, mari-başkort, urıs-başkort, başkort-başkortlar da bulgandır dip äytergä bula.

Avıl turında kürenekle tatar ğalime, etnograf Damir İshakov materialları da bar. Ul avıl kartı Zinnatov Hälfät (1902 yılda tugan) süzlären kitergän: «Avılda kertelgän (pripuşenniki) tatarlar-tiptärlär häm küñgerlär yäşägän. Alar ber-berennän ayırımrak yäşägännär, ziratları da ayırım bulgan. Avılda urıslar da bar.

Bolardan başka avılga beraz soñrak Kazan yagı tatarları da küp kenä kilgän».

Älege süzlärdän soñ Rahman avılnıñ ike oçı bulganlıgı añlaşıla, ul oçlarnıñ isemnäre dä başkaçarak. Äytergä kiräk, urıslar avılga soñrak kilep urnaşkan bulırga tiyeşlär, çönki alar tatar avılı belän anıñ ziratı arasına kerep utırgannar. Bu bik säyer häl, ğadättä tatar avıllarında zirat avılga terälep utıra, ä monda başkaça. Dimäk, urıslar ul urınga köç kullanıp, töp halıknıñ cirlären tartıp alıp kilep utırgannardır, çönki älege Urıs Rahman avılında yortlar ere, hucalıklar nık bulgan, anda kilde-kitte mesken keşelär yäşämägän.

Avılnıñ ataması Rahmangul babaydan çıkkan digän süz bulsa da, şäcärälärdä andıy isem oçramıy, ä Erahmankol (Meñnär kabiläsendä) häm Rahmankol (Kara bäk kabiläsendä) digännäre kürenä. Şulay uk ugızlar belän bäyle kabilälärdä dä mondıy isem oçrıy. Häm, ğomumän, Rahman süzennän çıkkan isem könyak belän, islam belän bäyle süz ikäne kürenep tora. Ä menä avılnıñ ikegä bülengän buluı anıñ ike kabilä halıklarınnan torganlıgın kürsätäder. Dimäk, älege öç kabiläneñ bersen töşerep kaldırabız. Ul ugızlar kabiläse, çönki anda Rahman avıl halkına has isemnär az.

Kara bäk kabiläse bik köçle kabilälärdän sanala. Anıñ borıngı tamırları İrtış – Ural - İdel aralarındagı kıpçaklarga (polovtsı) barıp totaşa. Şunsın da äytep kitik, kıpçaklar häzerge tatarlarnıñ töp ata-babaları. Batıy han yaularınnan soñ kıpçaklar tagın da kiñräk cäyelälär, Dunay yılgasına qadär barıp citälär. Uralda da alar küp cirgä tarala. Nugay Urdasınıñ töp halkı şuşı kıpçaklar bulalar da inde. Alar nugay tatarları dip atalalar. Şularnıñ ber zur, köçle törkeme Kırım yaklarınnan (1382 yıl) kire İdel häm Ural buylarına küçenep kilä. Läkin 1395 yılda bulgan Aksak Timerneñ kotoçkıç yaularınnan soñ bu kabilälär yañadan tarala, küçenä. Ä şulay da alar İdel -Uralda kalalar.

Kara bäk (häzerge teldä äytsäk «Böyek knyaz») Gabdulla han üze. Ul Altın Urdadan ayırılıp çıkkan Bolgar olısınıñ (Kazan hanlıgınıñ) hannarınıñ iñ soñgılarınnan bula.

!552 yılda Kazan Yavız İvan tarafınnan yaulap alıngaç, Kara bäk näsele tagın Uralda sıyına. Şulay itep Uralda kıpçaklarnıñ häm Kara bäk näseleneñ bik küp avılları dönyaga kilä. Bu yazmanıñ avtorı kulında älege näselneñ berniçä variant şäcäräse bar. Alarda Rahman avılda ğomer kiçergän, ä häzer avıl keşeläreneñ familiyälärenä äylängän bik küp isemnär bar.

Meñnär kabiläse turında sez tübänräk ukırsız.

Sıskı (Sızgi), Başkort ğalime R.Kuzeev bu avıl halkın Hıdgı başkortları, yağni, hıdgılar, dip atıy. Läkin avıl halkı üzeneñ avılın borıngıdan başlap, Sıskı, dip belä. Krasnoufimsk rayonındagı bu avıl elek Perm gubernasınıñ Krasnoufimsk öyäzenä kergän bulgan. Küpmeder vakıt avılda vulıs (volost) üzäge dä bulgan. Sıskı halkı üz cirlärenä gramotanı patşa Aleksey Romanovtan 1652 yılda algan bulgan.

1726 yılda inde avılda başkortlardan başka küñger tatarları da yäşäve bilgele.

Başkort tarihçılarınıñ yazuı buyınça Sıskıda 1834 yılgı reviziyä buyınça 135 keşe yäşägän (irlär genä kürsätelgän). Alarnıñ kübese başkort dip kürsätelgän. Tiptärlär başkortlardan 1793 yılda, hakın söyläşep, cir algan bulgannar.

1859 yılgı reviziyädä Sıskıda inde 56 hucalıkta 226 keşe yäşägän. Alarnıñ 204 - votçinnik (cirbiläüçe), 24 - pripuşennik (kertelgän yäki tiptär), dip kürsätelgän.

10 yıldan soñ inde «Spisok naselyonnıh punktov Krasn. uyızda» digän dokumentta Sıskı tatar avılı itep kürsätelgän. Bu häl tatar ğalimnäreneñ (D.İshakov h.b.) yazmalarına da turı kilä, çönki alar başkortlar dip atalgan Perm (elekke Osa, Küñger, Krasnoufimsk öyäzläre) halkınıñ tatarlar buluın isbat ittelär inde. Läkin kemnärder bu cirlär başkort cirläre bulgan dip haman baş katıralar.

Sıskı atamasınıñ kilep çıgışı turında. Berençedän, andıy isemle torak punktı Uralda yuk. Şulay uk Könbatış seber yaklarında andıy avıl bilgele tügel. İkençedän, avılnıñ ataması keşe isemennän alıngan dip tä äytep bulmıy, çönki borıngı tatar-başkort şäcärälärdä andıy isem kürenmi.

Läkin halık telendä ber versiyä bar, yänäse, cir büleşkändä, cir uçastoklarınıñ çittäge agaç käüsälärenä balta belän bilgelär yasap kitkän bulgannar (sızık sızgannar), şunıñ buyınça avılga isem birelgän, ikän. Läkin bu ğamälne küz aldına kiterüe häm añlau kıyın. Şulay da, kaysıber Sıskı keşeläre şulay dip isäpli ikän, monsı berençe variant bulsın.

Küp vakıtta avıl ataması şunda yäşägän kabilä-ıru isemennän alına. Mäsälän, Kuyan avılı şundıy näsel-ıru isemennän çıkkan dip äytergä bula. Bälki Sıskı digän ıru da bulgandır (başkortlar hıdgı digän ıru bulgan dilär. Bulsa, bu ikençe variant bulır ide.

Läkin bit sıskı digän süz dä bar tatar telendä. Ul da bulsa, balta ostasınıñ agaçka, taktaga sıza torgan mahsus lineykası. Bu instrument avılga isem birä alamı? Bälki bu avıl halkı balta ostaları bulgannardır.

Tagın ber variant- sızkı süze. Bu süzne rusçaga beglıy dip tärcemä itärgä bulır ide. Kaçu, sızu – kaçkı, sızkı. Yağni, kaçıp kilep utırgan halık. Andıylar Uralda küp bulgan inde.

Tabanlıkül, Tabannı Kül (Ozerki), Krasnoufimsk rayonına kergän mondıy atamalı avıllar Urta Uralda tagın berniçä. Älbättä, avılnıñ iseme üzennän üze añlaşılıp tora. Yağni, bu avıl yanındagı küldä taban balıgı küp bulgandır. Läkin monda ber sorau tua: avıl häzerge üze yanındagı kül buyınça atalmagandır bit inde. Ul bit İske Öfe. Häm anıñ barlıkka kilüe 100-150 yıldan da artık tügelder, çönki küllär bik tiz sazga häm annarı bolınga äylänä. Alay bulgaç, nindi kül turında süz bara? Bu sorau tagın ikençesen kiterep çıgara: ğomumän avıl elek kayda urnaşkan bulgan? Avıl kartları moña tögälräk cavap birä alırlar ide. Min isä üzemneñ fikeremne genä äytäm: avıl häzerge klub, mäktäp urnaşkan yar buyında bulgandır. Ä tabanlı kül digäne şul yar astındagı inde bolınga äylängän uysu cirdäge tagın da borıngırak İske Öfe bulgandır.

1834 yılgı reviziyä dokumentlarında bu avılda barlıgı 227 başkort yäşi dip yazılgan. Şuşı uk yılnı Akadan berniçä mişär ğailäse küçep kilde diyelgän.259 yıldagı dokumentta inde 435 cirbiläüçe (votçinnik) häm 26 kertelgännär (pripuşennik) yäşi dip kürsätelgän. Avıl Sıskı vulısına kergän bulgan. Ä bu vulısta başkortlar bulganlıgın tatar ğalimnäre döreslekkä turı kilmi didelär. 1900 nçe yıldan soñ halıknı isäpkä aluçı statistiklar Tabanlıkül halkın häm başkalarnıkın da sosloviye buyınça başkort-votçinnik, millätläre buyınça – tatar dip yazgannar. (Añardan alda Rusiyädä milättlärne isäpkä alu bulmagan. Ä revolyutsiyädän soñ, kiresençä, sosloviye-katlamnar beterelgän).

Tuktamış, Tohtamış,(Taktamış), Krasnoufim rayonındagı zur bulmagan tatar avılı. Barlıkka kilgän yılı tögäl bilgele tügel, saklangan dokumentta avıl 1760 yılda inde bulgan dip yazılgan. Şik yuk, başka tatar avılları kebek ul da küptädän bulgandır. Şunsı da bar, östäräk yazılgança, şuşı cirlärdä yäşägän küñger tatarlarınıñ Batu yauları kilgänçe ük (1236 yıl) bu tirälärdä yäşägänlege östäräk yazıldı.

Avılnıñ ataması Tuktamış isemle keşedän alıngan buluı mömkin. Bu tatar iseme, bez Tuktamış hannıñ XIV ğasırnıñ ahırında tarkala bargan tatar ile Altın Urdanı kire cıyarga, elekkeçä köçle il itärgä tırışkanlıgın beläbez. Älbättä, avıl iseme Tuktamış hannan başlanmagandır. Mondıy isem törle vakıtlarda İdel yagınnan Uralga küçenep kilgän tatarlar arasında oçrıy (M.Ähmätcanov «Nugay urdası»). Mäsälän, älege dä bayagı küñger tatarlarınıñ näselläre bulgan koñgıratlarnıñ ber şäcäräsendä Tuktamış iseme oçrıy. Bu keşe älege avılnı başlap saluçıdır, dip äytergä mömkinlek bar. Şulay uk Uralga taralgan Gäräylär näselendä dä (alar turında östäräk yazıldı) Tuktamış isemle keşe bulgan.

İkençe variant buyınça, bu atamanıñ borıngı süz – «tuktamış» süze, yäki, «tuktau» (ostanovka) dan alınganlıgın äytergä bula. Rättän genä şundıy uk formadagı Töreş (bälki, «torış» bulgandır) avılı da barlıgın isäpkä alıp. Kayvakıt şulay keşe iseme belän atalmagan avıllar da bulgan.

Ürmäkäy avılı. Bu avılda 1834 yılda 97 keşe yäşägän bulsa, 1863 yılda 21 yortta 143 keşe torgan. Başta alar cirbiläüçelär (votçinnik) dip atalgan bulsalar, 29 yıldan soñ inde alar «kertelgännär» (pripuşenniki) dip yazılgannar. Pripuşenniklar dip cirläre bulmagan yarlılarnıñ votçinniklar tarafınnan yallangan, kabul itelgän, alarga vakıtlıça yäki arendaga cir bülep birelgännären äytkännär. Mondıy «kertelgännär»ne kübesençä tiptärlär katlamına (sosloviye) yazgannar. Millätläre buyınça ul tiptärlär kübese tatar bulgan. Ni öçen soñ soñrak alar cirbiläüçe buludan tuktagannar? Çönki 1748 – 55 yıllarda alar, Ärtä-Şiger häm Öfe- Şiger halkı kebek ük cirlären S.G. Stroganovka satkan bulgannar. Küräbez ki, bu avıl borıngı, 300 yeller elek ük inde bu avıl zur gına bulgan. Ägär dä alar bu urınga älege avılnıkılar belän bergä utırgan bulsalar, bu 1647 yıl bula, çönki şuşı yılda Rusiyä patşası Aleksey Mihayloviç bu tirädäge halıklarga cirgä röhsät birgän.

Kabatlap äytergä kiräk, cirbiläüçelär häm tiptärlär katlamı tatarlarnı ikegä bülep ber-berenä doşman bulsınnar öçen mahsus yasalgan törkemnär ul. İsebezgä töşerik, votçinniklarnıñ ber öleşe milläte buyınça başkortlar bulgan, ikençese – başkort bulıp yazılgan tatarlar, läkin barısı da başkort katlamı dip sanalgannar.

Ürmäkäy avılındagı başkortlarnıñ çınında elek mişär bulganlıkların da açıklagannar tarihçılar. Bu mişärlär soñrak başka törkem avıldaşları belän kuşılıp betkännär.

İnde beraz tirän tarihka kerep, Ürmäkäy avılın nigezlägän keşelärne ezläp karıyk. Östä äytep kitkänebezçä, avıl isemnäreneñ kübese antroponimnardan (keşe isemnärennän) yasalgan. Dimäk, kayçandır berniçä yöz yıl elek Ürmäkäy yäki Ürmäk digän keşe bulgan häm şunıñ näsele bu avılnı başlap tözegän. Tatar häm başkort (bu başkortlarnıñ da kübese tatar ikänen inde beläbez, şuña kürä dä alarnıñ ata-babaları ber ük keşelär) şäcärälären karasak, Ürmäk digän keşene çınnan da tababız. Ul ataklı häm borıngıdan kilgän Meñ ileneñ (ıruınıñ) ber biye (knyaze). Şuşı bi yäki anıñ yarçıkları Bäläbäy yagında häm Krasnoufimsk tiräsendä Urmäkäy avılların salgannar bulıp çıga. Döresräge bolay: Bäläbäy yagındagı Ürmäkäy avıl keşeläre tönyak - könçıgışkarak küçep utırgannar häm yaña avılların şulay uk Ürmäkäy dip atagannar. Mondıy ğamäl tarihta yış oçrıy.

Meñ kabilälärenä kilsäk, anıñ yazmışı tatar yazmışınnan ayırılgısız. Meñ kabiläläre äle Batıy han yauları sostavına kergän bulgannar. Arı taba meñnär Altın Urdanıñ, Kazan häm Seber tatar hanlıgınıñ, annan soñ Nugay Urdasınıñ tormışında tirän ez kaldırgannar. Äytep kitik, Ürmäk mirza digän keşe Kara bäk kabiläsendä dä bulgan, häm ul kabiläneñ ıruları Ural yaklarında da kiñ taralgan bulgannar. Ürmäkäy avılına soñrak küñger tatarları da küçep kilgän.

Şäkür (Şokurovo) avılı elek Upa vulısına kergän bulgan. Anda «küçenep kilgän» başkortlar yäşägän, digän yazma bar reviziyä kenägälärendä. Şunsı bar, Şäkür avılı keşeläreneñ 1697 yılga qadär Öfe yılgasınıñ sul yak yarında Guba yılgası tiräsendä yäşägänlekläre mäğlüm. İkençedän, başka dokumentlarda bu vulıs Ufa vulısı dip atalgan häm anda «yasaklı başkortlar» digän tatarlar yäşägän. Alarnıñ «tamga»ları da küñger tatarlarınıkı belän ber ük bulgan. Citmäsä alar küñgerlär kebek ük «Cua cıyını» digän bäyräm dä ütkärä torgan bulgannar. «Ufa vulısı»nıñ reviziyä kitaplarında anda yäşägän halıklar äle 1625 yılda uk «Verhufimskiye tatarı» dip yazılgan bulgannar.

Şäkür avılı ul vakıtlarda zur avıl bulgan. Mäsälän, 1834 yılgı reviziyä buyınça barısı 404 keşe yäşägän. Ber mäçet bulgan. Ä inde 25 yıldan soñ 125 hucalıkta 669 keşe yäşägän.

Bu avıl keşeläre 1812 yıldagı Rus-Frantsuz sugışında katnaşkannar. Şularnıñ berse Şämsetdinov Cäläletdin bulgan. Östäräk başkort dip atalgan tatarlarnıñ älege sugışta ni öçen katnaşkannarı turında yazılgan ide inde.

Avılnıñ kaysı yılda tözelüen halkınıñ Guba tiräsennän küçenep kilü vakıtı (1697 yıl) belän yakınça bilgeläp bula. Läkin ul urında aña qadär dä keşelär yäşägän buluı mömkin. Eş şunda ki, küñger tatarları digän halık äle Bolgar zamanınnan uk Uralda urnaşkan bulgan.

Avılnıñ ataması keşe isemennän kilep çıkkanlıgı turında kıçkırıp tora. Mondıy avıl (Şokurova) Troitskiy yagında tagın beräü bar. Läkin Ural buylarında urnaşkan küp sanlı tatar häm başkort näselläre şäcärälärendä Şäkür isemle keşe oçramıy. Dimäk, älege Şäkür çınnan da 13 nçe-14 nçe ğasırlarda İdel buyınnan Uralga küçkän bolgar kabiläläre keşese buluı mömkin.

Çerlak, Krasnoufimsk rayonındagı rus avılı. Läkin bez bu tirälärdäge küp kenä rus avıllarınıñ elek tatar avılı bulganın beläbez. Hätta Krasnoufimsk (Bolgarı, Kızıl Yar) üze dä bolgar - tatar yäşägän urın bulgan. İnde Çerlak turında uylap karıyk. Rus telendä bu süz berni dä añlatmıy. Çerdaktan çerlak süze kilep çıkkan dip äytä almıybız bit inde. Çerdak digän keşe iseme dä bulmagandır. Citmäsä, bu cirlär barısı da borıngı tatar cirläre. Şulay bulgaç, tatarça çerlak süzen ezlibez, häm tababız: bu tirälärdä taralgan Gäräy ıruınıñ 1837 yılda (M.Ähmätcanov buyınça) tözelgän şäcäräsendä Çarlak isemle ike keşe bulgan. Mondıy isemdäge keşe başka şäcärälärdä oçramıy. Dimäk, şuşı Çarlaklarnıñ berse älege avılnı başlap salgan keşe buluı mömkin. Çarlak süze üze dürt teräkle manaranı añlatkan. Ä ruslar inde üzlärençä Çerlak dip üzgärtkännärder. Häyer, ruslarnıñ çerdak süze dä çarlaktan çıkkan (R.Ähmätcanov).

Yamanyelga, Bogalış Yamanyelga (Yımanzelga, Yımanzelga, Tatarskaya Yımanzelga), Krasnoufimsk rayonındagı şul uk isemdäge yılga buyında urnaşkan tatar avılı. Bu avıl halkı (alar taptärlär dip yazılgannar) 1765 yılda Sıskı vulısı başkortlarınnan cir algannar dip yazıla «Zapadnıyı başkirı» digän kitapta. Hakın tülämiçä ozak kına sudlaşıp yörgäç, cir Yamanyelga halkınıñ üzläreneke bulıp kalgan.

1834 yılgı reviziyä buyınça avılda 240 «kertelgän» (pripuşennik) tiptär yäşägän (irlär genä sanalgan). Ä inde 1859 yılda avılda yäşäüçelär irlär sanı 400 läp bulgan (Nalognı irlärgä genä salu häm cirne alarga gına birü säbäple, hatınnar sanalmagan). Dimäk, avıl äle ul vakıtlarda uk zur gına bulgan.

Avılnıñ kilep çıgışın 1890-94 yılda eşlägän Öyäz statistika bülege 1697 yılda dip yazgan. Şuşı uk datanı «Yamanyelga tarihı» kitabın yazgan hörmätle yazuçıbız märhüm Mullanurov Möhämmätnur äfändebez dä hup kürgän. Dimäk avılga 400 yıldan artıgrak.

Avılnıñ kilep çıgışı turındagı legendanı östä äytelgän kitapta M.Mullanurov birgän. 1554 yılda Bikä isemle tatar kızı belän Svirkä isemle mari yegete, Ärtä Şigerdän kaçıp çıgıp kitep, şuşı avıl bulaçak cirdä kuış yasap torgannar. Şuşı uk kitapta Yamanyelga tatarlarınıñ urıslar tarafınnan bik nık kıyırsıtılgan bulganlıkları yazılgan.

Uncidençe ğasır başında Küñger yagınnan Yamanyelgaga ber törkem tatarlar kilep utırıp, üzläre ber uram tözilär. Bu häbär inde avılnıñ yäşe 500 yıllap bulunı kürsätä.

Mullanurov M. Yamanyelga avılı halkın hiçşiksez tatarlar bulgannar dip yazsa da, başkort tarihçıları ul avıl halkı başkorttan çıkkan dip äytäseläre kilä (halıknıñ üzennän sorau yuk). 1834 yıldagı reviziyädä alar tiptärlär dip yazılgan bulgannar. Ä tiptärlär dip İdel buyınnan Uralga küçep kilgän cirsez keşelärne atagannar. Ber versiyä buyınça andıy keşelärne ayırım uçyot knigasına (halık anı däftär, täptär digän) yaza bargannar. Şunnan çıgıp ul keşelär tiptärlär dip atala başlagannar. Bu süz millät ataması tügel, ä sotsial katlam, sosloviye. Mäsälän, şundıy uk katlam dvoryannar, kazaklar, başkortlar häm başkalar. Läkin başkortlar belän başkaçarak. Uralda başkort digän millät bulgan, häm arı taba ul az sanlı başkortlardan küp sanlı başkort katlamı yasalgan. Çönki ul katlamga bik küp tatar yazılgan. İnde häzer şul küp sanlı başkort katlamınnan Ufa türäläre küp sanlı başkort milläte yasıylar. Ä andagı tatarlarnı başkort teleneñ ber dialektında söyläşüçelär dip isäplilär. Baksañ, Ural tatarları İdel buyı tatarlarınnan bötenläy ayırılmıy, dip äytergä bula. Alar tatarnıñ şul uk İdel buyı dialektına, töp dialektka kerälär.

Faydalanılgan yazmalarnıñ avtorları tekstta kitereldelär.

Hörmätle millättäşlär! Yaktaşlar! Bu yazma tämam. Älbättä, min monı nindider külämle ğıylmi eş kürsäter öçen başkarmadım. Ä bälki, östäräk äytkänemçä, yaktaşlarıbızda tugan yak belän, avıllarıbız häm alarnıñ tarihı, halkıbıznıñ yazmışı turında uylanu, kaygırtu, üzebezneñ avır tarihıbız belän kızıksınu uyatır öçen yazdım. Här avılda cirle tarihnı minnän yahşırak belgän keşelär bar. Ägär alar da şulay, olı keşelär vafat bulıp betmäs borın yazıp alıp, barısın ber kitapka cıyıştırsak, bu bik kürkäm bulır ide.

2010 - 15 yıllar İldus Hucin

Huzin İldus (İldus Hucin)