Tugan Könsez Malay

(Hikäyä)

1. Aydar

Bu yätimnär yortında änisez yäki ätisez balalar küp. Ätisez-änisez balalar da bar. Kayberläreneñ äti-änise genä tügel, äbi-babası, tugan-tumaçası da yuk. Anısı gına närsä... Aydarnıñ tugan köne dä yuk hätta. Barlıkka bar, tik dürt yıglga ber genä kilä. 29 nçı fevral könne tugan şul ul, käbisä yılnı. Şuña kürä, ber märtäbä ütkärä dä öç yıl rättän tugan könsez, bäyrämsez yäşi. Bu balalar yortına kilgäç, ul äle ber dä ütkärmäde tugan könen.

Ä yätimnär yortında tugan kön bik kiräk. Tugan könnären bilgeläüçe balalarga bu könne tämle rizıklar birälär, yaña kiyemnär kiderälär, alar yanına tugannarın, dusların çakıralar... İñ möhime, bu könne alarnı kıynamıylar. Hätta iñ usallardan sanalgan Hämis tä andıylarga sukmıy. Şundıy tärtip. Bu tärtipne berkem dä boza almıy.

Aydarga kön sayın diyärlek “öleş töşep” tora. Buyga keçeräk şul ul. Tänendä, buınnarında köç cıyılıp, urnaşıp kına kilä. Citär ber vakıt, Aydardan da köçleräk malay bulmas, böten keşe aña karap torır... Bügen isä ul, sigez yäşe tuluga karamastan, haman üzennän keçeräklär belän uynıy, bügen ul yaklauga mohtac, tugan köngä mohtac...

Bıyıl da 28 fevraldän soñ 1 mart kilde. Bıyıl da Aydar tugan könsez kaldı. İrtän toruga uk, tüşägenä kaplanıp, yılap aldı. Yuk, berkemgä dä räncep yäisä üpkäläp yılamadı ul. Läkin tikkä dä yılamadı. Bügen tagın kıynalasın belep, şul kıynalgan vakıtta yılamas öçen yıladı. Çönki belä: aldan yılap, küz yäşläreñne tügep, küñeleñne buşatıp kuysañ, soñınnan, niçek kenä kıyın, avır bulsa da, yılamıy kalırga mömkin... Artık gorur şul ul. Hämis anı küpme üz yanına alırga, üzenä yomışçı itärgä tırışıp karadı. Aydar barıber baş birmäde, kıynalsa kıynaldı, ämma Hämisneñ kuştanı bulmadı.

İñ räncetelgän malay bulgandır inde, anıñ belän duslaşırga teläüçe dä yuk. Döresen genä äytkändä, Hämistän kurkalar. Läkin Aydarnıñ ber dustı bar. Ul — yätimnär yortınıñ mal abzarında yäşäüçe “Kızılkanat” isemle at. Bu yorttagı böten hucalık eşlären şul at başkara. Ni öçen Kızılkanatmı? Kıp-kızıl töstä ul. Çapkanda ozın yalları ike yakka taralıp, cilferdäp kitä!.. Çın kanatlar kebek.

Aydar bügen dä anıñ yanına keräçäk. Peçän salaçak, su kiteräçäk, yalın tarap kuyaçak... Aña yätimnär yortındagı yañalıklarnı söyläyäçäk. Älbättä, tugan köne bulmavı hakında da äytäçäk ul Kızılkantka.

2. Yangın

Küñelsezleklär irtänge aş vakıtında uk başlandı. Aydar üz aldına kuyılgan karaboday botkasına kaşıgın tidergän genä ide, yanına älege dä bayagı Hämis kilep bastı. Yuk la, karaboday botkası kiräk tügel aña, şul botka yanına birelä torgan it kisägenä kızıkkan ul.

İpläp kenä sorasa, Aydar üze dä birgän bulır ide. Hämisneñ tau kebek gäüdäsenä ber it kisäge genä citmider şul. Läkin bolay tartıp ala torgan bulgaç, üz öleşen ber dä biräse kilmi Aydarnıñ. Kölkegä kalası kilmi...

— Üzeñ biräseñme, ällä... — Hämis tavışı belän yavızlık üze söyläşä ide.

— Birmim... Bügen... Bügen minem tugan könem, beldeñme?!

Aydar üzeneñ tugan köne hakında äytep cibärüen sizmi dä kaldı. Ükende ükenüen, ämma soñ ide inde.

— Närsä-ä-ä? Tugan köneñ? Nişläp min belmim? Ä, şaytan?

Hämis üzennän keçeräklärne şulay “şaytan” dip yörtä. Yätimnär yortında tärbiyälänüçelärne öç törkemgä bülä ul: “Şaytannar” — yomışçı malaylar, “päkelär” — anıñ iyärçennäre, “blatnoylar” — dusları. Üzen ul “ataman” dip yörtergä kuşa, isemennän kıskartıp alıngan “Ham” digän kuşamatka da karşı kilmi. Änä şul “päkeläre”, “blatnoyları” belän bergä ul “şaytannar”nıñ canın alıp tora. Bügen isä Aydar üzeneñ canına tiyärgä irek birmäde. Başın yugarı çöyep, Hämis karşına torıp bastı. Bolay baskanda buy da beraz üsep kitä ikän... Kurku da kimi...

Hämis aña timäde. Ällä Aydarnıñ, gomerdä dä bulmagança, “yon kabartuı” oşap betmäde, ällä “tugan könem” digängä ışandı — yözendäge usallıgın yumıyça gına kitep bardı.

Läkin... berazdan tagın ezläp taptı. Ezläp torası da yuk — Aydarnıñ Kızılkanat yanına yörüen böten keşe belä.

Aydar üzeneñ dustına ipi sınıgı kaptırıp tora ide. Hämis ike iyärçene belän kilep kerde dä, endäşep-nitep tormıyça, Aydarnı ber kırıydagı kiñ yalgaşka törtep yıktı...

— Nu, şaytan, otveçay! Nigä aldadıñ? Yuk sineñ tugan köneñ, yuk, ponyal?!

Aydar däşmäde. Niçek kenä bärgälänsä dä, kıynalsa da, tüzde. Yılamadı. Keçkenä uçları belän yözen, küzlären kaplarga tırışıp, tavış-tınsız gına tik yattı. Öç yaktan yabırılgan dähşätne ike kul belän genä kaplap beterep bulamı soñ?!

Berazdan “blatnoylar” häl alırga utırdılar. Hämis tämäke kabızdı. İyärçennärenä dä ber-ike suırtıp aldı. Kaysıdır äytep kuydı:

— Ham, citär... Zrya starayımsya, barıber yılamayaçak...

— Citär mikän? — Hämis, torıp, abzar urtasındagı salam eçendä aunap yatkan Aydar yanına kilde. — Nu, añladıñmı inde, şaytan kisäge?

— Min... şaytan tügel!..

— Tügelme? Ladno. Alaysa sin “imgäk” bulırsıñ. İmgäk! Ponyal!

Yavızlıknıñ üze bulıp kilep kergän Hämis Aydarga tagın ber tibep kuydı da, avızındagı tämäkesen poçmakka atıp, çıgıp kitte. Anıñ artınnan “dusları” iyärde. İşek aldındagı kirtä bige şapıldap töşkäç kenä añına kilde Aydar. Iñgıraşıp kuydı, torıp utırmakçı buldı. Utıra almadı, yanbaşı avırtuga tüzä almıyça, ber yakka avıp töşte...

Kügärep, şeşep betkän başında uylar yögerälär dä yögerälär...

Aydar Hämisneñ kem ikänen belä... Ä bit ul qadär ul yavız tügel ul. Dönyaga, böten keşegä açuı çıkkan anıñ... Ätisen banditlar ütergän, änisen şul uk banditlar, Hämisneñ küz aldında mäshäräläp, harap itkännär. Niçek anıñ küñele yomşak bulsın da, üze isä igelekle, täüfiqlı bulsın di?!

Şulvakıt, bu säyer hällärgä aptırap poçmakta posıp torgan Kızılkanat tınıçsızlanıp tibenep kuydı, poşkırıp cibärde, annarı, kiyerep açılgan borın tişeklärennän cılı sulışın örä-örä, Aydarnıñ baş oçına iyelde.

Aydarnıñ häle häl ide. Böten tänenä inä kadap çıkkannar diyärseñ... Täne genä tügel, küñele, canı sızlıy ide anıñ bu minutta. Ul äle bu sızlavınıñ can ikänen belmi, ämma yöräk avırtuı gına tügellegen bik yahşı toya, sizä ide...

Kızılkanatnıñ cılı tını Aydarnıñ hälen beraz ciñeläytkän kebek buldı. Läkin... närsä bu? Atnıñ cılı tını belän bergä anıñ borınına säyer is kilep bärelde. Äçkeltem is... Köyek ise, töten ise!..

Aydar tormas cirennän sikerep tordı. İşek katındagı kotoçkıç küreneş anıñ tän häm can avırtuların tiz onıttırdı. Anda at astına cäyär öçen kertelgän bıltırgı salam öyeme dörläp yanıp yata ide. Ul älegä hälsez, ämma inde zäñgärsu telläre belän öskä — türdäge utlıkka ürmäli başlagan...

Aydar işekkä omtıldı. Ul tışkı yaktan biklängän bulıp çıktı. Kızılkanat yarsıp keşnäp cibärde dä, ırgılıp, kiñ kükräge belän imän işekkä kilep bärelde. Aydar çak kına çitkä taypılıp ölgerde. Başka vakıtta, biksez çakta, Kızılkant işekne şulay üze açıp çıga ide. Bügen aça almadı, aça almayaçak ta, şunı añlapmı, ul tagın ber poşkırıp kuydı da yırak poçmakka kerep postı.

Hällär bik möşkel ide. Aydar baştarak utnı sünderergä tırışıp karadı. Läkin seltängän sayın ut ärsezlände genä, oçkınnarın çäçrätä-çäçrätä, böten abzar eçenä yabırıldı...

Aydarnıñ başında ber genä uy çäbälände: niçek tä Kızılkanatnı kotkarırga ide! Yakın dustı, serdäşe bit ul anıñ. Ä duslarnı niçek tä kotkarırga kiräk! Annarı... Kızılkanatsız nişlärlär soñ bu balalar yortında? Anıñ eşen kem eşlär, anıñ yögen kem tartır? Bäyrämnärdä, balalarnı üzenä tezep utırtıp, kem uram äyläner?

Aydar, böten köçen cıyıp, işek döberdätergä kereşte. Bärgälänä-sukkalana torgaç, tıştagı bik beraz kakşadı, ämma kapka açılmadı. İh, Kızılkanatnıñ köçe citär ide dä... Läkin ul biklär belän köräşergä, yavızlık belän köräşergä öyrätelmägän şul. Tabiğattä, andagı mähluk cannarda yavızlık bötenläy yuk, anda här närsä häyläsez, hätta izge şul...

Ut haman köçäyde. Abzar eçe kük-yäşkelt tötengä kümelde. Tın aluı kıyınlaştı. Kızılkanat, üzeneñ facigasen sizenep, arlı-birle bärgälände, yarsıp cir idänne töyde... Aydar isä haman tege kirebetkän işekne dömbäsläde... Kükräk çitlegen vatıp çıgarga telägän can kebek, bärgälände dä bärgälände... Böten ömetneñ şuşı işektä buluın ul añlap algan ide inde. Küz alları tötengä tomalangan sayın, üze dä açı havaga buılgan sayın, anıñ zihene açıla gına bardı: “Niçek tä çıdarga! Niçek tä çıgarga! Niçek tä kotkarırga! Niçek tä kotılarga!”

Nihayät, işekne kaga torgaç, tışkı yaktagı arkılı kirtä şapıldap idängä töşte, şul mäldä ük imän divar açılıp kitte häm yalları köyä başlagan, küzenä kan saugan Kızılkanat çıgıp ta çaptı... Aydar çıga almadı, hälsezlänep, tını kısılıp, işek tupsasında yıgılıp kaldı. Şul yatkan kileş ul soñgı märtäbä tışkı işekkä kütärelep karadı, anda nindider tanış şäülälär çagılıp kitte, läkin alarnı Aydar tanımadı... Tanırlık häldä dä tügel ide. Ul, küzlären yomıp, ülärgä äzerlände. Läkin ber uy anıñ zihen türendä, umarta kortı kebek, bezeldäp aldı: “Tugan könem bulmasa da, ülgän könem bulaçak! Şunıñ öçen genä bulsa da ülärgä yarıydır ul!”

3. Tugan kön

Läkin Aydar yalgıştı. Ul ülmäde. Anı kotkarıp kaldılar.

Abzar yagınnan töten bolıtı iyärtep çabıp kilüçe Kızılkanatnı kürep, böten halık şul yakka taba yögeregä totıngan. Alar kilep citkändä genä at abzarı ber yakka yantaep töşkän. Aydarnı kütärgän Hämis ut çäçep torgan kapka busagası aşa atlap çıga da çirämgä suzılıp yata, Aydar da, çäçräp diyärlek, anıñ yanına kilep töşä... Kaşları, çäçläre köygän “ataman”:

— Aydar Kızılkanatnı kotkardı... Ul — geroy... — di dä huşın yugalta...

Hämis ike könnän ayakka bastı. Aydar isä ike atna buyı hastahanädä yattı. Vraçlar anıñ tüşäge yanınnan, ällä şayarıp, ällä hälenä kerep, başların selki-selki:

— Ülep tereldeñ bit, äy, yegetkäy, — dip ütälär ide.

Aydar yanına tärbiyäçelär, ukıtuçılar gına tügel, balalar da yış kilep yörde. Hämis tä kilde. Berençe kerüendä ük, kulın suzıp:

— Äydä dus bulabız. Monnan soñ siña berkem dä timäyäçäk, yıy-bogu! — dide.

— Yuk, min sineñ dustıñ bulırga telämim. Kurıkma, abzarda yangın çıgaruıñnı berkemgä dä äytmäyäçäkmen...

Hämisneñ moña hiç ise kitmäde.

— Sin äytmäsäñ, üzem äyttem inde, — dide ul. — Läkin mine kiçerdelär, sine yangınnan alıp çıguım öçen kiçerdelär...

Şulay alar aralaşıp kittelär. Hastahanädän çıkkaç ta, Aydarnı yätimnär yortına Hämis alıp kayttı. Ä anda... Alarnı bäyräm östäle karşı aldı. Aydar belä: kemneñder tugan köne bulganda gına şulay muldan kılanalar.

— Bügen berärseneñ tugan köneme ällä?

— Sineke!..

— Ä? Närsä?

— Äy... Sin belmiseñ bit äle... 1 mart häzer sineñ tugan köneñ bit. Monı böten detdom belä...

Aydar satulaşmadı. Hätta soraşıp ta bulaşmadı. Şıpırt kına kilep, östälneñ tür başına urnaştı. Anı şunduk bala-çaga sırıp aldı. Yazmışları çitkä tipkän bu yätim, üksez balalar arasında inde “blatnoylar” da, “päkelär” dä, hätta “şaytannar” da yuk, bälki, tugan könnäre häm tugan illäre bulgan saf häm izge cannar gına bar ide.

10—11 noyabr, 2003 yıl




















TUGAN KÖNSEZ MALAY
(Hikäyä)

1. Aydar

Bu yätimnär yortında änisez yäki ätisez balalar küp. Ätisez-änisez balalar da bar. Kayberläreneñ äti-änise genä tügel, äbi-babası, tugan-tumaçası da yuk. Anısı gına närsä... Aydarnıñ tugan köne dä yuk hätta. Barlıkka bar, tik dürt yıglga ber genä kilä. 29 nçı fevral könne tugan şul ul, käbisä yılnı. Şuña kürä, ber märtäbä ütkärä dä öç yıl rättän tugan könsez, bäyrämsez yäşi. Bu balalar yortına kilgäç, ul äle ber dä ütkärmäde tugan könen.

Ä yätimnär yortında tugan kön bik kiräk. Tugan könnären bilgeläüçe balalarga bu könne tämle rizıklar birälär, yaña kiyemnär kiderälär, alar yanına tugannarın, dusların çakıralar... İñ möhime, bu könne alarnı kıynamıylar. Hätta iñ usallardan sanalgan Hämis tä andıylarga sukmıy. Şundıy tärtip. Bu tärtipne berkem dä boza almıy.

Aydarga kön sayın diyärlek “öleş töşep” tora. Buyga keçeräk şul ul. Tänendä, buınnarında köç cıyılıp, urnaşıp kına kilä. Citär ber vakıt, Aydardan da köçleräk malay bulmas, böten keşe aña karap torır... Bügen isä ul, sigez yäşe tuluga karamastan, haman üzennän keçeräklär belän uynıy, bügen ul yaklauga mohtac, tugan köngä mohtac...

Bıyıl da 28 fevraldän soñ 1 mart kilde. Bıyıl da Aydar tugan könsez kaldı. İrtän toruga uk, tüşägenä kaplanıp, yılap aldı. Yuk, berkemgä dä räncep yäisä üpkäläp yılamadı ul. Läkin tikkä dä yılamadı. Bügen tagın kıynalasın belep, şul kıynalgan vakıtta yılamas öçen yıladı. Çönki belä: aldan yılap, küz yäşläreñne tügep, küñeleñne buşatıp kuysañ, soñınnan, niçek kenä kıyın, avır bulsa da, yılamıy kalırga mömkin... Artık gorur şul ul. Hämis anı küpme üz yanına alırga, üzenä yomışçı itärgä tırışıp karadı. Aydar barıber baş birmäde, kıynalsa kıynaldı, ämma Hämisneñ kuştanı bulmadı.

İñ räncetelgän malay bulgandır inde, anıñ belän duslaşırga teläüçe dä yuk. Döresen genä äytkändä, Hämistän kurkalar. Läkin Aydarnıñ ber dustı bar. Ul — yätimnär yortınıñ mal abzarında yäşäüçe “Kızılkanat” isemle at. Bu yorttagı böten hucalık eşlären şul at başkara. Ni öçen Kızılkanatmı? Kıp-kızıl töstä ul. Çapkanda ozın yalları ike yakka taralıp, cilferdäp kitä!.. Çın kanatlar kebek.

Aydar bügen dä anıñ yanına keräçäk. Peçän salaçak, su kiteräçäk, yalın tarap kuyaçak... Aña yätimnär yortındagı yañalıklarnı söyläyäçäk. Älbättä, tugan köne bulmavı hakında da äytäçäk ul Kızılkantka.

2. Yangın

Küñelsezleklär irtänge aş vakıtında uk başlandı. Aydar üz aldına kuyılgan karaboday botkasına kaşıgın tidergän genä ide, yanına älege dä bayagı Hämis kilep bastı. Yuk la, karaboday botkası kiräk tügel aña, şul botka yanına birelä torgan it kisägenä kızıkkan ul.

İpläp kenä sorasa, Aydar üze dä birgän bulır ide. Hämisneñ tau kebek gäüdäsenä ber it kisäge genä citmider şul. Läkin bolay tartıp ala torgan bulgaç, üz öleşen ber dä biräse kilmi Aydarnıñ. Kölkegä kalası kilmi...

— Üzeñ biräseñme, ällä... — Hämis tavışı belän yavızlık üze söyläşä ide.

— Birmim... Bügen... Bügen minem tugan könem, beldeñme?!

Aydar üzeneñ tugan köne hakında äytep cibärüen sizmi dä kaldı. Ükende ükenüen, ämma soñ ide inde.

— Närsä-ä-ä? Tugan köneñ? Nişläp min belmim? Ä, şaytan?

Hämis üzennän keçeräklärne şulay “şaytan” dip yörtä. Yätimnär yortında tärbiyälänüçelärne öç törkemgä bülä ul: “Şaytannar” — yomışçı malaylar, “päkelär” — anıñ iyärçennäre, “blatnoylar” — dusları. Üzen ul “ataman” dip yörtergä kuşa, isemennän kıskartıp alıngan “Ham” digän kuşamatka da karşı kilmi. Änä şul “päkeläre”, “blatnoyları” belän bergä ul “şaytannar”nıñ canın alıp tora. Bügen isä Aydar üzeneñ canına tiyärgä irek birmäde. Başın yugarı çöyep, Hämis karşına torıp bastı. Bolay baskanda buy da beraz üsep kitä ikän... Kurku da kimi...

Hämis aña timäde. Ällä Aydarnıñ, gomerdä dä bulmagança, “yon kabartuı” oşap betmäde, ällä “tugan könem” digängä ışandı — yözendäge usallıgın yumıyça gına kitep bardı.

Läkin... berazdan tagın ezläp taptı. Ezläp torası da yuk — Aydarnıñ Kızılkanat yanına yörüen böten keşe belä.

Aydar üzeneñ dustına ipi sınıgı kaptırıp tora ide. Hämis ike iyärçene belän kilep kerde dä, endäşep-nitep tormıyça, Aydarnı ber kırıydagı kiñ yalgaşka törtep yıktı...

— Nu, şaytan, otveçay! Nigä aldadıñ? Yuk sineñ tugan köneñ, yuk, ponyal?!

Aydar däşmäde. Niçek kenä bärgälänsä dä, kıynalsa da, tüzde. Yılamadı. Keçkenä uçları belän yözen, küzlären kaplarga tırışıp, tavış-tınsız gına tik yattı. Öç yaktan yabırılgan dähşätne ike kul belän genä kaplap beterep bulamı soñ?!

Berazdan “blatnoylar” häl alırga utırdılar. Hämis tämäke kabızdı. İyärçennärenä dä ber-ike suırtıp aldı. Kaysıdır äytep kuydı:

— Ham, citär... Zrya starayımsya, barıber yılamayaçak...

— Citär mikän? — Hämis, torıp, abzar urtasındagı salam eçendä aunap yatkan Aydar yanına kilde. — Nu, añladıñmı inde, şaytan kisäge?

— Min... şaytan tügel!..

— Tügelme? Ladno. Alaysa sin “imgäk” bulırsıñ. İmgäk! Ponyal!

Yavızlıknıñ üze bulıp kilep kergän Hämis Aydarga tagın ber tibep kuydı da, avızındagı tämäkesen poçmakka atıp, çıgıp kitte. Anıñ artınnan “dusları” iyärde. İşek aldındagı kirtä bige şapıldap töşkäç kenä añına kilde Aydar. Iñgıraşıp kuydı, torıp utırmakçı buldı. Utıra almadı, yanbaşı avırtuga tüzä almıyça, ber yakka avıp töşte...

Kügärep, şeşep betkän başında uylar yögerälär dä yögerälär...

Aydar Hämisneñ kem ikänen belä... Ä bit ul qadär ul yavız tügel ul. Dönyaga, böten keşegä açuı çıkkan anıñ... Ätisen banditlar ütergän, änisen şul uk banditlar, Hämisneñ küz aldında mäshäräläp, harap itkännär. Niçek anıñ küñele yomşak bulsın da, üze isä igelekle, täüfiqlı bulsın di?!

Şulvakıt, bu säyer hällärgä aptırap poçmakta posıp torgan Kızılkanat tınıçsızlanıp tibenep kuydı, poşkırıp cibärde, annarı, kiyerep açılgan borın tişeklärennän cılı sulışın örä-örä, Aydarnıñ baş oçına iyelde.

Aydarnıñ häle häl ide. Böten tänenä inä kadap çıkkannar diyärseñ... Täne genä tügel, küñele, canı sızlıy ide anıñ bu minutta. Ul äle bu sızlavınıñ can ikänen belmi, ämma yöräk avırtuı gına tügellegen bik yahşı toya, sizä ide...

Kızılkanatnıñ cılı tını Aydarnıñ hälen beraz ciñeläytkän kebek buldı. Läkin... närsä bu? Atnıñ cılı tını belän bergä anıñ borınına säyer is kilep bärelde. Äçkeltem is... Köyek ise, töten ise!..

Aydar tormas cirennän sikerep tordı. İşek katındagı kotoçkıç küreneş anıñ tän häm can avırtuların tiz onıttırdı. Anda at astına cäyär öçen kertelgän bıltırgı salam öyeme dörläp yanıp yata ide. Ul älegä hälsez, ämma inde zäñgärsu telläre belän öskä — türdäge utlıkka ürmäli başlagan...

Aydar işekkä omtıldı. Ul tışkı yaktan biklängän bulıp çıktı. Kızılkanat yarsıp keşnäp cibärde dä, ırgılıp, kiñ kükräge belän imän işekkä kilep bärelde. Aydar çak kına çitkä taypılıp ölgerde. Başka vakıtta, biksez çakta, Kızılkant işekne şulay üze açıp çıga ide. Bügen aça almadı, aça almayaçak ta, şunı añlapmı, ul tagın ber poşkırıp kuydı da yırak poçmakka kerep postı.

Hällär bik möşkel ide. Aydar baştarak utnı sünderergä tırışıp karadı. Läkin seltängän sayın ut ärsezlände genä, oçkınnarın çäçrätä-çäçrätä, böten abzar eçenä yabırıldı...

Aydarnıñ başında ber genä uy çäbälände: niçek tä Kızılkanatnı kotkarırga ide! Yakın dustı, serdäşe bit ul anıñ. Ä duslarnı niçek tä kotkarırga kiräk! Annarı... Kızılkanatsız nişlärlär soñ bu balalar yortında? Anıñ eşen kem eşlär, anıñ yögen kem tartır? Bäyrämnärdä, balalarnı üzenä tezep utırtıp, kem uram äyläner?

Aydar, böten köçen cıyıp, işek döberdätergä kereşte. Bärgälänä-sukkalana torgaç, tıştagı bik beraz kakşadı, ämma kapka açılmadı. İh, Kızılkanatnıñ köçe citär ide dä... Läkin ul biklär belän köräşergä, yavızlık belän köräşergä öyrätelmägän şul. Tabiğattä, andagı mähluk cannarda yavızlık bötenläy yuk, anda här närsä häyläsez, hätta izge şul...

Ut haman köçäyde. Abzar eçe kük-yäşkelt tötengä kümelde. Tın aluı kıyınlaştı. Kızılkanat, üzeneñ facigasen sizenep, arlı-birle bärgälände, yarsıp cir idänne töyde... Aydar isä haman tege kirebetkän işekne dömbäsläde... Kükräk çitlegen vatıp çıgarga telägän can kebek, bärgälände dä bärgälände... Böten ömetneñ şuşı işektä buluın ul añlap algan ide inde. Küz alları tötengä tomalangan sayın, üze dä açı havaga buılgan sayın, anıñ zihene açıla gına bardı: “Niçek tä çıdarga! Niçek tä çıgarga! Niçek tä kotkarırga! Niçek tä kotılarga!”

Nihayät, işekne kaga torgaç, tışkı yaktagı arkılı kirtä şapıldap idängä töşte, şul mäldä ük imän divar açılıp kitte häm yalları köyä başlagan, küzenä kan saugan Kızılkanat çıgıp ta çaptı... Aydar çıga almadı, hälsezlänep, tını kısılıp, işek tupsasında yıgılıp kaldı. Şul yatkan kileş ul soñgı märtäbä tışkı işekkä kütärelep karadı, anda nindider tanış şäülälär çagılıp kitte, läkin alarnı Aydar tanımadı... Tanırlık häldä dä tügel ide. Ul, küzlären yomıp, ülärgä äzerlände. Läkin ber uy anıñ zihen türendä, umarta kortı kebek, bezeldäp aldı: “Tugan könem bulmasa da, ülgän könem bulaçak! Şunıñ öçen genä bulsa da ülärgä yarıydır ul!”

3. Tugan kön

Läkin Aydar yalgıştı. Ul ülmäde. Anı kotkarıp kaldılar.

Abzar yagınnan töten bolıtı iyärtep çabıp kilüçe Kızılkanatnı kürep, böten halık şul yakka taba yögeregä totıngan. Alar kilep citkändä genä at abzarı ber yakka yantaep töşkän. Aydarnı kütärgän Hämis ut çäçep torgan kapka busagası aşa atlap çıga da çirämgä suzılıp yata, Aydar da, çäçräp diyärlek, anıñ yanına kilep töşä... Kaşları, çäçläre köygän “ataman”:

— Aydar Kızılkanatnı kotkardı... Ul — geroy... — di dä huşın yugalta...

Hämis ike könnän ayakka bastı. Aydar isä ike atna buyı hastahanädä yattı. Vraçlar anıñ tüşäge yanınnan, ällä şayarıp, ällä hälenä kerep, başların selki-selki:

— Ülep tereldeñ bit, äy, yegetkäy, — dip ütälär ide.

Aydar yanına tärbiyäçelär, ukıtuçılar gına tügel, balalar da yış kilep yörde. Hämis tä kilde. Berençe kerüendä ük, kulın suzıp:

— Äydä dus bulabız. Monnan soñ siña berkem dä timäyäçäk, yıy-bogu! — dide.

— Yuk, min sineñ dustıñ bulırga telämim. Kurıkma, abzarda yangın çıgaruıñnı berkemgä dä äytmäyäçäkmen...

Hämisneñ moña hiç ise kitmäde.

— Sin äytmäsäñ, üzem äyttem inde, — dide ul. — Läkin mine kiçerdelär, sine yangınnan alıp çıguım öçen kiçerdelär...

Şulay alar aralaşıp kittelär. Hastahanädän çıkkaç ta, Aydarnı yätimnär yortına Hämis alıp kayttı. Ä anda... Alarnı bäyräm östäle karşı aldı. Aydar belä: kemneñder tugan köne bulganda gına şulay muldan kılanalar.

— Bügen berärseneñ tugan köneme ällä?

— Sineke!..

— Ä? Närsä?

— Äy... Sin belmiseñ bit äle... 1 mart häzer sineñ tugan köneñ bit. Monı böten detdom belä...

Aydar satulaşmadı. Hätta soraşıp ta bulaşmadı. Şıpırt kına kilep, östälneñ tür başına urnaştı. Anı şunduk bala-çaga sırıp aldı. Yazmışları çitkä tipkän bu yätim, üksez balalar arasında inde “blatnoylar” da, “päkelär” dä, hätta “şaytannar” da yuk, bälki, tugan könnäre häm tugan illäre bulgan saf häm izge cannar gına bar ide.

10—11 noyabr, 2003 yıl











TUY TÖNE
1.

Zälidä kiyäügä çıgarga rizalıgın birde. Kemgä digen?! Söymägän keşesenä. İlgiz naçar yeget tügel tügelen... Bergä üstelär, bergä ukıdılar, bergä yäş citkerdelär. Kem kaya kitep taralgançı serdäş duslar bulıp yördelär. “Kiyäü belän käläş” dip ürtätüçelär dä bulmadı tügel...

Yulında Ruslan oçramasa, kem belä, bälki bergä dä bulırlar ide. Nigä, İlgiz töşep kalgan yegetlärdän tügel. Çibärlege, buy-sını bar, igelekle, akıllı, iñ möhime, mähäbbätle... Yarata ul Zälidäne, hätta özelep yarata. Änä bit – Zälidä ukıgan öçen genä pedagogika institutında ukıdı, Zälidä kaytkanga gına, avılga kaytıp, mäktäpkä eşkä urnaştı. Zälidä anıñ ihlas hislären kürä, toya, ämma berni dä eşli almıy. Anıñ niyätlägän keşese, söygäne bar. İke yıl elek, säüdä institutınıñ dürtençe kursınnan soñ, selpoga praktikaga kaytıp yörgän kürşe avıl yegete Ruslan bar...

Bar ide... Ul cäydä öç aylık praktikasın tämamlap, şähärdäge ukuına kitep bargan ide, şul vakıttan birle hat-häbäre yuk. Avılına da kaytkanı yuk ikän. Äti-äniläre dä bötenläygä Kazanga küçep kitkännär, imeş...

Matur buldı alarnıñ mähäbbäte! Ayırılışkanda – sagınışıp, küreşkändä söyeşep tuya almıy ide alar. Bu oçraşularda Lenarga böten küñelen, canın birä ide Zälidä. Canın gına tügel, täneneñ här küzänägen birä ide... Läkin, niçek kenä üptersä dä, nazlatıp söydersä dä, aktin-ak, saftin-saf tänenä Lenarnıñ därtle, mähäbbätle häm ımsındırgıç tänen yakın cibärmi ide... “Anısı tuy töne öçen”, - dip kala ide... Lenar moña ürtälä, kayçakta sikerep torıp çıgıp kitä, ozak kına boyıgıp, moñsulanıp yöri... Läkin bernikadär vakıttan soñ, kabat mähäbbätenä tulışıp, Zälidäneñ yazmış yarlarına kayta, tagın söyä, nazlıy, übä başlıy... Hıyalında yaktı hatirä itep yörtsä dä, Ruslan belän bergä buludan ömeten özde Zälidä. Şuña da İlgizgä çıgarga rizalık birde. Bulaçak irenä çın döresen äytte:

- Min haman da Ruslannı yaratam, şuña da siña mähäbbätle, bähetle tormış väğdä itä almıym, - dide.

Moña İlgiz üzençä, küñelendä küp yıllar buyı izge his itep tärbiyäläp yörtkän mähäbbät tele belän cavap birde:

- Bu hakta az gına da borçılma. Mindäge mähäbbät ikebez öçen dä citärlek, - dide ul.

2.

Şulay kileştelär.

Tuy matur uzdı. İlgizneñ mähäbbät hakında äytkän süzläre Zälidäne tämam tınıçlandırdı. Şuña kürä ul tuyda üzen irken tottı, kölde, şayardı, bügenge bäyräm belän yäşäde, irtägäsen uylamaska tırıştı. Kunaklar: “Açı-açı!” – dip kıçkırganda da İlgizneñ irennärennän çınlap üpte, Ruslannı üpkän kebek üpte... Urtaga çıgıp biyegändä dä küñelennän Ruslan tiräsendä böterelgän kebek his itte. Bu küñel balkışlarınıñ säbäbenä Zälidä tuy ahırında gına töşende: ul haman äle üz yazmışın - Ruslanın kötä ide... Tuy da şunıñ öçen genä kiräkter kebek: bervakıt, Zälidäneñ kiyäügä çıguı hakında işetep, Ruslan üze kaytıp töşär sıman. Kaytır da: “Sin bit mine yaratasıñ, İlgizgä çıkma, miña çık!.” – dip, keşelär “ah” itkänçe, üze belän alıp kitär... Berkem dä karşı kilä almas. Hätta İlgiz dä... Çönki ul... ul – izge can...

Menä tuy da ahırına yakınlaştı. Yäşlärgä bähet, iminlek, baylık teläp, itäk tulı bala-çaga yurap, kunaklar beräm-beräm taralışa başladılar. İke yaknıñ da cizni-ciñgäçäläre, därräü cıyılışıp, kiyäü belän käläşne “kiyäü tüşägenä” – Zälidäneñ yugarı oçta yäşägän äbisennän kalgan aulak yortka ilttelär. Anda alarnı kiyäü yegetläre belän käläşneñ dus kızları karşı aldı. Şunda kemder Zälidäneñ kolagına pışıldap kitte dä inde:

- Ruslan kaytkan, di, malaykayım... Sine soraşkan, di...

3.

Menä alar ikäü genä kaldılar. Yuk, öçäü. Alar arasına Ruslan kerep ölgergän ide inde. Kemder äytep kitkän häbärdän soñ Zälidäneñ yöräge tämam urınınnan kuptı. “Kaytkan bit, kaytkan, üzeneñ söygänen çitkä biräse kilmägän... Yarata ul Zälidäsen, yarata, yarata!..”

Kıznıñ dulkınlanuın İlgiz şunduk sizep aldı. Häm bu dulkınlanunıñ üzenä kagılışlı bulmavın da açık toydı ul. Şuña kürä dä, sak kına kilep, Zälidäneñ kaltıranıp torgan kulbaşlarına kagıldı da, cılı tını belän kıznıñ kolak yafrakların irkäli-irkäli, tınıç kına äytte:

- Sin borçılma, uram tınıçlangaç min yegetlär yanına kitäm. Alar ser saklıy belä... İrtän tañ belän kerermen... Ä sin... Sin yal it, yäme. Sineñ öçen avır kön buldı bügen, Zälidä...

- Yarar, İlgiz, añlavıñ öçen rähmät. Bügen çınlap ta üzemneñ genä kalasım kilä. Küñelem tınıç tügel, yörägem nider sizenä... Älegä şulay, yäme, İlgiz?.. Hoday nasıyp itsä, barıber bergä bulırbız. Nasıyp itmäsä inde... yakın duslar bulıp, duslar gına tügel, tugannar bulıp kalırbız...

- Ä min bergä buluıbızga ışanam, Zälidä. Yörägem, canım, tänem belän toyıp ışanam. Moña qadär yörägemneñ aldaganı yuk ide äle... Beläm, bu yulı da aldamıy , bu yulı da ul minem yaklı...

Şulay häl ittelär. Läkin İlgiz tiz genä çıgıp kitmäde. Ul Zälidäneñ kaynar kulların totıp, söyügä mölderämä karaşları belän “käläşe”neñ tirän moñga, hätta nindider bilgesez, avır şomga tulı küzlärenä karap hätsez utırdı äle. Annarı gına Zälidäneñ bit oçınnan übep, açık täräzägä taba kitte...

Läkin Zälidäneñ can türennän çıkkan iñräüle tavışı anı kire borılırga mäcbür itte.

- Ä ka-a-an?

- Kan? Nindi kan?

- Kan... Zöfaf kiçennän soñ kilen tüşägendä bula torgan kan... Ciñgäçäylär kolak iten çäy näp beterdelär, irtän kilgäç, börtekläp tikşeräbez, didelär...

- Şunnan? Nişlibez soñ? – İlgizneñ bayagı söyläşüdän soñ moñsulanıbrak kalgan küzlärendä ömet çatkısı balkıp kitte...

Läkin Zälidä bu yulı da İlgizneñ söyü tulı küñelen üsenderä almadı:

- Berni dä eşlämibez. Kan çıgarabız...

- Niçek? – İlgiz ni dä bulsa añlarlık häldän uzgan ide inde. Bügenge küñel tetränülärenä ul bolay da çak-çak tüzep tora, Zälidä tagın nilär uylap çıgardı ikän inde?!

- Niçek bulsın, menä kara... Bez bäläkäy çakta, ukırga barası kilmäsä, şulay kan çıgara idek...

Kız çıtırdatıp küzlären yomdı, alsulıgı uñıp, kük-zäñgär töskä kererlek itep irennären kıstı, çigä, muyın tamırların bürtterep köçänergä kereşte... Ozak köçänergä turı kilmäde, Zälidäneñ borınınnan kan kitte, ul arada berniçä tamçı üz tösenä kayta başlagan matur irennär çitendä kaltıranıp torgannan soñ, ak cäymä östenä tamdı...

4.

İlgizne ozatkaç, tiz genä yokıga kitä almadı Zälifä. Ällä İlgiz karşında, ata-anaları, tugannarı, kunaklar karşında, ahır kilep, küñele, vöcdanı, imanı karşında kılgan gönahınnan, ällä Ruslan hakındagı uylarınnan başı tämam isängeräp, ällä inde köçänep kan çıgarudan avırtıp kalgan başın kaya kuyarga belmiçä, kiyäü belän käläş öçen äzerlängän yomşak tüşäktä yokımsırap, kara tön urtasına qadär aunadı...

Kemneñder salkın barmakları kaynar tänenä kagılu belän, üzen-üze beleştermiçä sikerep tordı ul. Karañgıda ber närsä kürmäsä dä, tınınnan-sulışınnan toydı – bu İlgiz tügel. Bu – anıñ Mähäbbäte, Yazmışı!..

- Zälidä...

- Lenar... sinme bu?

- Min...

- Nik ozak kötterdeñ?

- Ä sin nik kötmädeñ?

- Köttem, ike yıl köttem... Kötep ardım... Yä sagınıp ülärgä, yä kiyäügä çıgarga kiräk ide miña... Min soñgısın sayladım, Lenar...

- Yokladıgızmı?

- Yuk, Lenar. Kiyäügä çıksam da, min üzemne sineñ öçen saklarga buldım...

- Beläm, min barısın da täräzä artında tıñlap tordım...

- Sin?.. Tıñlap tordıñ?..

- Äye. Kan çıgaruıgıznı da beläm...

- Lenar, sin mine alıp kitärgä kildeñme? Äyeme? Menä bit - kötkänem - kuş, yuraganım yuş kilde... Min şundıy bähetle, Lenar!..

Zälidä Lenarnı söyep-yaratıp koçagına aldı...

- Min sine üzemneke itärgä kildem, Zälidä...

- Min sineke, sineke genä, Lenar, şiklänmä... Bu tuy çın tuy tügel, bolay gına... Äydä bergä bulabız, bähetle bulabız... Bez bit ber-berebez öçen yaratılgan, Lenar... Lenar...

Alar söyeşep, nazlanışıp tuya almadılar. Zälifä tuy kiçendä kilen keşe kiyäü keşegä birergä tiyeş böten naznı Lenarga birde. Alar, parlap, ike ğaşıyq can arasında Tabiğat belän Hoday Täğalä tarafınnan bilgeläp kuygan serle-sihri çikne üttelär; bu tatlı da, savaplı da gönahnı ükenerlek itmiçä, yaratışıp, söyeneşep başkardılar...

Berençe tañ ätäçläre kıçkıruga, mähäbbät tönennän aynıp, iñ elek Lenar sikerep tordı.

- Miña kitärgä vakıt, bolay da soñga kaldım bugay... Änilär dä yugaltkandır... Bez bit yort-nigezne satarga gına kaytkan idek... Menä tuyıñ hakında işettem dä kildem...

- Niçek kitärgä? Bez bergä kitmibezmeni? Sin mine alırga kaytmadıñmıni? Lenar?..

- Sin mineke bulırga telädeñ... Sin mineke bulırga tiyeş ideñ... Sin mineke buldıñ, şul citmimeni, Zälidä?

- Lenar, bez bit bere-berebezne yaratabız... Sin mine yaratasıñ, yaratasıñ bit?.. Min monı toyam, nazlarıñnan toyam...

- Äye, min sine yaratam... Üzemçä yaratam. Tik sin inde bütän keşe hatını, başka yazmış iyäse...

- Ä bu tön? Tuy töne? Anı kaya kuyasıñ, Lenar?...

- Matur bulıp häterebezdä kalır. Bez bit ikebez dä teläp aldık bu tönne... Min bit sine köçlämädem, ä, köçlämädem bit?..

- Köçlämädeñ...

Zälidä tämam yarsındı. Şaşar hälgä citte. Menä ul, ak, zifa tänen kaplagan yapmasın alıp attı da, gönahlı şärälegennän dä kıyınsınmıyça, hälsez kul-yodrıkları belän Lenarnıñ kükrägen töyärgä kereşte.

- Nişlätteñ sin mine, Lenar?.. Nigä taşlıysıñ mine?.. Min häzer kaya barıym?... Kemgä närsä diim?.. Sin bit mine mıskıl itteñ, namusımnı pıçrattıñ, Lenar!.. Yazmışımnı butadıñ, tormışımnı harap itteñ, hıyallarımnı cimerdeñ... İnde min nişlim? İlgizgä niçek añlatıym?..

- Anısın inde ikegez häl itegez, Zälifä. İkegez añlaşıgız... Ul bit sine yarata, añlar... Min sezgä barı tik bähet kenä telim. Bez bütän bervakıtta da oçraşmayaçakbız, Zälidä... Huş, sau bul...

Lenar, sak kına ürelep, tüşägendä taralıp-çäçelep utırgan Zälidäneñ baş tübäsennän übep aldı da kitärgä kuzgaldı. Açık täräzä katına citkäç, kırt borılıp, säyer süzlär söylände:

- Tüşäktäge taplar hakında sorasa: “Tagın kan çıgardım”,- diyärseñ...

5.

Zälidä bu tañda yañadan tudı. Ul tugan kebek, keşe ülep kenä tua aladır...

Şärä tänen Lenar töşep kitkän açık täräzä artında kütärelep kilüçe tañ nurlarınnan yäşererlek tä yegärlek taba almıyça, tämam beterenep, meñ märtäbä ülep, meñ märtäbä tuıp hätsez utırdı ul kiyäü tüşägendä.

İlgiz anı şulay iläs-miläs utırgan çagında kilep taptı. Hatınınıñ şärä tänen tüşäk yapması belän törep kuydı da alsulanıp yangan bite oçınnan übep aldı.

- Nigä bolay yamansulagan äle minem käläş, ä? Kayale-kayale... Şundıy könne... Yaña, matur, urtak tormış başlangan kön bit bügen, Zälidä!..

Şulvakıt Zälidä, küñeleneñ böten bauların çişep, üksep-ükerep yılap cibärde. Avır yazmış sınaularına targan başın häläl ireneñ kükrägenä kuyıp, yıladı da yıladı, yıladı da yıladı...

İlgiz isä anı tınıçlandırmadı. Barı tik cildäy yomşak çäçennän sıypıy-sıypıy, söylände genä:

- Yäşärgä öyrängän kebek, söyärgä, yaratırga da öyränep bula, Zälidä... Bez äle sineñ belän ozın-ozak gomer yäşäyaçäkbez, menä kürerseñ...

9 noyabr, 2007 yıl.





CAN SURÄTE
(Hikäyä)

1. Nahak

Bügen Mindiyärnıñ can açuları, kaya ul can gına, cen açuları çıktı. Mäñge salımış Küke Garifullası anı kolhoz sarıkların urlauda ğayepläde. «Küke» digännän, ferma mödireneñ kuşamatı ul. Anıñ atası üz gomerendä berniçä hatınga yortka kerep, härbersendä berär bala kaldırıp çıkkan. Şuña da şundıy kuşamat takkannar.

Nahak süzgä şartlıy yazdı Mindiyär. Gomer buyı fermada mal karap, öyenä ber çirläşkä täkä bäräne dä alıp kaytmagan keşegä yaman yala yaksınnar äle! Peçäne-tögäne kaytkandır anısı, ämma can başına kul suzganı bulmadı. Can bit ul! Urlangan mal ikelätä, öçlätä, unlata gönahlı itä, monı kem genä belmi ikän...

Kiçkä yugalgan sarıklarnı taptılar. Mindiyärnıñ ğayepsez buluı da açıklandı. Keşelär: «Başta uk uylagan idek anı, Mindiyär eşe tügel bu, digän idek, ras kilde», — diyeştelär.

Ämma nahak süz Mindiyär küñelenä kara deget kebek yagılıp kalgan ide inde. Ul baştarak oyalu, kıyınsınu bulıp bimazalap tordı, annarı ğarlänügä küçte, ahırdan küñelneñ ber poçmagında tınıç-tımızık kına yatuçı üçkä äverelep yäşi başladı. Şuşı toygı Mindiyärnıñ ruhın kakşattı, anıñ can kıyblaların izep taşladı, nihayät, berdän-ber könne, ırım-şırım belän şöğıllänüçe Mäymünä karçıkka alıp kilde.

Süzen uratıp yörtmäde, turıdan yardı da saldı:

— Mine nahakka räncetkän keşedän üç alasım kilä. Miña nişlärgä? — dide.

— Ay-hay, balam, döres yulda yörmiseñ sin. Bar, kayt, uylan. Sin uylanıp betmägänseñ äle. Soñrak kilerseñ, — dip, imçe karçık anı kire bormakçı ide, Mindiyär uylagan niyätennän vaz kiçü tügel, hätta:

— Uylanası uylangan ide. Yärdäm itäseñme, yukmı? — dip, Mäymünä karçıknıñ üzenä uktalıp kuydı.

— Ä sin beläseñme, balakayım, üçle keşe beryulı ike kaber kazıy bit?

— Belmim dä, beläsem dä kilmi. Nindi kaber ul? Min bit ülsen dimim. Üz nahagı öçen cäzasın gına kürsen, dim...

— Ä nahaknıñ cäzası ülem genä. Yalgan, gaybät, mäker — dönyadagı iñ zur yavızlık ul. Anıñ äcere ülem genä bulırga mömkin. Babalarıbız da: keşe ütergän berne genä üterä, süz yörtkän meñne üterä, digännär...

— Yuk, ülmäsen ul...

— Alay bulmıy... Oçı-oçka yalganmıy...

— Ä sin yalga, äbekäy. Sin ul keşene tıngısız it, canın bimazala, küñelen katır, gomeren agula...

— Bulışmasam, ni kılırsıñ?

— Bütän imçegä barırmın.

— Kürep toram, küñeleñä kara uy kergän sineñ, üç kergän. Bulışam min siña. Ämma üzeñne dä, balalarıñnı da afätlärdän, bälalärdän saklap kalu öçen genä bulışam. Bar, kayt, irtägä kilerseñ. Barısın da irtägä äytermen...

Mäymünä karçık Mindiyärnı tagın ike märtäbä kaytarıp cibärde äle. Küräseñ, şulay sınadı ul anı, küñelenä berketkän uy-niyäten tikşerde. Nihayät, niyätennän kire kaytmasın belgäç kenä, Mindiyärga süzen äytte:

— Nahak süz sineñ canıñnı tıngısız itteme?

— Äye. Canımnı räncette.

— Dimäk, canga — can?

— Canga — can...

— Bar, kayt ta nahak iyäseneñ suräten yasa.

— Närsä-närsä? Räsem diseñme?

— Räsem tügel. Surät. Siña nahak bäla yakkan can iyäseneñ yöz suräten yasa. Üz zurlıgında bulsın.

— Min yasıy belmim...

— Anısı möhim tügel, sin yasa gına. Ohşamagan ciren küñeleñ üze ohşatıp yasap beterä ul...

— Şunnan ni bula?

— Surät yasap, sin ul keşeneñ canın alasıñ, canın alıp, tormışın tıngısız itäseñ... Şul. Şunı telädeñ bit?

— Närsä soñ ul can tıngısızlıgı?

— Anısın sorama. Anısı sineñ eş tä, minem eş tä tügel. Bar kayt, bütän kilep yörmä. Bolay da küñelemä avırlık alam. Sin tagın da hätärräk gönahlar kılmasın öçen genä alam... Bar, kayt, bütän küzemä kürenmä...

2. Surät

Mäktäptä ukıganda räsem därese Mindiyär öçen iñ avır däreslärneñ berse ide. Räsemgä baştan uk kulı yatmadı anıñ. Döresräge, küñele yatmadı. Bigräk tä keşe yözen yasıy almıy intekte ul. Gel nindider duñgız suräte kilep çıga. Böten klass kıçkırıp kölä ide bu säyer surätlärdän. şul vakıtlardan soñ ber märtäbä dä kulına qaläm-karandaş alganı yuk bit Mindiyärnıñ. Niçek yasasın ul Küke Garifullasın?! Äle ohşatıp ta yasarga kiräk, di...

Mindiyär, iñ elek, soramıyça gına, ulınıñ portfelennän berniçä karandaş alıp yäşerde. Ak käğaz bite yünätep, hatını kürep kalgançı, anasın da aşyaulık astına cäyep salıp kuydı... Älfiyäneñ uyında da yuk ide ul. Köne buyı kolhoz sıyırları yanında yörep arıydır inde meskenkäy. Ulları Ramil dä bügen üz tüşägenä tiz tüñkäyde.

Öydä şılt itkän tavış ta yuk. Keçe yaktagı östäl çitendä, tonık kına yangan ut yaktısında gacäp ber küreneş barlıkka kilde. Mindiyär isemle adäm balası, sabıylarça, başların borgalıy-borgalıy, ikençe ber adäm balasınıñ yöz suräten, çınlıkta isä, anıñ can suräten yasıy. Çönki yöz şul can digäneneñ hak suräte bula da inde. «Yöz nurı, «yöz suı» digän süzlär dä can surätenä işarä bulsa kiräk...

Avıl artındagı taular aşa berençe koyaş nurları ürelep karıy başlagan ide inde, nihayät, här törtkesenä, här sızıgına üzeneñ açuın, üçen kuşıp, Mindiyär Küke Garifullasınıñ suräten töşerep beterde... Töşerep beterde dä, sak kına dürtkä bökläp, kıybla yagınnan cide takta isäpläp, matçanıñ şul cidençe takta turısına kıstırıp kuydı. Annarı, çişenep işek töbendäge divanga suzılıp yattı. Tür karavatka barıp hatının bimazalap torası kilmäde. Annarı... tiyeşle surät yasalsa da, uylar uylanıp betmägän ide äle. Anıñ menä şulay, yalgızı kalıp, soñgı vakıtta şaktıy tuzgıp ölgergän küñelen tärtipkä salası, çualgan hislären barlıysı, uyların ber töyengä töynise bar ide.

Mindiyär iñ elek şunı sizde: ul, niçekter, ciñeläyep kalgan ide. Küñelendäge taş, tamagındagı töyer, canındagı sızlavık yukka çıktı. Güyä ul üze yuk, anıñ canı gına yata bu divanda... «Surät şaukımı» döres bulıp çıga bolay bulsa. Ällä ni ohşamagan da ide yugıysä... Küke Garifullasınıñ küzläre dä alay uk zur tügel, avız-irennäre dä surättägeçä kıygayıp tormıy, çäçläre dä bu qadär tırpayıp yörmi bugay... Şulay da, kaysıdır çalımnarı belän ohşagan da ide ul Kükegä. Ähä! Oçlı borını belän! Kuyı kaşları belän! Häm, äye şul, irennärennän algarak çıgıp, tırpayıp torgan teşläre belän! şul teşläre arasınnan kısılıp, sıtılıp çıkkan süzläre dä Küke Garifullasınıkı ide:

— Äy sin, kaya kuydıñ sarıklarnı? Satıp eçteñme? Ällä, tirelären tunap, kar bazıña töşerep eldeñme? äyt tizräk, yuksa törmädä çeretäm başıñnı!

Mindiyär baştarak aptırap, hätta kauşabrak kaldı. Ämma üzen bik tiz kulga aldı. Nahak süz keşe zihenenä şunduk ütep kerä ikän, cavap süze dä tiz buldı.

— Sin üzeñne sanadıñmı soñ?

Bu süzdän soñ Küke tämam çıgarınnan çıktı. Avız-irennären kıyşaytıp, algı teşlären ırcaytıp Mindiyärga taban kilä başladı. Üze kilä, üze haman zuraya... Yuk, gäüdä şul kileş tora, başı, yöze genä üsä... Menä ul adäm ışanmaslık ber hälgä kerep, böten dönyanı tutırdı, koyaşnı, könne kapladı...

— Karak, bur!.. Min häzer üzeñne tunıym, üzeñne yotam!.. Hap!..

Läkin Kükeneñ kilbätsez irennäre açılıp yabılırga ölgermi kaldı, tege baş üz açuına, üz mäkerenä tulışıp şartladı... Dönyada garasat, zilzilä kuptı, hätär cil-davıl çıktı, cirdäge böten närsä kubarılıp kükkä oçtı, ä küktägelär, kiresençä, cirgä töşte...

...Şakıldap idängä atılıp töşkän Mindiyärnı Älfiyä bala-çaganı orışkan kebek orışıp tora ide.

— Töne buyı yuk belän bulaşıp utıra da... Annarı idändä tägäräp yöri...

— Närsä buldı, Älfiyä? — Nişlägänen Mindiyär üze dä belep betermi ide şul.

— Bu hakta min sinnän sorarga tiyeş! Kem beländer talaşıp, sugışıp yata ideñ bit... Häzer kem ikänen dä belmiseñme?

Şunda gına Mindiyärnıñ añına barıp ireşte: bayagı yämsez hällär töş kenä bulgan ikän. Kurkınıç töş, ämma barı tik töş kenä! Ul ber söyende, ber köyende. Söyende, çönki toydı, sizde: anıñ suräte nindider ilahi siher yulı belän Küke Garifullasına barıp ireşkän. Köyende, çönki bu surät anıñ üz canın da tıngısız häm bähetsez itärgä teli ide...

3. Cäza

İkençe könne ferma mödire Garifulla eşkä çıkmadı. Älfiyä belän bergä sıyır savıp yörüçe hatını: «Avırıp tora», — dip söyläp torgan. Üz sarıkların yalanga kuıp yörüçe Mindiyär Älfiyä tele belän kilep ireşkän bu häbärdän siskänep ük kitte: «Ällä çınlap ta barmı bu siher digännäre? Yä Hoday... Närsä bu? Cäzamı? Gönahmı? Hoday eşenä tıgıldı mikänni? Avırıp yıgılırlık bulgaç... Korän tikle Korän dä kuşmıy bit keşe suräten töşerergä. Ä ul — yünläp doga da belmi torgan ber adäm zatı üç kotkısına birelep adäm tikle adäm balasın harap itte...

Mindiyär üzenä urın taba almadı. Yörsä dä yörde, yörmäsä dä yörde, eşläsä dä eşläde, eşlämäsä dä eşläde... Üz uylarınnan üze dä avıruga sabışa yazdı.

«İkençe yaktan karaganda, döres tä eşlädem, dip uylandı ul. Yavız telle, nahak süzle keşe, kayçan da bulsa, şul tele, nahagı öçen ber cäzasın kürergä tiyeşter läsa? Tiyeş älbättä. Hoday täğalä andıy keşelärne söymi, monısı hak. Dimäk, ul alarga barıber cäza biräçäk. Tik... ul barısına da niçek ölgersen?! Ul bit berüze! Cir östendä, bälki äle böten Ğaläm kiñleklärendä küpme gönah kılına, yämsez eşlär eşlänä, nahak süzlär äytelä, barısın da ipkä kiterep beterä almıy ikän inde, ber süz dä äytep bulmıy. Şeltäläp, açulanıp yäisä üpkäläp bulmıy... Çönki ul — Alla, Hoday, Täñre! Yazmış digän kitapnı yazuçı täqdir iyäse! Ä bulışırga kiräk. Kiräk!»

Şulay da, kaysıdır yagı belän oçı oçka yalganıp betmi monıñ. Mindiyär şuña da borçıla. Küke Garifullasına cäza birde, di. Yarıy anısı, beraz kiräk ul yünsezgä... Ä bit anıñ häläl hatını bar, öç balası üsep kilä. Alarnıñ ni gayıbe?.. Atalarına ber-ber häl bulsa, ayaksız-kulsız kalaçaklar bit alar? Yuk, bu döres ük tügel, ahrı... Annarı... Küke Garifullası ällä nindi, baş betärlek eş tä eşlämäde... Nu, tirgäde di, salmış baştan, kızıp kitep, nahakka açulanıp attı, di... Sarıklar yugalu uyın eş tügel bit. İñ berençe şul Kükene ük törmägä tıgıp kuyaçaklar. Bu urında kem dä çıgarınnan çıgar... Kiçerergä kiräk bulgandır, kiçerergä... änä bit, kartı avırıy, di...

Şulay kön ütep kitte. Mindiyärnıñ küñele, üz urınınnan kupkan kileş, dönya gamennän, tormış, eş mäşäqatlärennän ayırılıp yäşävendä buldı. Kemgäder can borçuı yurap yörgän keşe üze ük can tınıçlıgın yugalttı, yäşäp bulmaslık ber hälgä kilde.

Kiç eştän kaytkanda Mindiyärnıñ başına yaña uy kilde: «Bik katı avırıp ta kitkäç, Küke ay-hay ükenäder inde, kiçäge nahak süze öçen dä ükenäder.. Nigä genä äyttem ikän şul süzlärne, di torgandır. Eçtän yanıp-köyep yatadır...»

Öyenä kaytıp kergändä Mindiyärnıñ tämam küñele töşep betkän ide. Bügen ul Älfiyägä baş ta kakmadı, balasın da söymäde, här köndägeçä, bakça buylap ta yörep kermäde... Östen-başın da salıp tormıyça, türgä uzdı, ürelep, matçaga kıstırıp kuyılgan tege zähmätle surätne aldı. Annarı, keçe yakka çıgıp, miç aldına kilep bastı. Beraz uylanıp torgaç, nıklı ber kararga kilep, şırpı sızdı da kulındagı surätkä ut törtte, şomlı avazlar çıgarıp yangan käğaz yomgaknı miç avızına kuydı...

4. Gıybrät

Ferma mödire ikençe könne dä eşkä çıkmadı. Hatını bu yulı da: «Avırıy», — diyü belän çiklände. Mindiyär üze barıp soradı:

— Bik katı avırıymı? — dide.

— Bik katı avırıy şul, — dip, küz karaların yäşerä-yäşerä, närsädänder oyalgan, kıyınsıngan kebek, kıyusız gına cavap birde Mädinä.

Mindiyär üze dä kıyınsındı. Mädinäneñ kıyınsınuı öçen kıyınsındı... «Nigä kıyınsına inde ul? — dip uyladı ul. — Şakşı telle ire öçen şulay kıyınsınmasa... Bu biçara hatınnıñ ber gayıbe dä yuk bit... Şuña da Mindiyär Kükene kiçerde. Yäşäsennär äydä, tigez yäşäsennär, balalar üstersennär, bähetle bulsınnar...»

Nindi bähet inde ul? Mädinäneñ şeşengän yözenä, töne buyı kerfek tä kakmıy çıkkan küzlärenä karap, Mindiyär barısın da añladı: Kükeneñ häle şäptän tügel ikän. Bälki, bu minutta ul ülem belän köräşep yatadır. Ä Mindiyär? Olı böten ir başı belän nindider fälsäfä kuyırtıp bulaşa... Häzer ük barırga tiyeş ul Garifulla yanına, hälen belergä, küñelen, canın tınıçlandırırga, ägär kiräk ikän inde, üzeneñ ırım-şırımnarı öçen kiçerüen sorarga, äye-äye, gafu ütenergä tiyeş!

Mindiyär, üz gomerendä berençe märtäbä eşen taşlap, avılga kaytıp kitte. Berençe märtäbä üz öyen uzıp kitte. Tübän oçta yäşäüçe Kükelärneñ biyek kapkasına barıp törtelde anıñ yul oçı.

İşegaldında da, öydä dä keşe-mazar kürenmäde. Eş östendä böten kapka-işeklärneñ şar açık buluı beraz säyer toyılsa da, Mindiyär ällä ni aptıramadı, yan bakça buylarına küz saldı, iñ ahırdan abzar-kura yagına barıp kilde. Yuk, can äsäre kürenmi... Bäy, tege avıru Küke kaya bulgan soñ?

Mindiyär menä häzer genä poşmanga töşte. Şul Küke öçen kilde läsa ul! Şunı köylär-çöylär öçen... Üze öydä dä yuk ikän äle... Menä siña mä!

Şulvakıt abzar artındagı bäräñge bakçası yagında nindider hayvan mögräp kuydı. Dimäk, anda nider bar, nindider can iyäse bar... Kötüdän kalgan malmı? Garifulla da şunda dimäk...

Yuk, abzar artında kötüdän kalgan mal da, Garifulla üze dä tabılmadı. Köz taratır öçen äzerläp kuyılgan tires öyeme yanında nindider adäm gıybräte aunap yata ide. Eçep, iserep, tämam keşelektän çıkkan bu canlı, döresräge, cansız gäüdäne Mindiyär berazdan gına tanıdı — äle kayçan gına, akıra-bakıra, anı urlauda ğayeplägän ferma mödire Küke Garifullası ide bu. Yuk, ul üzenä ber tamçı da ohşamagan. Ul kübräk Mindiyär töne buyı räsemgä töşergän, ahırdan, böten bulgan üçen bägırenä alıp, utka yakkan yämsez, kilbätsez surätne häterlätä ide...

19 avgust, 2003 yıl.







SUKIR YaZMIŞ
(Hikäyä)

Elektriçkada keşe küp tügel. Köpä-köndez nik buşka kualardır bu qadär timer öyemen?! Ällä şul keşe yuklıkkamı – tavış-tınsız gına, şıñşıp kına yöri ul bügen.

Menä berzaman anıñ käyefe kütärelep kitkändäy buldı; ul üz moñın yugaltmıyça gına, nindider därtle, küñellärne cilkenderä torgan kütärenke köygä küçte...

Monıñ säbäbe bik tiz açıklandı.

Vagonga, urgılıp, halık kerep tula başladı. Minem karşıdagı utırgıçka da ber par kilep kunakladı. Par şul. Alarnıñ par buluları, bähetle buluları küzlärendä, yözlärendä, böten häräkätlärendä çagıla. Berärse kilep: «Bähet nindi bula?» - dip sorasa, min, hiç ikelänmiçä, näq menä şuşındıy bula, dip cavap birer idem.

Läkin bu «bähet» ayırılışırga kergän ikän.

- Bar inde çık, minem belän kitäseñ bit... – Kız üze yegetne kua, üze haman anıñ kuyınına kerä bara.

- Tukta inde, tagın beraz gına karap kalıym bu matur küzläreñne! Ber kön kürmi toraçakmın bit min alarnı! Yuk, ber kön häm ber tön! Kayale, birep tor äle miña üzlären. Söyep, übep kalıym...

Şulay dide dä yeget kıznıñ küzlärennän yomşak kına übep aldı, tagın üpte, tagın, tagın...

Berkemnän kıyınsınmıyça, oyalmıyça, üz mähäbbätlärennän iserep, küzgä-küz karaşıp, kulga-kul totınışıp utırgan bu ike yäş köräkkä karap, uylap kuydım: «Küz genä tiyä kürmäsen, küz genä...»

Uyladım da, nigä uylaganıma ükenä dä başladım. Uylagan küz aldına kilä, di bit. Yäşlärneñ bähetenä hilaflık kiterüdän kurıktım.

Yeget platformaga çıkkaç ta, alar täräzä aşa ozaklap, tämläp saubulaştılar. Bu yulı da keşe küzenä kürenmi torgan iñ neçkä küz nurları, küñel kılları belän nazlı itep söyeştelär. Väğdälär bireştelär. Däşmiçä-söyläşmiçä genä böten gomerläre buyına ber-bersenä tugrı bulırga ant ittelär.

Poyızd kuzgalıp kitte. Vagondagı halık äle genä ber täülekkä ayırılışkan «Bähet» şaukımında yäşi başladı. Härkem üzenä tigän bähet, yazmış hakında uyladı. Kem – ütkänen, kem kiläçägen, digändäy... Min dä uylıym. Mindä moñsu, sagışlı hislär kübräk. Küñelem nider sizenä, andagı moñ şomga äverelä bara, monı toyu üze ük mine bähetsez itä...

Bähetle par belän kilep kergän matur dönya bik kıska gomerle bulıp çıktı. Vagonnıñ argı başınnan ber moñ bäyläme, hätta... hätta kaygı-häsrät kıypılçıgı kilep kerde. Kilep kerde lä böten vagonnı üzeneñ şomlı köyenä alıp kerep kitte, sihri şaukımında iläsländerep tora başladı...

Tırnalıp, kırşılıp betkän gitara totkan sukır soldat kıyafätendä ide bu moñ bäyläme, bu kaygı kıypılçıgı. Yäş, çibär yözenä karaganda, soñgı çeçen sugışınnan ide ul. Zäñgär birettän, koyaşta uña başlagan, kerdän maylanıp katkan yäşel-çuar gimnasterkadan... Tüşendä – berniçä medal häm ... olı täre. Anısın Rossiyä soldatlarına sugışta kan koygan öçen birälär. Monısı ni tagın? Sukır soldatnıñ açık izüe aşa olı kömeş ay balkıp kürenep tora. Dimäk, möselman keşese, dimäk... tatar malayı... Ber ük kükräk östendä tärele orden belän möselman ayı niçek kileşep betälärder – äytüe kıyın, ämma şunı tögäl çamalarga bula: bu Hoda bändäseneñ yazmışı kahärle sugış yulları, däülät çinovniklarınıñ pıçrak säyäsätläre, akça isennän isergän generallarnıñ şähsi mänfäğatläre häm ählakıy kanunnar, buınnar, imannar kiseşkän urında nık kına gariplänep ölgergän. Ruhın sındırmaganmı, ömeten özmägänme – bu hakta äytüe kıyın älegä...

Küñelne siskändergäne bolar da tügel. İñ kızıgı, ä bälki iñ kızganıçıdır – sukır soldatnı citäkläp kilüçe malay. Citü çäçle, yöz-bite yul tuzanınnan, poyızd korımınnan karayıp, kerlänep betkän bu näni can kisäge, çem-zäñgär küzlären yıltıratıp, yanında bargan desantnik abıysı belän çiksez gorurlanıp kilä. Ul hätta akça cıyar öçen aldına suzıp totkan soldat büregennän dä kıyınsınmıy. İñ möhime – anıñ soldat abıysı bar, ul – desantnik, ul – Geroy!

Soldat gitarasın caylap tottı da, kılların üzäk özdererlek itep çirtep algannan soñ, karlıkkan tavış belän cır başladı. Yämsez, küñelgä yatışsız toyılsa da, moñlı ide anıñ tavışı. Keşe küñeleneñ iñ tirän, iñ saf töpkellärennän sarkıp çıga ide bu tatar cırı. Bu cırda yartı yulda yugalıp, imgänep kalgan yäşlek hıyalları belän, küzlären genä tügel, tormışın, kiläçägen dönya yaktılıgınnan mährüm itkän sugış açıgısı bergä yäşi ide.

Härber agaç koçagına ala,

Härber kuak ürelep pışıldıy...

Ällä alar belä mikänni soñ –

Sukıraygaç küzem açıldı!..

Nindider tanış ta, tanış tügel dä cır bu. Kayan ul? Kaysı can yaralarınnan tuıp, kaylarda kanat üsterep, dönyalıkka oçıp çıktı ikän ul?

Koyaşı da nazlı karıy bügen,

Ay nurınnan kaygım basıldı.

Ällä alar belä mikänni soñ –

Sukıraygaç küzem açıldı!..

Cırnı işetep, vagondagı halık şım buldı. Şunda karşımda utırgan «Bähet»kä - baya gına söygäne belän söyeşä-söyeşä ayırılışkan kızga karadım. Anıñ yöze kaçkan ide. Şomırt küzläre, üz tösen yugaltıp, kük tösenä kergän. Karaşlarında – gacäplänü, yuk, kurku... Kulındagı biştären kükrägenä kısıp, üz poçmagına böreşep poskan da tınsız, häräkätsez kalgan...

Küzläre genä tere. Şuşı tössez küzlärdä barısı da bar: yugaltu sagışı da, küreşü açısı da... «Bähet»neñ dä sagışı, borçu-kaygısı bulır ikän!

Gitarasın çirtep, üzäk özgeç cırlar cırlap kilüçe sukır soldat yakınaygan sayın, kürşemdäge kız da üzeneñ bähetennän yıragaya bargan sıman toyıldı miña. Uçlarına häläl canın kısıp utırgan bu bäğır kisäge cırçı yeget anıñ yanına kilep citkäç nişlär soñ? Üz uyımnan üzem kurkıp kittem: min bu ike gönahsız can arasında nindider serle-siherle baglanış toya başlaganmın lasa!...

Nihayät, sukır soldat belän zäñgär küzle, kar-tut yözle malay bezneñ belän tigezläştelär... Alar belän bergä cır da kilep citte.

Min dönyanı nıgrak tanıym häzer,

Min yazmışka nıgrak ışandım.

Sez, keşelär, nigä añlamıysız –

Sukıraygaç küzem açıldı?..

Şunda cır özelde. Cırçıga närsäder buldı. Ällä dönyaga närsäder buldımı? Tuzgan çäçle malay gimnasterka çabuınnan küpme genä tartkalasa da, soldat urınınnan kuzgalmadı. Töpsez, cansız küzlären nindider bilgesez noktaga tekäp, serle, kiyerenke halättä toruında buldı.

Vagonnı ülem tınlıgı bastı. Keşelär bu yakka torıp-torıp karıy başladılar. Pışan-pışan söyläşü kitte. Kemder, baştarak salgan akçasın azsınıp, malay kulındagı bürekkä häyer östäp saldı... Argı baştan:

- Tagın cırla, soldat, tagın!.. – dip kıçkırdılar. Anı: «Cırla, cırla...» - digän tıynak, basınkı tavışlar huplap aldı.

Min isä, küñelemdä tugan betmäs-tökänmäs soraularga cavap ezläp, tagın kürşemdä utırgan kıznıñ sagışlı da, şomlı da, ämma inde üz tösenä kayta başlagan küzlärenä karadım. Bu minutta älege ike yäş yöräkneñ nindider serle häm urtak yazmıştan yaralganlıgın añlap, töşenep algan idem inde.

Kız tavış-tınsız gına yılap utıra. Äle kayçan gına mäñge yılamas kebek toyılgan matur, mähäbbätle küzlärdän tuktausız yäş aga. Karaşları yäş aralaş sukır soldatka töbälgän...

Bu yäşle karaşnı yeget tä toydı, ahrı. Bayadan uk tekälep karap torgan bilgesez noktasın yugaltmıyça gına bezneñ yakka borıla başladı.

Kız da, min dä, yak-yagımdagı bütän passacirlar da bötenläy sulış almas buldık, yörägebezne tibüdän tuktattık, canıbıznı cuydık... Läkin şunda yeget belän säyer hällär başlandı. Ul, malaynı ber yak çitkä etärep, kızga taba omtılmakçı buldı da kinät tuktap kaldı. Yözen çıttı. Küzlären yomdı. Güyä ul küzallarga telgän keşesen küñel küzläre belän kürmäkçe buldı...

Menä ul avır itep sulış aldı da, şul uk karlıkkan, ämma gacäyep moñlı-sagışlı tavış belän sorap kuydı:

- Sin... Sin bähetleme?

Bu kötelmägän soraudan böten vagon halkı, «ah» itep, kaltıranıp, öskä kalkınıp aldı. Küzlären çıtırdatıp yomgan, irennären dereldäyep, nider ukınıp, bagınıp utırgan kürşe kızına karap, min dä siskänep kuydım: ul inde bezneñ dönya keşese tugel ide...

Sukır soldat belän akça cıyuçı malay işekkä taba kittelär. Alar belän bergä vagondagılarnıñ da cannarı suırılıp çıgıp kitkändäy buldı. Kız da... Menä ul, cırçı sukbaylar artınnan işek şapıldap yabıluga, dertläp uyanıp kitte, olı matur küzlären açıp cibärde, annarı, därräü torıp, bärelä-sugıla, tanış cır yañgırıy başlagan kürşe vagonga çıgıp yögerde...

Bu tarihnı şunda tämamlarga da bulır ide. Läkin här vakıyganıñ, här yazmışnıñ ber gıybräte bula bit... Elektriçkadagı teträndergeç oçraşunıñ gıybräten kürşe utırgıçlarnıñ bersennän kütärelgän avıl apası söyläp-añlatıp birde.

- Bezneñ avıl kızı ul... Bik yaratışkannar ide... Armiyägä kitkän yegete Çeçnyaga eläkte. «Kaytmıym. Kötmä. Min sine yaratmıym», - dip hat yazgan, didelär. Kız keşe närsä – berär yıl kaygırıp, özgälänep yäşäde dä bütän yeget belän yöri başladı. Ozaklamıy tuyları bulırga tiyeş ide. Bulaçak käläşneñ kömänle buluı hakında da süzlär çıktı... Änä bit, tegese dä kaytkan... Küzläre kürmägäç, keşegä avırlık kiteräse kilmägänder inde bäğırkäyneñ... Häyerlegä tügelder bu, yünlegä tügelder...

Minem bütän tıñlap torırga hälep dä, telägem dä yuk ide. Därräü torıp, sukır soldat belän kürşe kızı çıgıp kitkän yakka yünäldem. Alarnı tagın ber märtäbä kürep kalırga ide isäbem. Kiräk bulsa, yärdäm itärgä ide. Hällärenä kerep, yuatırga, söyep-nazlarga ide...

Yuk, bulmadı. İñ berençe tuktalışta uk töşep kalgannar. Ä menä ul sodatnıñ cırın yahşı häterlilär. Ul cırnı min dä mäñgelekkä otıp kaldım:

Sez, keşelär, nigä añlamıysız –

Sukıraygaç küzem açıldı?..

22-23 oktyabr, 2005 yıl




TAMGA
(Hikäyä)

Daniyär belän Alsu, Däü ätiläreneñ kırıgın ütkärügä, anıñ kiyem-salımnarın cıyıştıra başladılar. Märhümneñ orden-medallär sırıp algan kostyumına kagılmadılar. Anısı frontovik kartnıñ istälege bulıp toraçak. Ä menä başka kiyem-salımnı kaya kuyarga belmiçä, aptırabrak kaldılar. Kürşe-külängä kertsäñ – köläçäklär genä, häzer bit mohtaclık zamanı tügel, ni kiyäseñ kilsä - kibetendä şul bar...

Yakındagı kartlar yortı turında iñ elek Alsu äytep kuydı. Anı şunduk Daniyär huplap aldı:

- Nu, karçık, baş ta bar inde üzeñdä!.. Karauçısız kalgan ul kartlardan artmas äle, äydä şunda gına iltäbez...

Şulay kileştelär. Pöhtäläp töynälgän töyençeklärne cähät kenä kütärep, çıgıp ta kittelär. Alarga ayak astında böterelep yörgän kızları Ence iyärde. Yakındagı bakça aşa ütep, timer koyma belän uratıp alıngan, cil-yañgırlarda yäşel tösen yugalta başlagan şıksız yort-binaga bik tiz barıp cittelär. Yänäşädä genä yäşäülärenä karamastan, alarnıñ monda berençe buluları ide. Tonık kına yaktırtılgan tar koridorga barıp kergäç, tınnarı kısılıp kuyganday buldı. Ällä kurkudan, ällä kauşaudan - Ence änisenen kultık astına uk kerep bette. Kurkırlık ta şul: bu tınçu, karañgı yort alarnı üzenä suırıp alır kebek ide... Bigräk tä törle yaktan işetelep torgan yalvaru, cikerenü, sügenü tavışları, yütälläü, uhıldau, ıñgıraşu avazları cannarnı tıngısızlıy, tıngısızlap kına kalmıy, anı izä, talkıy, hälsez itä...

Berazdan alar ällä kayan gına kilep çıkkan komendant hatınga tap buldılar. Nigä kilgännären tiz-tiz genä añlatıp, töyençeklären tottırdılar da aşıgıp çıgıp kittelär...

Bu säfär alarnıñ öçesendä dä avır täesir kaldırdı. Üzara söyläşergä dä kıyınsınıp, kaysı kaya barıp bärelergä belmiçä, kiç citkezdelär... Hätta başka vakıtta şuk-şayan Ence dä bügen olılarça uyçan, yamansu häm sagışlı ide. Ul äle Däü ätisenen stenada elenep torgan suräte karşına barıp basa, aña ozak kına karap tora, äle servant çitendä elenep torgan orden-medalle kostyumga barıp totına...

“Däü äti” digännän, Enceneñ üz Däü ätise tügel ul. Anıñ üz Däü ätise avılda yäşi, keşeneññ ber genä Däü ätise bulganga kürä, Ence anısın “babay” dip yörtä. Anıñ babası Kazanga bik siräk kilä, songı yıllarda bötenläy dä kilgäne yuk. Telefonnan gına hälsez tavışı belän: “Avırıym şul... Yul yörüe avır... Üzegez kaytıgız...” – di. Niçek kaytasıñ di?! Ul bit seberdä ük yäşi! Annarı... Enceneñ ber Däü ätise bar bit inde.

Ä ul bolay kilep çıktı. İnstitut tämamlap, yaña öyläneşkän ike yäş keşe – yaña gına eşkä urnaşkan Daniyär belän balaga uzgan Alsu – torır urın ezläp yörgändä şundıy belderügä tap buldılar: “Ber balalı yäş ğailäne fatirga kertäm”. Şul minutta uk älege fatir hucasına barıp kerdelär. Söyläştelär, añlaştılar, kileştelär. Häm menä cide yıl inde şuşı kart nigezendä gomer sörälär. Kartnıñ üzeneñ balaları yuk, yakınrak tugannarı da ülep betkän...

Ozak avırıp yatmıyça, tiz genä avırıp, tiz genä kitep bardı Garifulla kart. Çın frontoviklarça, zarlanmıyça, keşegä avırlık kitermiçä genä kitte dä bardı... Kitkänçe, ay-vaylarına da karamıyça, bar mölkäten, öyen, nigezen yäşlärgä yazdırdı. “Sez telämäsägez, onıgıma bulır”, - dip, bu mäsälägä nıklı nokta kuydı. Menä şundıy tarih. Daniyär belän Alsu da, alarnıñ kızları Ence dä häzer gomerlären şuşı matur, ämma sagışlı tarih belän yäşärgä tiyeş...

Älege tarih şuşında tämamlansa, kızık ta bulmas ide. Şuşı yullarnıñ avtorı, zurdan kubıp, hikäyä dä yaza başlamas ide. Hikmät şunda: ikençe könne bu matur da, sagışlı da tarih dävam itte.

Yal köne ide. Kiçäge hällär kunelgä moñsu, ämma yaktı hatirä bulıp yagılıp kalgan. Ul hakta süz başlamaska tırışıp, ber ğailä bulıp yäşäüçe öç can börtege küñelle genä çäy eçtelär... Ğadättägeçä, öçäüläp şähärgä çıgarga cıyındılar... Şulvakıt öy işege şar açılıp kitte dä, annan ere-ere adımnar belän, mähabät gädäle ber kart kilep kerde. Frontovik. Änä bit - östendäge kostyumında enä kadarlık ta buş urın kalmagan – orden-medal belän tulgan...

Anın kerüe dä säyer tügel äle. Keşegä kem kermäs tä, kemneñ kemgä nindi yomışı töşmäs... İñ kızıgı şunda buldı: tanış tügel kart, işekne atlap kerügä ük, citdi, ütken karaşları belän märhüm bulgan öy hucasınıñ tür stenada elenep torgan zur suräten ezläp taptı, beraz vakıt ürä katıp torgannan soñ, älege surät karşına soldatlarça ere adımnar belän atlap kilep, çın härbilärçä:

- Çest imeyu, tovariş gvardii sercant! K Vaşemu rasporyaceniyü – gvardii ryadovoy Minahmetov Kalimulla! – dip endäşte.

Şunnan soñ kötelmägän kunak tagın bernikadär vakıt ürä katıp tordı. Annarı gına, ürelep, söyälgä katkan barmakları belän surätne tiyär-timäs kenä sıypıy başladı...

Menä bervakıt ul, divanda gacäpkä kalıp utırgan yäşlärne, bigräk tä Encene telsez, huşsız itep, kostyumın urındık başına elep kuydı da cähät häräkätlär belän östendäge külmägen salırga kereşte...

Emma ak külmäk tiz genä bireşergä telämäde. Äle tüşennän açılmıyça, äle ciñnäre belän tartışıp, kartnıñ cılı tänennän ayırılası kilmäde. Ayırılgaç ta, anıñ söyäkka kalgan, ämma zifalıgın yugaltıp betermägän gäüdäsenä yabışıp, sarılıp tordı...

Menä ul çişenep bette dä, yaka turısın kire yakka äyländerep, külmägen Daniyärga suzdı.

- Menä ul – küräsezme? Menä anıñ yazuı! Menä: “Gvardii sercant Zahitov Garifulla”, diyelgän monda! Ul kemme? Ul... Ul – geroy! Ul - minem komandirım! Polkovoy dustım... Äytegez – kayda ul? “Ulde” disägez – ışanmıym. Ul mine kürmiçä ülärgä tiyeş tügel ide...

Berniçä minuttan ul, kabat külmägen kiyep, kostyumın aldına bökläp salıp, başın aska salındırıp, divanda utıra ide inde. Baştarak bu kötelmägän hällärdän kauşap kalgan Daniyär, beraz huşın cıyıp, anıñ yanına küçep utırdı.

- Sez kem bulasız? Kayan? Bezneñ babaynı kayan beläsez?

- Sercant Zahitovnı belmäskäme? Frontta anı belmägän keşe yuk ide!

Anı generallar belä ide! Ul “razvedçik nomer odin” ide! Ä menä sez anı kayan beläsez?

- Kayan bulsın, ul gomere buyı şuşı yortta yäşäde. Kiçä “öçen” ütkärdek...

Beraz tın tordılar. Daniyärneñ süze betmägän ikän äle.

- Sez üzegez kartlar yortınnanmı? Bu külmäk – bezneñ babaynıkı bit, şulaymı?

- Anıkı, nanıylarım... – Kart avır sulap kuydı, tüş kesäsennän ezläp tabıp, daru töymäse kaptı. – Min anı gomer buyı ezlädem. Kaya gına yazmadım, kemnän genä soraşmadım... Ä ul... yanımda gına yäşägän bulıp çıktı... Anıñ tamgasın kürgäç, ber üldem, ber tereldem... Bezneñ vzvodta kiyemnärgä şundıy tamgalar kuyu ğadäte bar ide. Min üzem äle dä bar kiyemnäremä tamga salam. Menä şundıy häl, nanıylar...

Bülmädä avır tınlık urnaştı. Bu halätne ciñeläytergä teläpme – Alsu, cähät kenä torıp, kayandır keçkenä çemodan alıp kilde häm anıñ eçennän orden-medal kenägäläre, front hatları, fotosurätlär alıp, östäl östenä tezä başladı...

h h h

Kartlar yortında yäşäüçe Kälimulla kart kön san diyärlek kerep yöri başladı. Baştarak ul fronttaş dustınnan kalgan fotolarnı karap utırsa, sonrak Daniyär yä Alsu belän dönya game, tormış mäşäqatläre hakınıda gäp kuyırta başladı. Berençe könnärdä çittän genä karap-küzätep utırgan Ence berdän-ber könne Kälimulla kartnıñ aldına menep utırdı, annarı kuyınına uk ürmäläde. Üze bertuktausız soraştı:

- Sin minem Däü äti belän sugıştıñmı?

- Tak toçno, kızım, min biş yıl buyı sinen Däü ätiyeñ belän sugışnıñ iñ hätär cirlärendä buldım. Bez bik dus idek. Bergä tüşäktä, tüşäk bulmasa, ber okopta, ber çiräm östendä, agaç ışıgında yokladık, ber rizıknı ikegä bülep aşadık...

- Däü äti batır ideme?

- Batır ide, çın geroy ide. Minem annan da batır keşene kürgänem yuk äle. Beläseñme, aña Geroy iseme birergä tiyeşlär ide. Ber kalkulıknı saklap, ul ike yöz faşistnı yuk itte. General soñınnan polknı tezde dä: “Sine, Zahitov, Geroyga predstavlyu”, - dide, bu hakta bloknotına da yazıp kuydı. Şunısı cäl: şul kiçne generalnı doşman pulyası harap itte...

Kälimulla kart azga gına uyçanlanıp, tın kalıp torsa, Ence anıñ ciñennän tartkalıy başlıy:

- Söylä inde, tagın söylä minem Däü äti turında...

Kinät kenä üz bulıp kitkän kart tagın söyli, tınıç kına, doga ukıgan kebek kenä söyli, güyä bu tarihlar bala öçen tügel, kübräk üze öçen, üz kuñelen tınıçlandıru öçen kiräk...

Bervakıt Kälimulla kart Daniyärlarda kunıp kaldı. Anıñ gıybrätle tarihı bar. Ul könne yaña duslarına kilep kergändä anıñ yöz-bitläre kara yanıp, şeşenep-kügärep betkän ide. Yözendäge yılmayu belän küpme genä yäşerergä tırışça da, bu kart tändäge avırtınu, gazaplanu ällä kayan sizelep, kürenep tora ide. Gaynan da, Alsu da bik avır kabul ittelär bu hälne. Kartnıñ: “Yuk la, berni dä bulmadı, yıgıldım gına”, - digän süzlärenä alar ışanırga uylamadılar da...

...Gaynannı kartlar yortında tanış tavışlar karşı aldı: yöräkkä ütärlek ıñgıraşular, açırgalanıp uhıldaular, ütenep-ütenep yalvarular... Ara-tirä yarımkarañgı koridor buylap ütep yörüçe kart-karçıklar oçrap kuya... Aldar üzlären bik säyer totalar: ber-bersen kürmägän kebek kılanalar. Güyä alar nindider şaukımga eläkkännär dä yäşäü gamennän vaz kiçkännär...

Bolarnıñ barısınnan da Gaynannıñ küñelendä şundıy toygı kaldı: bu yort çınlıkta tilelär asrala torgan binanı häterlätä ide...

Soraşa-soraşa barıp, kanına tulışkan, kızıl yözle komendantnı ezläp tapkançı şaktıy vakıt uzdı. Taza hatın Gaynannı şunduk tanıp aldı:

- Ä-ä, sezme bu? Tagın närsälär alıp kildegez?

Cen açuları çıktı Gaynannıñ. Läkin artık dorfa kılanırga tırışmadı. Tik iple genä dä söyläşep kitä almadı:

- Sez närsä?! Sez üzegezne kem dip beldegez?! Kart keşegä kul kütärergä niçek cörät itä aldıgız? Ä? Min sezdän sorıym – häzer ük cavap biregez!

- Tuktagız äle, kem sezgä dal pravo miña kıçkırırga? Sez närsä? Sez kem? Kem kemgä kul kütärgän? Menä häzer sez cavap biregez!

- Kemgä bulsın, änä, Kälimulla kartnı kıynap çıgargansız! Karar cire kalmagan!

- Ä-ä, dyadya Kolyanı äytäseñme? Buldı şul anıñ belän hällär... Olkän medbrattan eläkkän aña... Döres eläkkän. Yormäsen keşe eşenä tıgılıp!

- Närsä eşlägän soñ ul bu qadär kıynap çıgarırlık?

- “Nigä sin kartlarga digän rizıklarnı üzeñ aşıysıñ?” – digän. Alay äytergä yarıymıni inde ul psihka?! Min üzem dä süz äytergä kurkam aña. Niçek kenä isän kalgan äle. Döreslek yaklı imeş... Frontovik imeş... Kayda soñ ul doreslek? Kayda ul häzer front? Ä? Menä sin beläseñme – kayda?.. Altı ay inde sanitarlarga zarplata birgän yuk, kartlarga digän aşnı aşamıy nişläsennär alar, närsä aşasınnar?

Kälimulla kart öçen hak sorarga kilgän Gaynannıñ “kikrige tiz şiñde”. Bütän satulaşıp, bitärläşep tormadı, kitärgä kuzgaldı. Çıgıp kitkänçe äle, öydä çakta uk küñelenä kerep urnaşkan soravın birde:

- Kälimulla kartnı äytäm, bezdä beraz yäşäp torsınmı ällä?

Komendant bu sorauga hiç aptıramadı. Anıñ yözendä borçılunıñ äsäre dä yuk ide. Kiresençä, şatlangan kebek äytep kuydı:

- Torsın soñ... Het beraz keşeçä yäşäp alır... Pensiyäsen soñgı tiyenenä qadär birep barırbız, tik aşar rizıgı bezdä kalaçak... Şuña riza bulsagız – alıp kitegez...

- Ul bezdä inde... Anıñ frontovik dustı bezneñ babay ide bit... Menä tabıştılar...

Şulay kileştelär. Kartnıñ äyberlären soñrak kerep alırga bulıp, Daniyär kaytıp kitte, komendant isä karañgı koridor başında ıştan-çalbarın “yüeşläp toruçı” ber garip kartnı orışıp kaldı.

Öydä bäyräm oyıştırdılar. Ozak kına söyläşep utırdılar. Daniyär mervant başınnan garmunın ürelep aldı. “Olı yulnıñ tuzanın” cırlap cibärde... Aña Kälimulla kuşıldı... Östenä dustınıñ ak külmägen kiyep algan frontovik kartnıñ yöze dä şulay uk ak, nurlı ide. Ul bügen balalarça şayardı, uynadı, äle Alsuga aş büleşte, äle Encene arkasına atlandırıp, “Urra” kıçkıra-kıçkıra doşmannarnı kuıp yörde...

Yatar aldınnan ul Alsudan ak käğaz, soñrak cep belän enä sorap aldı. Annarı üzenä bilgelängän eçke bülmägä kerep, tañga qadär ut yandırıp, üz eşläre, üz uyları belän mäşgul buldı...

İrtän Kälimulla kartnı üzeneñ yomşak tüşägendä kiçäge ap-ak, nurlı yöze belän tabıp aldılar. Ul inde ahirät yagına çıgıp ölgergän ide. Bu yakta yözendäge nur belän yaktı yılmayu gına torıp kalgan. Östäldä - pöhtäläp törep kuyılgan ak külmäk. Anıñ östendä yazu... Kälimulla kart soñgı hatında Daniyär belän Alsuga rähmät äytkän, alardan Garifulla fronttaşı yanına kümülären ütengän. Külmäk yakasınıñ eçke yagına, “Zahitov Garifulla” iseme yanına, ör-yaña tamga çigelgän: “Gvardii ryadovoy Minahmetov Kalimulla.”

28 dekabr, 2009 yıl.




KÜZLÄR HAKINDA HİKÄYÄT
(Frontovik hatiräse)

1.

Min kinät sukıraydım. Frontta yış bula torgan häl: yakında gına snaryad şartlıy da böten zihenne, anıñ belän bergä kolaknı, küzne tomalap kuya. Şaktıy vakıt añga kilä almıyça isäñgeräp torasıñ. Cärähät-mazar bulmasa, östäge balçıknı kagınasıñ da, beraz okop töbendä utırgaç, tagın sugış gamenä bireläseñ.

Bu yulı mindä cärähät yuk ide. Sızlau, ärnü yuk. Añım da zihenemä kayta başladı. Kolagıma dönya tavışları urgılıp kerde. Kaydadır tanklar ükerä, samoletlar güli, komandirlar kıçkıra, cir uhıldıy... Läkin küz allarım haman karañgı bulıp kaldı. Tön kitmäde. Tañ atmadı...

Mine gospitalğä ozattılar.

Küzlärem isän-sau bulıp çıktı. Läkin kontuziyädän soñ hiç uyana almıy ikän. Kürşe karavatta yatkan kart soldat:

— Küzeñneñ keşese zararlangan, şuña şulay ul. Ömetsez tügel, keşe bervakıt terelä, küzläreñ dä tereler, — dide.

Şulay tınıçlandırdı gına, älbättä. Yähüd vraç ayırım-açık itep äytte bit: «Da-a, brat, umer tvoy glaz. Zato sam civoy, domoy poyıdeş, povezlo tebe», — dide.

Kemgä «povezlo»dır, äytüe kıyın, ämma min öygä kaytası kilmiçä genä kayttım. Anda inde barısı da belälär ikän. Untugız yäşlek yegetneñ fronttan sukırayıp kaytuın böten tirä-yün zarıgıp kötep torgan. Här kön bula torgan häl tügel bit...

Frontta çakta, avılga niçek kaytıp kerüem hakında küp uylıy idem. İmeş, kükrägem tulı orden-medal. Karşılarga böten avıl çıkkan. Balalar yögereşä. Halık urtasında — änkäy. Beraz arttarak — ätkäy. Şunda uk — Gölnäzirä. Ul älegä kızlar arasında. Berazdan anı, etep-törtep, algarak çıgaralar. «Bar, yänäse, — yegeteñ kayta, karşısına bar!..»

Ä menä niçek kaytırga turı kilde... Stantsiyädä eşelon naçalnigınnan komissariat keşese kabul itep aldı. Ul, at yünätep, avılga alıp kaytıp citkergändä tön ofıkka avışkan ide inde, Tön dip, anı toyıp, işetep kenä beläm häzer, ä küzläremä, şul küzlär aşa tormışıma, yazmışıma da karañgı tön mäñge kitmäskä kilgän ide inde...

Kaytuıma iñ söyengäne änkäy buldı. Ätkäy isä başın çaykap kuydı. Kürmädem, bu yulı da toydım gına...

— Yäşäü kıyın bulaçak siña, ulım, — dide ul uftanıp.

— Başı isän-sau kaytkan, şuña şökerana kılıp yäşik, atası. İke kulı bar, ayakları bar, yöräge tibä...

— Anısın äytmim... Bez ülgäç kıyın bulaçak aña, anası...

— Bäy, atası, närsä söyliseñ sin? Şuña kaygırıp utırasıñmıni äle? Öyländeräbez bez anı, başlı-küzle itäbez, menä kürerseñ dä torırsıñ — avılnıñ iñ bulgan kızına dimlibez, Allahı boyırsa...

— Ni söyliseñ sin, änkäy? — Süzgä kuşılmıy buldıra almadım. — Nindi kız inde miña?!

— Nigä, närsä bulgan siña? Aksak-tuksaklar da öylänä äle...

— Änkäy! Minem bit küzlärem yuk! Añlıysıñmı-yukmı! Küzsez niçek dönya kötmäk kiräk?! Änkäy!..

— Küñel küzläreñ kürsen, Gazi, küñel küzläreñ... Kalganın niçek tä yäşärbez äle...

Barıbız da işek katınnan kilgän tavışka borılıp karadık. Kürmäsäm dä, min dä karadım. Karasam, küzlärem açılır kebek toyılgandır inde. Açılmadılar. Küz aldımdagı kara pärdä selkenep tä karamadı. Läkin min canım-tänem belän toydım, hätta kay cirem beländer ayırım-açık kürdem: işek töbendä, mine sugışka ozıtıp, kötärgä süz birep kalgan kürşe kızı Gölnäzirä basıp tora ide.

— Menä, Gazinıñ kaytuın işettem dä yögerep kerdem. Zinhar, kumagız mine...

2.

Tön urtası citä dip tormadı, änkäy, cidele lampa totıp, kelätkä çıgıp kitte. Gölnäzirä tabın tiräsendä bulaştı, min ätkäy belän sugış hakında gäp kuyırtırga kereştem. Kürmäsäm dä, bulaçak hatınımnıñ kaya taba kitkänen, hätta yanımnan uzgan çagın da toyıp, sizep toram. Ul yörgän çakta, yözemä, canıma, nindider cılı, sihri dulkın bulıp, tılsımlı şaukım kilep kagıla da yäş yörägemne cilkenderä. Änä bit ul nindi — minem Gölnäziräm. Sukır dip tormagan — kilgän dä kergän! Yaratadır, yaratmasa kermäs ide...

— Gölnäzirä, — didem min, alga suzılgan kullarım belän tanış, qaderle kullarnı ezläp. Avır hezmättän kıtırşılanıp, söyällänep betsälär dä, näfisleklären yugaltmagan kullarnı tabuga süzemne dävam ittem. — Mäysärä apa beläme?

— Belä, änkäy barsın da belä. Anıñ fatihasın alıp kerdem min, Gazi... Bäğrem...

«Bäğrem» dideme? Näq elekkeçä, şulay dide. İh, kürergä ide ul irennärne!.. «Böğrem» dip, böten avızın böteşterep äytä ide Gölnäzirä bu süzne.

Kelätkä dip çıgıp kitkän änkäy uram başında yäşäüçe Samat abzıynı iyärtep kaytkan. Küreşkändä uçlarnı uçka turı kiterä almıyça intektek. Avılda mulla urınına yörüçe Samat abzıynıñ bezgä kilep kerüe ätkäy öçen dä kötelmägän häl bulmagan, ahrı.

— Äydä, Samat abzıy, uz. Menä — yäşlär, ä bez, änkäse belän ikäü, şahitlar bulırbız! Ukı nikahıñnı, närsä yazgan bulsa, şul bulır...

Nikahtan soñ ölkännär tür östäl artına urnaşıp kaldılar, ä min, yäş käläşemne citäkläp, tışka çıgıp kittem. Döresräge, Gölnäzirä üze mine alıp çıktı, üze kelätkä alıp kerde, üze östemne çişenderde, ipläp kenä tüşäkkä yatkırdı... Şunnan soñ gına lampadagı utnı örep sünderde...

— Gölnäzirä, — didem min, — nik sünderäseñ anı?

— Oyalam, — di bu.

— Kemnän?

— Sinnän...

— Bäy, min bit kürmim...

— Haman şulay diseñ sin... Nişläp kürmiseñ di... Küräseñ... Sugış tomalagan sineñ küzläreñne. Min alarnı söyüem, mähäbbätem belän tereltäçäkmen... Menä kürerseñ dä torırsıñ...

— Kil monda, Gölnäzirä...

— Tukta, häzer...

— Yuk-yuk, salma külmägeñne... Üzem çişenderäm...

Gölnäzirä tıñladı. Min anı bik ozak çişenderdem. Karañgılıkka haman künegep citä almagan kullarım bigräk oyatsız kılandılar, ahrı. İzü töymälären ıçkındırgan bulıp, Gölnäziräneñ mähäbbätkä, därtkä tulışkan kükräklärenä kagılıp üttelär, külmäk bilbavın çişkändä tıgız yanbaşların, zifa billären sıypadılar...

Nihayät, käläşem şäp-şärä kaldı. Tüşäkkä utırgan kileş, min anıñ böten tänen totıp karap çıktım, nazlarga öyränep tä citmägän uçlarım, barmaklarım tulışkan yäş tänne katırak ta kapşap cibärdelär, ahrı, Gölnäzirä berniçä märtäbä: «Ah!» — dip kıçkırıp kuydı.

Yukka kurıkkanmın. Bulaçak hatınımnıñ:

— Tagın, tagın... — digän süzläre mine tämam şaştıra yazdı. Avırtudan tügel, rähätlektän şulay ahıldap can yaza ikän ul... Soñgı yılda avtomat kurogınnan başka äyber kürmägän şıksız barmaklarım bu minutta barı tik Hoday Täğaläneñ ilahi ihtıyarı belän genä yäşi ide...

Gölnäziräne niçek tüşäkkä tartıp aluımnı sizmi dä kaldım. Koçagıma kilep kergän tän mine tämam isertte, ahrı. İserep kenä kalmadı, tilertte, divana itte... Min, nindider şaşkın mähäbbät şaukımı belän, aldımda yatkan zifa tänne äväli-äväli, übä, nazlıy başladım. Üzem übäm, üzem köläm... Berazdan bu kölü şıñşuga, annarı iñräügä küçte... Min şaşıp, sulkıldap yılarga kereştem... Üzem yılıym, üzem nazlıym, üzem söylänäm:

— Bäğrem minem!.. Min siña tiyä almıym... Sin bit yäş, çibär... Ä min... ber sukır... Närsägä siña sukır ir? Bar kayt... Soñ tügel äle, berkem dä belmäs... Sin bähetle bulırga tiyeş... Bar, kayt... Kayt, Gölnäzirä... Bäğrem...

Gölnäzirä mine çak tınıçlandırdı. Östemdä torıp, minem yalangaç, der-der kilep kaltırangan tänemne ipläp kenä tüşäkkä urnaştırdı.

Anıñ tıgız, ämma cılı yomşak kükräkläre tänemä tiyep kitkän çakta böten ciremne tok sukkan kebek bula...

— Gazi... Tik kenä yat, yäme... Menä şulay... Barısın da üzem eşlärmen... Bügen minem kön... Sin beraz gına bulış... Menä şulay... Toyasıñmı mine? Bäğrem... Ay! Ah!..

3.

Sukır keşelärneñ töşläre tösle bula. Min monı gospitaldä çakta uk iskärgän idem. Räsemnärdä genä bula torgan cete, kuyı töslär... Bu yulı da näq şundıy häl. Änä — nindider öy eçe... İrtänge toman taralıp ta ölgermägän äle. Öy eçenä niçek kergän soñ ul? Öy dä tügel bu... Bu bit bezneñ kelät eçe! Tanış sölgelär, kaşagalar, çıbıldık-çarşaular. Änkäy öydän alıp çıgıp elgän alarnı... Nindi bäyräm soñ bügen? Elek, bäyräm könne genä, berär kunak kilsä dip, kelätne bizäp kuyalar ide... Sugışka qadär... Sugış? Min bit sugışta buldım! Sukıraydım! Kayttım! Öyländem! Şuşı kelättä Gölnäziräm belän kavıştım! Ön belän töş turı kilmi dilär, turı kilä ikän bit... Bälki bu önder? Yuktır, min bit sukır, döm sukır... Töş älbättä...

Änä tomanlırak kına bulsa da, kelätneñ keçkenä täräzäse, annan urgılıp kerep yatkan tañ nurları şäylänä... Sölgelär, kaşagalar, çıbıldık-çarşaular... Tüşäk öste... Busı kem tagı? Ak cäymägä törenep, kem cäyräp yata? Änä — cäymä anıñ ber kükrägen kaplagan, ikençesen yüri açık kaldırgan...

Zifa, tigez kalkulık östendä şıtıp yatkan yözem börtegen übep, hätta özep alasım kilde... Töştä bolay gına kılanırga yarıydır la...

Min, ber yagıma yantaep, ak tüşäkkä çumıp yatkan güzäl zat östenä iyeldem. Ah, niçek ımsındırgıç bu kükräklär! Susıl irennär... Matur, koñgırt küzlär... Yuk, küzläre yomık äle anıñ. Ämma min inde toyam, beläm: koñgırt bu küzlär... Gölnäziräneñ küzläre koñgırt ide...

— Ah! — Ahıldap, hätta tıynak, nazlı ıñgıraşıp açılgan koñgırt küzlärneñ Gölnäziräneke buluı kön kebek ide.

— Gazi... Sinme bu?

— Gölnäzirä... Sinme bu? Töştä söyläşmilär bit, nik söyläşäseñ?

— Gazi... Bu töş tügel, bu — ön...

— Ön? Nik aldıysıñ mine, Gölnäzirä?

— Aldamıym. Ön bu, ön... Ä bez — ir belän hatın...

— Nişläp min küräm soñ, alaysa?

— Sin?.. Sin küräseñmeni? Ay! — Gölnäzirä, siskänep, şärä tänen tüşäktä taralıp yatkan cäymä belän kaplarga kereşte...

— Närsä bu, nindi zähmät? Gölnäzirä?

— Zähmät tügel, tılsım bu, Gazi... Bäğrem. Tılsım! Bügen töndä Hoday Täğalä minem telägemne işetkän, yalınıp-yalvarıp ukıgan dogalarımnı kabul itkän... Gazi, bäğrem!.. Sin küräseñ! Küräseñ!.. Küräseñ...

...Küzlärem şulay açıldı minem. Baştarak toman aşa gına kürä idem. Dönya yaktırgannan-yaktıra bardı. Könnän-kön, döresräge, tönnän-tön äybäträk kürä başladım. Här söyeşü, här kavışu miña yaktı dönyanıñ tagın da yaktırak ber kisägen büläk itä bardı. Berençe malayıbız tuganda min inde, tayaksız-nisez, ayagımnı cirgä nık basıp yöri ala idem.

13 fevral, 2003 yıl.







STEPAN RUHINA DOGA
(Tormıştan alıngan hikäyä)

* * *

Min Valera Yendiryakov belän universitetta ukıganda tanıştım. Bez ike yıl ber bülmädä tordık. Çuaş millätennän bulsa da, ul kübräk tatarlar belän aralaşa, tatar telen üz tele kebek yahşı belä ide.

Bervakıt, cäyge yalga çıkkaç, Valera mine üzlärenä — Çuaşstanga çakırdı. Küñelemneñ yaña oçraşular, yaña täesirlär sorap, ımsınıp torgan çagı ide, min şunduk riza buldım.

Tañ tişege belän vokzalga töşep, elektiriçkaga utırıp ta kittek. Üzem baram, üzem uylanam: “Nişläp betärmen inde min bu çuaşlar arasında? Alarnıñ dinnäre dä, dennäre dä başka lasa. Çukınalar bit alar... Siher belän dä şöğıllänälär, di, bigräk tä ir-yegetlärne yalgıştıralar, bozalar, di... Ay-hay, min äytäm, yünlegäme bu?”

Yukka kurıkkanmın. Çuaş ilendä ike avılnıñ berse tatar avılı bulıp çıktı. Elektriçkadan töşkäç tä bezne ber maşina üzenä aldı. Mostafa abzıy, üzeneñ matur, kupşı mişär tele belän, yul buyınça, şul töbäktäge avıllar hakında söyläp bardı. Tatar avıllarınıñ ütkänen dä, çuaş avıllarınıñ tarihın da ul yahşı belä ikän.

* * *

Min ul avılga kilep kergändä ük nindider sihri, ilahi halät kiçerdem.

Moña qadär küzgä çalıngan avıllarga kino karagan kebek kenä karap bardım, ahrı. Bu yulı bötenläy başka toygı, başka halät. Nindider yämle, nurlı cir bu. İmanlı cir. Şulay da, küñeldä sorau bar äle: tatar avılımı, çuaşnıkımı? Küñelem tatar yagında bulsa da, bik ışanıp betä almıym; bu yakta çuaşlar da üzläreneñ izge dinnäre, imannarı belän yäşilärder bit?

Söyeneçemneñ çige-çaması bulmadı: tatar avılı ikän. Min monı kük katına kitep sıyıngan aylı mäçet manarasın kürügä ük añlap aldım.

Mostafa abzıy tagın canlanıp kitte. Moña qadär anıñ här süzen huplap, cöpläp bargan Valera gına basılıp, sagışlanıp kalganday buldı. Soraştırırga kıymadım, anıñ üz avılına da yırak kalmagan ide şul. Äti-änise, tugannarı belän oçraşu minutların toyıp moñsulanadır. Gel şulay bula bit: tugan cireñä yakınaygan sayın, küñellärne, şatlıklı, söyeneçle hislärdän bigräk, kübräk sagışlı, moñsulı toygılar biläp ala...

Mäçet bik iske ikän. Hätta borıngı. Hätta izge... Soñgı “üzgärtep korular”dan soñ tözelgän mäçetlär kebek, yasalma, kupşı tügel. Çın. Manarası da, niçekter, kükkä omtılışlı, ayı da — Hilal ay... Nindider serle, sihri dulkınlanış, nurlanış birep, küñelne cılıtıp tora.

Mostafa-şofer da mäçetkä töbäp kilgän ikän. Menä ul üzeneñ iske “Moskviç”ın şıgır-şıgır kiterep, yak-yagı yäşel çiräm belän tüşälgän, ere-ere büränälärdän öyelgän mähabät mäçet karşında tuktap kaldı. Min soragannı kötep tormadı, äytep kuydı:

— Bez monda gel tuktıybız. Şundıy yola. Stepan dädäygä doga kılıp çıgabız.

Min soraşır öçen avızımnı açkançı, Mostafa abzıy, maşinasınnan töşep, cıynak kına cibärelgän sakal-mıyıkların sıypıy-sıypıy, mäçetkä kerergä äzerlänä başladı.

Bezgä Valera da iyärde. Şuña iğtibar ittem: anıñ yözendä ber börtek tä aptırau ğalämäte yuk. Kön sayın mäçetkä kerep yöri diyärseñ...

Berni añlamasam da, nindider tanış tügel serle-sihri köçkä buysınıp, tau kebek mäçetneñ kiñ işeklärenä barıp kerdem. Mostafa abzıy kem beländer küreşep tora ide. Valera da ike uçın suzıp küreşte. Min dä...

Tügäräk sakallı ap-ak kart bezne eçke bülmägä alıp kerep kitte. Anda yegermeläp keşe öylä namazına tezläneşep utırgannar ide. Bez dä çüktek, dönya gamennän arınıp, ilahi halätkä kerergä cıyındık. Läkin dönyalıktan tiz genä kitep kotılıp bulmadı äle. İmam urınına baskan häzrät nindider Stepan Yendiräk ulı ruhına doga ukıy başladı, şulay uk anıñ näsel-näsäbenä, ullarına-onıklarına da Korän tele belän izge teläklär teläde.

Gacäplänüemneñ çige-çaması yuk ide. Uramga çıgıp, maşinaga utırgançı tege serle Stepan hakında soraşmıyça çak tüzdem.

Minem bu soravım Mostafa abzıyga, aña gına tügel, Valera dustıma da bik säyer toyıldı, ahrı, alar yalt kına ber-bersenä karaşıp aldılar, annarı, berençe tapkır kürgän kebek: “Şunı da belmiseñmeni?” digän karaş belän miña töbäldelär.

* * *

Mostafa abzıynıñ söylägännärennän min şunı añladım. Elek-elektän bu avılda tatarlar belän yänäşä çuaşlar yäşägän. Alar azrak bulgannar, ämma tatarça yahşı söyläşkännär, tatarlarnıñ dinnären dä, yolaların da hörmät itkännär, üz dinnären dä räncetergä irek birmägännär.

Utızınçı yıllarda mäçet manaraların kisü başlangaç, avılnıñ bolşevik tatarları rayonnan kilgän väkil küz aldında üz mäçetläreneñ manarasın kisep töşermäkçe bulalar. Menä alar, arkan yünätep, balta-pıçkı asıp, öskä ürmälärgä cıyınalar. Uramda cıyılgan halık, tatarı-çuaşı bergä, başların çaykıy-çaykıy, ber şatlanıp, ber şomlanıp, şuşı gayre tabigıy hälne küzätä. Ul arada mäçet karşındagı mäydançıkta miting başlanıp kitä. Rayonnan kilgän väkil:

— Din — äfyun ul. Eşçe-krestyannarnıñ añın tomalap toruçı horafat, — dip, Markstan, Leninnan, Stalinnan sallı-sallı süzlär kiterep söyli. Anı huplap tagın berniçä aktivist çıgış yasıy.

Bervakıt, süzgä katışmıyça, üz dinegez, üzegez karagız digändäy, tınıç kına çittäräk basıp torgan çuaş törkemennän Stepan çıga. Tatarlar bu kötelmägän häldän berara görläşep, şaulaşıp alalar, hätta Stepanga taba därräü kuzgalışıp ta kuyalar. Niçek inde ul çuaş başı belän tatar-möselman dinenä karşı çıksın?! Üz dinen belsen änä!

Avılnıñ hörmätle keşelärennän isäplänep yörgän kötüçe Stepan isä süzen yıraktan yörtep tormıy, beraz mişärçälätep äytä dä sala:

— Mäçet manarasın kisärgä käräk tegel. Küpme turgan, äle dä turır. Perni dä pulmas.

Mäçet aldın ülem tınlıgı basa. Rayonnan kilgän väkil, agarınıp-kügärenep, ber Stepanga, ber aktivistlarga karıy... Partiyäle tatarlar bolay da çak basıp toralar, “betüebez şuşı ikän”, dip uylıylar.

— Yuk, min Leninga da, Stalinga da protiv tegel, — dip süzen dävam itä Stepan. — Min mätset manarasın kisügä genä protiv. Härkem pelä — pazardan kaytkanda ällä nitsä tsakrımnan kürenä başlıy ul. Kaytuları rähät. Tsakırıp kaytargan kebek, köts birgän kebek pula. Şol kemeş ayga karap bik skoro kaytıp yetäbez. Annarı, böten tirä-yak urman-yalannardan kürenep tora bu mätset, — gümer puyı şuña karap yeribez... Gömbägä, yeläkkä kitep adaşkan keşe parmı? Yuk, bu mätset torganda pulmas ta... Kışkı burannarda da mätset manarasındagı lampa utına karap tababız avılnı... Bu — natsarmı? Mal kötülärebez dä şul kemeş ayga karap kayta, şondagı azan tavışına... Yuk, kisärgä käräk tegel anı, ul avılnı üzenä cıyıp, saklap tora, peläsegez kilsä... Min — protiv...

Stepan uñ kulındagı çıbırkısın mäçet tübäsendäge balkıp torgan kömeş ayga taban bolgap ala da üz urınına barıp basa. Halık, sulış alırga da kurkıp, tınıp kala. Çönki belä: şuşı minutta nider buldı. Häm monıñ oçı ber çıgaçak. Häzer Stepannı alıp kitäçäklär...

Läkin halık tikle halık yalgışa. Stepanga berni dä bulmıy. Ällä Hoday täğalä ihtıyarı belän, ällä rayon väkile bötenläy ük betkän, ömetsez keşe bulıp çıkmıy, — ul baskan, urınında taptanıp tora-tora da avıl cıyılışınıñ rezolyutsiyäsen yazarga kuşa. “Çuaş Stepan Yendiräk ulı täqdime belän, avılnıñ iminlegen saklau maksatınnan, mäçet manarasın kismi kaldırırga” digän süzlärne ukıganda tatarlar arasında söyeneçtän yılap cibärüçelär küp bulgan, dilär...

Mostafa abzıynıñ söylägännäre mine tetränderde. Üzem dä sizmästän:

— Kayda ul Stepan? Äle yäşime? — dip soradım. Annarı üz soravımnan üzem kıyınsınıp kuydım: niçek yäşäsen di inde? Yäşäsä, häzer aña... yözdän artıp kitär ide...

— Yuk şul inde ul. — Gacäp, minem soraunı Mostafa abzıy citdi kabul itkän. — Ülgän ul. Yanıp ülgän. Tatar bolşevikları mäçet manarası öçen kiçerä almagannar anı. Öyenä ut törtkännär... Tıştan işegen teräp kuygannar... Bütän çuaşlarnı da kugannar, yäşärgä irek birmägännär. Şul... Kalganın üzeñ dä beläseñ: häzer kön sayın bu mäçettä Stepan-çuaş ruhına doga ukıla...

* * *

Çuvaş yagına ni öçen kaytkanımnı min şunda gına añladım. Şuşı gıybrätle tarihnı işetergä kaytkanmın ikän. Minem akılım öçen, küñelem öçen, yäşävem öçen kiräk bulgan ikän. Şulay uk mäğnäm, imanım öçen dä şuşı tarih citmägän bulgan. Häzer ul bar. Miña häzer yäşäü, dönya belän aralaşu, insannarnı añlau ciñelräk bulaçak.

Min, rähmät äytergä uylap, Valera dustım yagına borıldım. Läkin däşmi kaldım. Çönki ul bik moñsu, hätta sagışlı ide bu mäldä.

Anıñ üz avılı da yırak tügel ikän. Stepan-çuaşlar cirennän öç avıl aşa gına. Tik nigä haman moñsu-yamansu soñ äle ul?

Üz avıllarına kerer aldınnan Valera maşinanı tuktatırga kuştı. Dustım, töşep, yakındagı agaçlık yagına kitep bargaç, Mostafa abzıy barısın da añlatıp birde.

— Kaberlek anda... Stepannıñ kabere dä şunda. Anıñ kara yanıp betkän gäüdä-söyäklären şuşında alıp kaytıp kümgännär, ä yakınnarına, cir bülep, yort salıp birgännär...

Minem küñelem nider sizenep cilkenä başlagan ide inde. Häm min bayadan birle can türendä qaderläp yörtkän serne açıklarga buldım.

— Kem soñ ul — Valera?

— Valera ul, tuganım, änä şul izge Stepannıñ onıgı bula...

20 aprel, 2005 yıl








ÜÇ HÄTERE
(Hikäyä)

Mansur bıyıl munçasın yañartırga buldı. Un yıl az vakıt tügel. Änä — munça burasınıñ askı nirgäläre tämam çerep, köpşäklänep betkän. Tübäsennän dä ütä. Miçe bozılgan, idäne tuzgan, läükäse kıyşaygan...

Bura yünätü avır bulmadı. Kürşe mari avıllarında bura älläni kıybat tügel. Anda eş hakı tülämilär, şuña kürä akça kıymmät yöri.

Ä menä taş... Bu yaklarda taş yuk. Urmannar küp, oçsız-kırıysız kırlar bar, sular citärlek, ä menä taular yuk. Tau bulmagaç, taşı da yuk. Taşı bulmagaç, öylärneñ nigeze nık tügel. Nigezsez salınıp, ilämsez yantaygan yortlarnı Mansurlarnıñ avılında küp oçratırga mömkin.

Hätta munçaga da nigez kiräk. Bura astına ber rät taş cäyep çıkmasañ, şunduk «cir uynata» başlıy. Nigezsez, taşsız buranıñ gomere ozın bulmıy — ul tiz çeri, tiz kıyşaya, basıla...

Mansur, at cigep, böten tirä-yünne yörep çıktı. Tapkan iñ zur taşı yodırık qadär ide. Munça taşına yarar äle, dip, yomırka qadäresen dä börtekläp cıyıp bardı ul. Küñele tämam töşep, öyenä kaytıp kergändä, hatını Häniyä, nindider hat bolgap, işegaldına çıgıp kilä ide. Üze tuzınıpmı-tuzına:

— Änä, bu yalda malaylarıñ cıyılıp kaytalar. Ömä yasıybız, bura kütäräbez, yaña munçada yuınmıyça kitmibez, digännär... Kaya sineñ nigezeñ? Niçä kön yuknı buşka audarıp yöriseñ, häçtrüş!.. Bügen dä buş kayttıñmı?

Häniyä naçar hatın tügel. Mansur belä: sabır hatın ul, tik beraz havalırak kına. Bügen dä usallıktan kıçkırmıydır, çarasızlıktan gına bitärlider...

Läkin Mansur da berni eşli almıy. Bulmagan taşnı kayan alsın inde ul? Keşelär, änä, yözär çakırım yıraklıktan kaytartalar. Ä Mansurnıñ moña köçe dä, häle dä yuk. Mondıy taş altın bäyäsenä töşä. Köçänep kütäneñ çıgar... Munçaga nigez taşı yünätäm dip, şul nigezgä üze yatsınmı?

Döresen genä äytkändä, Mansur ber urında taş barlıgın belä. Belä, ämma bu hakta uylarga da kurka. Avılnıñ iske ziratı urnaşkan urın ul. «Ruhlar bakçası» dip tä yörtälär. Keşelär ul urınga yakın barırga da kurkalar. Yamçılı çokırı buyına urnaşkan bu üzänlek, çınlap ta, ğadäti cir tügel, kayandır çittän, hätta küktän küçerep utırtılgan ber sihri utrau kebek. Äye-äye, cir östendäge cir utrau. Yılnıñ kaysı gına vakıtanda da ul cete yäşellegen yugaltamıy. Bu cirgä hätta kar da yatmıy. Töşä dä eri, töşä dä eri...

Şuşı küz küreme cirdä keşe biyeklege taşlar çäçelep yata. Alarnıñ sanın berkemneñ dä isäplägäne yuk. Kaber taşları ikänen genä belälär. Bu ozınça, cälpäk taşlarnıñ ike yagı da şop-şoma. Zaman cile şulay şomartkan alarnı. Bersendä genä, cir astınnan kazıp alınganında, nindider çöy yazular sizemlänä; alarnıñ ällä nindi, bügenge kön adäm balaları öçen añlaşılmıy torgan tamgalar buluı kön kebek açık...

Mansurnıñ «Ruhlar bakçası»nda berniçä märtäbä bulganı bar. Berençe tapkır ul, babasına iyärep, kämit kararga bargan kebek bardı. Zirat eçendäge taş baganalarnı säğatlär buyı karap yördelär alar. Mansur kuyı, biyek ülän kamılları arasında adaşıp ta kala yazdı äle. Yılar hälgä citte. Babası tabılmadı da tabılmadı. Anda çaptı, monda çaptı, katı kamılga yöze, kulları sıdırılıp bette... Tämam hälsez kaldı... Aldındagı ber biyek taşka tayanıp häl alırga gına uylagan ide, tege taş terelde dä kitte. Yöri başladı. Borılıp karadı... Däşte... Baksañ, bu taş digännäre Mansurnıñ babası ikän! Nişläp alaydır ul? Mansur üze dä aptıradı. Ä menä babası hiç aptıramadı. Karşısında ürä katıp torgan taş balbalga karap tordı da: «Bu taş — bezneñ näsel taşı bulırga tiyeş, balam...» — dip üzaldına söyläşkän kebek kenä äytep kuydı. Annarı, nindider doga pışıldıy-pışıldıy, arı kuzgaldı. Tagın ber taşka iğtibar itte. Aña karap: «Ä menä monısı — bezneñ kan doşmanıbız», — dide.

Mansur:

— Sin kayan beläseñ anı, däü äti? — dip soradı. Babasınıñ kayan belüen belsä, küp närsä açıklanır kebek ide aña.

— Kayan bulsın... Şäkür babay söyläp kaldırdı. Min menä siña söylim... Sin üz onıgıña söylärseñ...

— «Kan doşman» kem bula ul, däü äti? — dip soramıyça buldıra almadı Mansur. Çönki ul «kan doşman»nıñ kem buluın çınlap ta belmi ide.

— Ülem belän bäyle doşman bula ul, balam. Bu näsel keşeläre bezneñ näsel keşelären ütergännär. Annarı beznekelär alardan üç algannar. Annarı alar — beznekelärdän... Şulay ğasırlar buyı dävam itkän...

— Däü äti, kemnär alar — bezneñ «kan doşmannar»?

— Belmim, balam, babay bu hakta ber süz dä äytmäde. Barı tik: «Alarnıñ çiratı. Ämma ul näseldän ber ir zatı da kalmadı inde», — dide.

İkençe tapkır Mansur bu ziratka un yıllar çaması elek kötü kötkändä kilde. Kötü yörtü öçen, avıl tiräsendä üzänleklär citärlek, ä menä Mansurnıñ, nigäder, şuşı cirgä kiläse kilde. Yäm-yäşel, susıl üläne cälep itte anı. «Koyması-mazarı yuk, ber märtäbä kötü tiyep kitkännän berni dä bulmas äle», — dip uyladı ul. Läkin mallar bu üzänlekkä kermädelär. Borınnarın cıyırıp, mışnanıp tordılar da yakındagı yalanga borıldılar. Mansur yalgızı aptırap basıp kaldı. Annarı, kulındagı çıbırkısın österäp, kötü artınnan iyärde.

...Menä häzer dä ul kapka töbendäge eskämiyädä şul «Ruhlar bakçası» hakında uylap utıra. Ällä şul borıngı ziratka barıp kararga mikän? Berniçä taş algannan närsä bula? Kem kürä? Kem belä? Taş kına bit ul...

Artık cäyelep kitep söyläşmiçä genä çäy eçtelär. Häniyä basılgan. Caylı keşe ul: ber çäpçep ala da üz urınına utıra. Karşı däşmä genä. Karşı däşsäñ inde... Ahırzaman kıyamäte başlana. Nindider cennäre uyana Häniyäneñ. Ä däşmäsäñ... Cil-davıl yannan gına ütä dä kitä...

Mansur Häniyägä yaratıp öylänmäde. Kızgandı ul anı. Kızganu naçar his tügel läsa. Kızganu hisennän mährüm keşelär, kemneder ülep yaratıp ta, bertuktausız räncetep yäşärgä mömkin. Ä menä alar gomer buyı ber-bersen hörmätläp yäşädelär. Häniyä hakında küp belmi Mansur. Kayçandır alarnıñ böten näsel-näsäben üterep çıkkannar, digän häbärlär yörde yörüen. Mansur nıklap soraşırga batırçılık itmi. Häniyä üze söylämi. Ul bit irsez, balasız kileş kartaygan Häyät äbidä üskän. Bu karçık Mansurlar näselen yaratmıy ide. Şulay da, Häniyäne üze citäkläp kiterep birde. Kiterep tapşırdı da berniçä könnän başka dönyaga küçep tä kitte...

Çäydän soñ kabat atın cigärgä kereşkän Mansur yanına Häniyä porhıldap kilep tä çıkkan.

— Kaya cıyınasıñ, Mansu-u-ur?..

— Ber cirdä taş bar, şunda barıp karıym äle...

— Nindi cir ul?

— Tege iske zirat bar bit äle! İseme bik säyer... Ruhlar bakçası...

— Ay Allam! Şunda qadär barasıñmı? Kit, yörmä! Başıña bäla ezläp... Bik zähmätle dip söylilär bit anı...

— Närsä bulsın miña. Çäçelep, tuzıp yatkan berniçä taş algannan kıyamät kupmas äle... Andagı taşlarnıñ iyäläre küptän tufrakka äylängänder inde...

— Ä ruhlar, Mansur? Ruhlar härvakıt tere, di bit...

— Äkiyät söylämäle, Häniyä. Ruhlar Korändä, dogada gına bula. Kürgäneñ barmı alarnı? Berärseneñ kürgäne barmı? Yuk şul!

— Barıber sak bul, aldıñnı-artıñnı karap yör. Zäytün baba söyli ide — «Kan doşmannar»nıñ üçle ruhları alarnıñ isän onıkları kıyafätendä küz aldına kilä, di ide.

— Bezneñ doşmannar ülep betkän inde.

— Ä bezneñ kan üçe kaytarılmagan äle...

— Närsä-ä-ä?

— Närsä işetteñ, şul.

...Avıldan Ruhlar bakçasına qadärge ara avır ütelde. Mansur barsa da bardı, barmasa da bardı. Zirattan taş taşu igelekle eş tügel şul. Gönahlı eş. Niçek kenä küñelen tınıçlandırırga tırışsa da, Mansur monı belä. Tik... Ber täväkkällägäç, eşlämiçä dä bulmıy. Çönki munça şuña kilep terälgän... Teläp eşlimeni ul anı. Telämiçä eşlägän gönah — yartı gönah kınadır äle...

Tuktale-tukta... Häniyä närsä di? «Üç kaytarılmagan» dime? Menä siña kiräk bulsa. İrtägä ülsä, belmi kalgan bulır ide, billähi! Tfü-tfü! Nindi ülem süze töşte soñ äle anıñ tel oçına?!

Uylagan uylarınnan arıp-talıp, küñele yarsınıp kilep citkän Mansurnı tınıç karşı aldı. Taşlarımnı birmim, dip, yalındırıp, ürtäp tä azaplanmadı. Mansur cirdän ciñelräk kuba torgan biş-altı taşnı köç-häl belän audarıp, arbasına suzıp saldı da, torpışa belän kaplap, yulga kuzgaldı. «Bernindi ruh ta, duh ta yuk monda, yukka şiklängänmen», — dip küñelen tınıçlandırırga tırıştı. «Bütän mäñge kilmäsäm dä bula häzer», digän ber uy da şunda gına ide. Älege uynı da, iple genä itep, küñel türenä berketep kuydı Mansur.

Läkin tormış, yäşäeş şoma gına, köyle genä barsa, ul tormış bulmas ta ide. Hikmät nidäme? Alıp kaytkan taşlarnı munça nigezenä salıp çıkkaç, şul açıklandı: tagın ber buy taş citmi kala ikän.

«Yarar, — dip uylap kuydı Mansur. — Ber taş ikän inde... Bulgaç bulsın! Nigez nık bulsın! Häzer urap kiläm... Yul yırak tügel. At ta hälle...»

Bu yulı Ruhlar ziratına ikäüläp barırga buldılar. Mansur üze däşte. Yulda uylanası avır uylardan şulay kotılırga teläde ul. Yänäşäsendä Häniyä utırıp barsa, küñelen şomlı uylar talkımas kebek ide. Annarı... taş salışkanda da yärdäme tiyär. Nık, yegärle anıñ beläkläre. Avıl hatını bit... Sänäk belän salam kayırıp, ciren kazıp, suın kiterep yäşägän hatın...

Bu yulı alarnı zirat borçılıp karşı aldı. Mansur şunda uk sizende — nindider cil kuzgalgan monda. Baya ul cil yuk ide, billähi, yuk ide... Närsä bulır bu? Änä bit ülännärne niçek cirgä yıga... Adäm balaların yakın cibärergä telämime? Ällä... Ällä tege ruhlarnıñ buluı hakmı? Şular uyanıp çıkkanmı? Yuk, ikençe märtäbä kilü döres bulmadı bugay...

Mansur, avır uylarına cavap ezläp, Häniyägä kütärelep karadı. Häniyä dä şulay borçulı bulsa, ike dä uylamıyça kire kaytıp kitäçäk ul. Häm bütän monda sıñar ayagın da atlamayaçak...

Yuk şul. Häniyäneñ yöze iskitkeç däräcädä tınıç ide. Änä ul arbadagı torpışanı ipläp kenä cirgä alıp kuydı, baş oçına cıyıp bäylängän yaulıgın rätläşterde, annarı, endäşmi-nitmi genä ziratnıñ bil tiñenten bulıp üskän ülännäre arasına kerep kitte. Yırak kermiçä, ber taş karşına kilep tä bastı. İyelep, taşnıñ müklänä başlagan nigezen sıpırıştırdı, anıñ kıtırşı yözennän uçların yögertep aldı, annarı, yöze belän borılmıyça gına, Mansurga endäşte:

— Menä şuşısın alabız. Arbanı mondarak bir...

Mansurnıñ yöräge «cu» itep kitte, böten täne kaltırana başladı. Kaltıranırsıñ da, şomlanırsıñ da.

Häniyä Mansurlarnıñ «kan doşmanı» kümelgän kaber karşında basıp tora ide! Şul, şul! Kayçandır däü ätise anı şuşı taş yanına alıp kilgän ide...

— Häniyä! Nişliseñ sin? Bu bit bezneñ «kan doşman»! Üç bar bu urında, näsel üçe!.. Kan üçe! Yakın barası bulma...

— Nişläp? Doşmanıñnıñ kaber taşın munça nigezenä salsañ, näsel babalarıñ rähmät ukımasmıni? Yatsın şunda sası su eçep...

— Anısı şulay da... Bu «kan üçe» zähmät belän bäylängän bulsa? Öygä zähmät alıp kaytabızmı?

— Ber dä zähmät tügel. Audarırga da bik caylı. Äydä, kil, tot tege başınnan...

Şulay ikese ike yaklap kilep yabıştılar. Baştarak taş selkenep tä karamadı. Bik nık azaplangaç kına, «ıh» itep, ällä kaysı cire beländer ıñgıraşıp kuydı da urınınnan kuzgaldı... Nihayät, ul ber yakka avışa başladı. Läkin anı tartıp çıgaru bik ük ciñel bulmadı. Aptıragaç, Mansur taşnı kısıp koçaklap aldı da can-färmanga öskä taba söyrärgä kereşte. Taş urınınnan kuzgaldı häm Mansurnıñ köçe artınnan iyärep, öskä şuıp menä başladı... Berzaman taşnıñ töbe, cirdän kotılıp, buş havada elenep kaldı... Mansur isä, baganası-niye belän, ber çitkä çäçräp barıp töşte...

Mansur bu kaber taşınıñ bäla kiteräsen taş cirdän ayırıla başlau belän ük sizengän ide. Östenä ava başlagan avırlıktan kotılırga teläp, ul kulların ıçkındırdı, çitkäräk taypılganday itte... Ämma, kaya gına omtılsa da, taş anı barıber ezläp tabaçak ide. Härhäldä, şulay toyıldı. Mansurga, üzeneñ ayanıçlı yazmışına buysınıp, avır taş astına yatası gına kaldı... Şulay da, bu hätär taş kaynar kanlı yörägen asrap yäşägän kükräk çitlegenä kagılgançı, hatını Häniyä hakında gına uylarlık vakıtı bar ide anıñ.

«Kayda ul? Nik däşmi? Nik bulışmıy? Bergä bulsalar, niçek tä kotılırlar ide bu taştan... Köçle bit ul... anıñ Häniyäse...»

Nihayät, taş avıp töşep citte, adäm balasınıñ söyäk belän kannan ukmaşkan tänen izep-sıtıp, zirat tufragı östenä görseldäp suzılıp yattı... Mansur: «Ih!» — dipıñgıraştı da, soñgı märtäbä iñräüläp kıçkırıp kuydı. Şuşı iñräü belän ük anıñ üksez canı, bärelä-sugıla, tän çitlegennän oçıp çıgıp kitte... Bu hälsez canga taşsız kalgan kaber aldında uçların kükkä suzıp toruçı Häniyäneñ: «Äbekäy! Min üçebezne kaytardım!..» digän şatlıklı-söyeneçle avazı iyärergä tırışıp karadı. İyärä almadı. Çönki can belän üçneñ yulları ber tügel ide.

16 noyabr, 2002 yıl.






“SEZGÄ HATIN-KIZ KİRÄKME?”
(Hikäyä)

Zinnätneñ uramdagı hatın-kızlarga bu qadär iğtibar itkäne yuk ide. Bügen genä başka dönyadan kaytıp, berençe märtäbä hatın-kız kürgän keşe kebek, karşısına oçragan här açık karaşka tutırıp, hätta üz itep, yaratıp karap bardı. Yakındagı ber eskämiyägä barıp utırgaç ta küzätüen taşlamadı. Güyä ul kemneder ezli ide. Kemne ezlägänen dä belmi, ä ezli...

Menä bu kız aña oşıy. Ällä kayan kürenep tora: karattıra da, yarattıra da belä. Tik... Barıber Zinnätneke tügel ul. Zinnät tä anıkı tügel. Çönki bu kız kübräk kurçakka ohşagan, Zinnät isä gomer bakıy andıy kurçaklardan çittäräk yörergä tırıştı... Ä menä bu hanımnıñ yözendä sagış bar. Kaygı-häsrät tügel, yaktı sagış... Läkin ul da Zinnätkä par tügel. Zinnätkä bötenläy bütän törle hatın-kızlar oşıy.

Nindi hatın-kızlar oşavı hakında uylap beterä almıy kaldı, Zinnät karşında, küktän töşkän kebek kenä, ber hanım päyda buldı. Menä şundıy, näq şundıy mölayım, ämma moñsurak karaşlı, çem kara küzle, kara kaşlı, mañgayına töşep torgan “ay çäçle”, tügäräk irenle, bit oçında “bähet çokırları” bulgan hatın-kız gına anıñ küñelenä sorausız-nisez kilep kerä ala...

— Sezgä hatın-kız kiräkme?

Zinnät utırıp torgan eskämiyäsennän yıgılıp töşä yazdı. Çönki karşında basıp toruçı kızıy, üzeneñ säyer soravı belän anıñ bägırenä kilep kagıldı...

— Añlamadım...

— Sezgä hatın-kız kiräkme?

— Bez tanışmı ällä?

Kızıy kıyın häldä kaldı. Ak, çista yözenä kızıllık yögerde. Ul menä-menä yılap cibärer kebek ide. Şulay da, bermäl irennären kısıp, nişlärgä belmiçä torgaç, tagın ber märtäbä şul uk soraunı birde:

— Sezgä hatın-kız kiräkme?

Nihayät, Zinnätneñ zihenenä küñele artında küptän sagalap torgan kotoçkıç uy barıp ireşte: bu bit uram hatını, oçragan ber irgä tänen satıp, şunı käsepkä äverelderep yäşäüçe mähluk can!..

Alay disäñ inde... Yözenä, küzlärenä baksañ, kiyemnärenä, üz-üzen totışına karasañ, anı ber dä yünsez, şakşı hatın dimässeñ!.. İhlas, hätta sabıylarça samimi karaşlar, saflık börkelep torgan ap-ak çıray, zifa beläklär, matur, kileşle, ozın itäkle zäñgär külmäk...

Kızıy haman äle küzlären mölderätep karap tora ide. Zinnät, kauşavın ciñep, yılmayganday itte, bu säyer hälne kölkegä alırga, kölkegä algan bulıp, şuşı kıyın häldän çıgarga, yazmışınıñ kötelmägän kisken borılışlarınnan taypılıp, kotılıp kalırga teläde. Läkin hatın-kızlar belän aralaşunı, söyläşüne sagıngan, tansıklagan tele bötenläy bütänçä cavap birde:

— Kiräk...

— Äydägez...

Kızıy, cavap ta kötep tormıyça, avırsınıp kına borıldı da kitep bardı. Zinnät, huşın cıyıp, tämam cebep töşkän küñelen, annarı törle yakka tarala başlagan sının turaytıp, torıp baskançı, tege kızıynıñ ozın, kiñ itäkläre kürşe yortlar çatında cilferi ide inde.

Zinnät anı bik tiz kuıp tottı. Läkin kızıy belän yänäşä barırga kıyulıgı citmäde, ükçäsenä basıp diyärlek, ber totam da kalmıy artınnan iyärde. Küñelendäge säyer halättän haman äle anıñ başı äylänä, kanı kızışa ide. Zihenendä berniçä uy böterelä, ä toygılarınıñ oçı-kırıyı da, isäbe-hisabı da yuk ide.

...Soñgı märtäbä hatın-kız belän bulganına da yartı yıllap vakıt uzgan ikän. Öyläneşergä yörgän Sirinäse belän kotırıp yäşäp algannar ide. Mähäbbätläreneñ çige-çaması yuk kebek ide. Sirinäse balaga uzgaç, şul minutta uk ber-bersennän suındılar. Sirinä üzeneñ balaga uzuında Zinnätne ğayepläde, ä Zinnät Sirinäseneñ abort yasataçagın belep ärnede. Sirinä barıber balasın aldırdı, Zinnätne üzenä yakın cibärmi başladı, Zinnät tä aña yörägen tiz katırdı, mähäbbät şaukımınnan buşap kalgan küñelen eşkä bagışladı. Ul bit fänni-tikşerenü institutında gıylmi eş belän şöğıllänä, Sirinä dä şunda uk eşli; kön sayın küreşep torsalar da, häzer alar arasında ber genä urtak his tä yuk...

Kızıy ike katlı yortnıñ aulak poçmagına kerep poskan kılka işekkä barıp törtelde. Ozak kına yozakka açkıç yarata almıy azaplandı. Ul arada Zinnätneñ cilbäzäk küñelenä tagın avır uylar yabırıldı...

“Nindi kızıy bu? Kemneñ gaziz balası? Ällä anasımı? Yuktır, ana bulu mondıy ciñel holıklı kızlar öçen haramdır... Nigä ul andıy? Närsä bulgan? Ni öçen?”

Nıklap uylap baksañ, Zinnät üze dä añardan artık tügel. “Hatın-kız kiräkme?” digängä genä şuşı hatın-kız zatına iyärep kitsen inde!.. Nigä kilde ul monda? Ni citmi aña? Ä bit ul näq menä şuşındıy mölayım cannarnı yarata ide. Kem belä, bälki bu kızıy da anıñ hıyalı, annarı söygän yarı, soñınnan yazmışı bulırga tiyeşle bulgandır?

Ä menä niçek kilep çıktı...

İşek ike yakka açılıp kitügä, karşılarında ikençe katka kütärelüçe tekä baskıç päyda buldı. Zinnät baskıç oçındagı sarı işekne şäyläp ölgergänçe, kızıy, kabalanıp öskä menep tä kitte. Menep citügä, Zinnätkä taba borıldı:

— Şunda torıp torıgız, häzer çıgam...

Nindi säyer kız soñ bu? “Sez” dip söyläşä. Ber dä uram kızlarına ohşamagan... Nindider ser bar monda. Zinnät üz ihtıyarı belän gomerendä dä ayak atlamas ide bu häyersez poçmakka, änä şul ser tartıp kiterde, ahrı, anı monda.

Öske işek şıgırdap açıluga Zinnät baskıçtan kütärelä başladı. Anıñ menep kilüen kürep, kızıy kabat eçkä kerep kitte, Zinnät eçke bülmägä yulnı üze tabarga mäcbür buldı.

Kızıy, eçke külmäktän genä kalıp, urın-cir hästärläp yöri ide. Şulkadär tınıç yöri, güyä ul bu eş belän gomere buyı şöğıllängän...

— İsänmesez... Kerergä bulamı? — Nigä kiräk inde bu töçelänü? Zinnätneñ üz-üzennän gayräte çigep kuydı: “Kılançık!”

— Keregez.

Tagın süz bette. Nigä söyläşep torırga? Bolay da bötenese añlaşıla lasa! Eşeñne eşlä dä tizräk çıgıp tay. Şul! Siña — ciñellek, kızıyga — azmı-küpme akça...

— Häzer ük tülisezme?

— Ä?

— Başta uk tüläp kuyasızmı, dim...

— Närsä? Akçamı? — Çittän berärse karap torsa, Zinnät añlamaganga salışa, dip uylar ide, ä ul çınlap ta üz hälen añlap betermi ide. Şuña kürä cavapnı da tele belän tügel, kübräk küñele belän kaytardı. — Küpme kiräk? Yöz sum citäme?

— Belmim. Min... belmim...

— Niçek inde belmiseñ? Ä min kayan belim di?! Min dä belmim...

— Küpme birä alasız soñ?

— Küpme bar, şulkadär birä alam. Menä, yöz sum, menä tagın, tagın... Barısı ike yöz siksän biş sum bula. Citäme?

— Citä. Rähmät.

— Ni öçen rähmät?

— Akça öçen.

— Säyer kızıy sin... İsemeñ niçek soñ?

— Kamilä. Ä siña nigä ul?

— Bolay gına... Matur isem. Üzeñ dä matur. Hätta çibär...

— Kem berençe yata?

— Belmim... Yatasıñmı soñ?

— Ä min — Zinnät. Yatıym, alaysa. Tik sin karamıy tor. Tege yakka borıl...

— Zinnät... Matur isem...

— Närsäse matur inde anıñ?! Karama dilär bit siña!

— Matur...

— Yarıy, şulay bulsın di. Min yattım.

— Zinnät.

— Äü.

— Min çişenmiçä genä yatam, yäme.

— Nigä inde?

— Oyalam.

— Yarıy, alaysa, şulay gına yat.

Alar, yänäşä suzılıp, ber-bersenä kagılmıyça, hätta kıymşanmıy da, şaktıy yattılar. Berençe bulıp Kamilä telgä kilde.

— Zinnät, sin berkemgä dä ohşamagansıñ. Nigä haman kagılmıysıñ miña?

— Bolay döres tügel, Kamilä. Keşe yaratıp söyeşergä tiyeş. Ä bez — akçaga... Küñel tartmıy, tän tartmıy...

— Uylama ul turıda. Min bit uylamıym. Eşeñne genä eşlä. Äydä... Beläseñme, bezgä ciñel bulaçak...

— Nigä alay diseñ?

— Çönki... Sin miña oşıysıñ...

— Sin dä miña oşıysıñ...

— Şulay bulgaç, ällä närsälär uylama. Bezneñ araga ränceş, kimsenü kermäyäçäk, Zinnät...

— Äytmäle minem isemne!.. Äytkän sayın yakınayasıñ sin miña. Ä bu — kurkınıç...

— Min kurıkmıym. Min häzer bernidän dä kurıkmıym, Zinnät...

— Kamilä...

— Ä...

— Üzeñ hakında söyläle. Sin kem? Kayan? Nigä? Ni öçen? Nigä karşıma kilep bastıñ? Nigä üzeñä alıp kerdeñ?

— Sin sorama, min äytmim. Äydä, nazla mine... Üzeñneke it. Akça hakında onıt, teliseñme, min anı siña kire biräm. Sin miña oşıysıñ, Zinnät. Minem yaratasım kilä...

Zinnätneñ därte uyandı, täne tulıştı, kanı kaynadı. Ul kayçandır tänen kaldırıp çıgıp kitkän irlek gayräteneñ, çınlıkta isä mähäbbäteneñ kabat kaytuın toydı. Koçagında söyügä, nazga susap, tatlı ıñgıraşıp yatkan Kamilä anıñ bu mähäbbäten sulıştan-sulışka, ımnan-ımga, nazdan-nazga köçäytä genä ide...

Şulvakıt ällä närsä buldı. Zinnätneñ kolagına çit-yat tavışlar kilep kerde. Nider cimerelde, nider audı, yıgıldı...

Sikerep torgan Zinnätne Kamilä dä totıp kala almadı. Cähät kenä çalbar-külmägen eläkterep, ul tavış kilgän poçmakka taba kitte. Ä poçmakta iske häm kilbätsez şkaf tora ide. Zinnät, üzen-üze beleştermiçä, şul şkafnıñ işegen kiyerep açıp cibärde. Anıñ eçennän tägäräp diyärlek dürt-biş yäşlärdäge ber malay kilep çıktı. Kürenep tora: ul äle yokısınnan uyanıp ta ölgermägän, ällä şuña, ällä Zinnät aldında kıyınsınıp, yılar däräcägä citkän...

— Ulım! İldar!

Tüşäktä utırıp kalgan Kamilä tavışına malay da, Zinnät tä beryulı borılıp karadılar.

— Ulıñ?

Kamilä cavap birüne kiräk tapmadı, yanına menep tezlängän malaynıñ başın kükrägenä kısıp, üze genä añlarlık itep söyläşüendä buldı:

— İ, ulım minem... Kurıktıñmı? Ällä yokladıñmı? Açulanma, yäme, äniyeñne... Min bit beraz akça eşläp bulmas mikän dip kenä... Añlıysıñmı şunı?

Malay änisen añlamıy ide. Ul haman aklanuında buldı:

— Sin yabıp kuygaç, yatıp kına toram digän idem... Yoklaganmın da kitkänmen... Açulanma, äniyem... Bütän vakıtta yoklamam...

— Yä, citte, balam. Açulanmıym bit, kürmiseñmeni? Nişläp açulanıym di şundıy zur malaynı...

— Minem aşıysım kilä, äniyem.

— Häzer, balam, häzer, uramga çıgıp berär närsä alıp keräm dä... Menä — akçabız da bar häzer...

Şunda Kamilä, ä sin haman da mondamıni, digän kebek Zinnätkä karap aldı. Zinnätneñ kitärgä uyında da yuk. Ber-bersenä yılışıp utırgan ana belän balaga karap, beraz şakkatıp, teldän kalıp torgannan soñ, ul malay karşına kilep tezlände, uñ kulın suzıp:

— İsänme, Ştirlits?..

— İsänme...

— Min — Zinnät bulam. Ä sin kem?

— İldar...

— Ä beläseñme, min kem?

— Z-z... — Malay Zinnätneñ isemen äytä belmi ide äle.

— Min sineñ ätiyeñ bulam.

— Yuk minem ätiyem. Äniyem genä bar... Menä ul.

— Sineñ ätiyeñ dä bar. Bar, bar! Min ul! Beldeñme?

— Yuk, sin tügel.

— Min, min! Işanmasañ, änä äniyeñnän sora.

İldar ozak köttermäde, şunduk çabuınnan tartkalap, änisen tinterätä başladı.

— Äniyem! Äniyem! Bu abıy minem ätiyemme?

Kamilä çınlap ta kauşap kaldı. Totlıgıp, ni dä bulsa äytä almıyça tordı. Şulay da, Zinnät uylap tapkan uyınga caylı gına kuşılıp kitte.

— Äye, ätiyeñ... Ul bügen genä kayttı.

— Nigä, alaysa, mine şkafka yäşerdeñ? Kürmi kala idem bit...

Änisenä üpkälärgä mataşkan malaynı Zinnät üz koçagına aldı.

— İh sine! Malaylar cebek bula dimeni?! Yäle, küz yäşläreñne sört; monda kara... Ay-hay, sineñ küzläreñ dä minem küzlär tösle ikän... Çäçläreñ dä, mañgaylarıñ da mineke...

...Zinnät uramga çıgıp kerde. Üze ük Kamilägä birgän akçaga hätsez rizık yünätte. Öçäüläp, cäyelep kitep söyläşmiçä genä, tamak yalgap aldılar. İldar uramga — malaylar belän uynarga çıgıp kitte. İkäü genä kaldılar.

— Ä häzer barısın da söylä.

— Zinnät...

— Söylä digäç söylä. Min bit sineñ ireñ bulıp yäşise keşe. Söylä...

— — Närsäsen söyliseñ inde anıñ... Moña qadär äniyemneñ pensiyäsenä yäşädek. Bıyıl yaz ul yaktı dönyadan kitep bardı. Vak-töyäk eşlärdä eşläp yördem. Alarınnan da çıgardılar. Barısı da tüşäk sorıy. Ä min andıy tügel. Bügen min berençe märtäbä çıktım. İldarımnıñ ikençe kön inde avızına yünle rizık tigäne yuk. Şuña çıktım. Azrak akça yünätep, balamnıñ tamagın tuydırırga uyladım... Ul sabıy aldında da oyat. Şkafka bikläp, oçragan berençe ir belän tüşäktä yatkan änise hakında närsälär genä uylagandır inde... Sin — berençe keşem. Häm soñgısı. Siña da yakın kilmäs idem. Min bit inde öç säğat yörgän idem ul uramda. Bik äybät keşegä ohşagansıñ — şuña gına kildem. Miña üz itep, yaratıp karadıñ, räncetmäs äle, dip uyladım... Yalgışmadım...

Zinnät däşmäde. Däşärlek, söyläşerlek häldä tügel ide şul ul. Ä Kamiläneñ süze betmägän ikän äle.

— Häzer barısın da beläseñ inde, şuña kürä kitä alasıñ. İldar kergänçe kitsäñ, äybäträk bulır...

Zinnät anıñ soñgı äytkännären işetmäde dä.

— Kamilä, nigä bu bolay buldı soñ äle? Nigä bez şundıy? Ä? Uylaganıñ barmı bu hakta?

— Ä sin? Sin uylıysıñmı soñ? “Ätiyeñ”, imeş. Sin kitkäç närsä diyärmen min aña? Şul hakta az gına bulsa da uyladıñmı?

— Ä min kitmäyäçäkmen.

— Närsä-ä-ä?

— Üzeñ äytteñ bit, “ul sineñ ätiyeñ” dideñ. Dimäk şulay! Balalarnı aldarga yaramıy... Annarı...

— Närsä tagı, Zinnät? Närsä? Närsä?

— Sin miña oşıysıñ, Kamilä. Min inde sine yarata da başladım bugay...

— Uram hatınnarın yaratmıylar, Zinnät.

— Sin uram hatını tügel!

— İh, Zinnät... Närsä bu? Yazmışmı? Ällä yalgışmı?

— Bu, Kamilä, bähetter, ahrı. Min beryulı häläl keşemne dä, gaziz ulımnı da taptım... Bu bit minem hıyalım ide. Bähet şul tügelmeni?

— Belmim, Zinnät, min berni dä belmim... Bähetle bulıp karaganım yuk. Minem başım äylänä... Min bu hällärdän ülärmen, ahrı...

— Ül sin, Kamilä, ül. Ül dä kabat terel. Bähetle bulıp terel...

— Zinnät...

— Närsä?

— Bähete dä kiräk tügel, aç itmä bezne. Açlık bik naçar närsä. Ul keşene keşelegennän çıgara, anıñ canın talkıy, küñelen suıta... Ömeten sünderä...

— Närsä söyliseñ sin, Kamilä?!

— Barıber sorıym: aç itmä bezne...

— Yarar, Kamilä.

— Rähmät, Zinnät...

— Närsä öçen?

— Bulganıñ öçen. Oçraganıñ öçen. İyärep kaytkanıñ öçen. Barısı öçen dä rähmät!

Beraz tın tordılar. Kamilä tagın yılap aldı, başın ozak kına Zinnätneñ kükrägenä kuyıp tordı. Annarı kort çakkanday torıp utırdı:

— Nişlibez bez, Zinnät? Bolay yaramıy, yaramıy! Bar, kit, häzer ük çıgıp kit, İldar kergänçe kit!..

— Kamilä...

— Yuk, yuk, min riza-bähil tügel! Bar, kit! Min sineñ belän tormıym, tora da almıym! Şundıy pozordan soñ... Niçek tüzmäk kiräk?! Bar, tizräk yugal küz aldımnan! Bütän kürenmä!

...Zinnät ikençe könne dä, öçençe könne dä şul uk eskämiyädä utırdı. Keşelär häzer alay uk mölayım kürenmilär. Keşelär diseñ, üz küñele dä dönyaga şıplap yabılgan, küz karaşları da töslärgä yarlılanıp kalgan, tabigıy nurların cuygan...

Şulay da, Zinnät üz küñelendä nindider ömet yäşäven toya. Älege toyım anı üze yäşägän yalgız, şıksız tulay toraknıñ ber bülmälek fatirınnan ayırıp, şuşı hikmätle urınga alıp kilä, märhämätle, bähetle mizgellär väğdä itä... Zinnät älegä belmi: tizdän, bik tizdän — bügenme, irtägäme, anıñ karşına balasın citäklägän ber yäş hatın kilep basaçak häm, serle yılmaep:

— Sezgä bik matur ber malay iyärtkän hatın-kız kiräk tügelme? — dip sorayaçak.

21—22 ğıynvar, 2004 yıl









YuL ÇİTENDÄGE AVIL
(Hikäyä)

Gaynan paromnan töşkändä, kön kiçkä avışkan ide inde. Koyaş ta, nur-kanatların baş oçına cıyıp, ofık çitendä töngelekkä urın küzlärgä kereşkän. Cäyge kön ahırında dönya yaktı bulsa da, cir öste tiz suına... Kön kızuı basılıp ölgergän – kızıl şäülägä äverelep ofık artına kitep bargan; ul ubılıp töşep kitkän yaktan ciläs cil isä başlagan.

Kaytır yakka maşina kürenmäde. Gaynannıñ moña ise kitmäde. Bala-çaktan cäyäü yörergä yarata ul. Kayçandır avıl belän pristan arasın yögerep kenä ütä ide. Gomumän yögerergä yarata ide. Änise dä: “Kanatıñ bardır sineñ, balakayım, bu hätle oçıp yormäs ideñ”, - di ide...

Olı yulga töşkäç, Gaynan tagın ber söyenep kuydı: küñelendä taralıp yatkan hislären, uy-fikerlären tuplarga, tärtipkä kiterergä cay çıgaçak bit... Un yıl elek tä şuşı yuldan çıgıp kitkän ide läsa ul. Armiyägä barası yegetne yörgän kızı Läysän ozata bargan ide. Başkalar pristanga atlarga utırıp, olauga tuplanıp bardılar, Gaynan belän Läysän genä cäyäüläp kittelär. Ber-bersenä sıyınışıp, tın gına bardılar. Alda bargan olau yagınnan cır işetelä. Bulaçak soldatlar beraz kızıp algannar da tamakları karlıkkançı küñel yazalar...

Prahut kilä, prahut kilä,

prahut kürmi kalabız.

Yäş gomerlär uzıp bara,

rähät kürmi kalabız...

Ä menä bu cır Gaynannıñ yörägenä mäñgelekkä kerep kaldı. Küräzä dimi, ni diseñ inde, ul armiyägä kitep, ike ay ütügä, anıñ söygän kızın urladılar... Pristanga barganda cırlagan cırı ras kilde...

Bäläkäydän zur buldık,

At urladık – bur buldık.

At urlap ta totılmadık,

Kız urlamıy hur buldık...

Beräülär Läysänne yulda kurep kalgan, imeş, ikençelär, kaysıdır yırak avılga kiyäügä çıkkandır, dip faraz kılgan. Ata-anasının, kanlı yäşlären tügä-tügä, dönya beterep ezläülären kürgäç kenä bu faraz-häbärlär işetelmäs bulgan. Berniçä aydan yılga töpkelennän ber kız gäüdäse tabıp alıp, anı cir kuyınına iñdergäç kenä avıl beraz tınıçlanıp kala.

Sercantlar mäktäbendä ukıp yörüçe Gaynan bu häbärne bik avır kiçerde. Şuña da, härbi hezmäten tämamlagaç, ul avılga kaytırga telämäde. Äti-änise, kardäş tugannarı belän ul Kazanda oçraştı. Şulay yäşäde – canı belän avılda, yakınnarı yanında bulsa da, tänen kalanıñ taş yortları arasında asradı. Läysänneñ facigale üleme belän bäyle avır kaygısın onıtu öçen baştan-ayak eşkä birelde, köne-töne tözeleştä buldı, taş çaptı, izmä taşıdı, şul kızulık belän, üze dä soñınnan yort citkezep kerde. Menä häzer yaña yortta torır öçen änisen alırga avılga kaytıp bara... Bälki anıñ bu yaklarnı soñgı tapkır kürüeder?

Gaynan baştarak, yuldan taypılmıyça, tup-turı avılına kaytırga uylagan ide. Ämma, bara torgaç, yak-yakka kerep kitä torgan yul-sukmaklar anı üzlärenä çakırıp, ımsındıra başladı. “Äydä ker, ker, ärämälek buyın-

dagı yalan östenä utırıp häl al, çişmälärebezneñ şifalı suınnan avız it”, - dilär kebek ide alar.

Bu yaklar hikmätle tarihları, serle, hätta siherle şaukımnarı belän danlıklı. Ällä şul ser-şaukım täesir itteme, bara-bara, Gaynan yul çitendäge sukmaklarnıñ kaysınadır kerep çıgu turında yışrak uylıy başladı. Närsä yugalta soñ ul? Ä menä otuın ota! Keçkenä çaklarında uk kürergä hıyallanıp yäşägän serle urınnar belän tanışaçak, ber oçtan häl cıyıp, tamak çılatıp, küñelen tınıçlandırıp alaçak...

Ayıruça ber yul Gaynannı üzenä cälep itte. İke mähabät imän arasınnan kerep kitä torgan bu yul şunduk anı bala çagına, yäşlegenä alıp kitte... Elek bu yul alıp bara torgan Pärile avılı hakında bik säyer süzlär söylilär ide. Ni hikmät, cannarnı siskänderä torgan isem yörtüçe bu avılda Gaynannıñ moña qadär ber tapkır da bulganı yuk. Kemneñ genä bulganı bar ikän soñ? Äle dä häterendä: bu avıl belän tirä-yaktagı avıllar bik aralaşıp yäşämäde. Bik säyer urın ide ul – anda mäçetlär dä, mäktäp tä yuk, anıñ halkı hätta ut, gaz kertügä dä karşı bulgan, imeş...

İmännär yanınnan ütkändä kolak töbendä nider zeñläp kuydı. Berär böcäkme, koş kisägeme, ällä yul buylap artınnan kilüçe telegraf baganası şulay moñlanamı? Gaynan tuktagan cirennän ber adım artka çigenep karadı. Tagın şul uk zeñläü avazı: “zeñ”, “zeñ”, “zeñ”. Bik serle urın lasa bu! Nindider çik! Çikne ütkändä genä şulay bula – üze ımsındıra, üze şomlandıra...

İmännärne uzıp, basu yulına kilep töşkäç tä avılga kerep kitä almadı äle Gaynan - şaktıy vakıt buş kırdan bardı. Küptän yörmägännär, ahrı – kayçandır tuzan tuzgıtıp yatkan yulnı kuyı çiräm kümä başlagan. At arbası, maşina eze dä kürenmi. Hätta koşlar da oçmıy, böcäklär dä bezeldämi... Ällä zirat yakın bulgangamı? Änä bit ul – imännär yanınnan uk başlanıp, avılga qadär suzıla...

Gaynan, ürelep, zirat çitendäge kaber taktalarına küz saldı. Kayberlärendä surätlär dä bar. Zaman cilennän sargayıp ölgergännär. Taş-taktaları yantaep, ber yakka çükkän kaberleklär dä oçrıy. Un yıl elek kuyılıp ta, mäñgelek gomer kiçergän kebek sargaygan fotolar... Gaynan şunda gına iğtibar itte: bu kaberlärnen barısı da elgäreräk kuyılgannar, yañaları kayda kümelä ikän soñ?

Ul arada karşıda berençe yortlar päyda buldı. Avıl uramnarında da şul uk häl – kayçandır kiñ tasma bulıp cäyelep yatkan yullarnı yan-yaktan çiräm basıp ala başlagan, läkin bu çirämlektä ber genä mal äsäre dä, koş-kort ta kürenmi. Säyer tügelmeni – uramda “şılt” itkän tavış ta yuk, hätta ätäç kıçkırgan, et örgän avazlar da işetelmi...

Bu säyerlekne Gaynan küñelenä alıp beterä almıy kaldı, uram başında küktän töşkän kebek kenä ber kart päyda buldı. İñ ğadäti avıl kartı. Yözen söttäy ak sakal-mıyık baskan, cäyneñ çellä vakıtı buluına karamastan, başına kalın yäşel eşläpä kigän, östenä, koyaşta uñıp, tösen yugaltıp ölgergän cilän yapkan, kulına üzennän dä ozın tayak totkan... Menä ul, uçların kaş östenä kuygan kileş, sabır gına Gaynannı kötep aldı da, anı uzdırıp cibärergä telägändäy, çitkä taypıldı...

- İsänme, babay, ällä mine kötäseñ inde? – Gaynan şayartıp isänläşmäkçe bulgan ide, kart ta töşep kalgannardan tügel ikän, yılmaep cavap birde:

- Sine kötäm şul... Beraz soñardıñ, olan...

Karttan mondıy corlıknı kötmägän Gaynan aptırabrak kaldı. Ul moña qadär tanış bulmagan nindider sergä tap buluın añlıy başlagan ide. Kart isä, kiresençä, tagın da canlanıp kitte.

- Äydä, olan, bezgä keräbez... Argansıñdır... Yul ozın bit... Yul härvakıt ozın... Özlegep kuyuıñ bar... Hälimä abıstañ da kötäder... Äydä, äydä...

Kart, kırt borılıp, avıl başındagı berençe yortka taba kitte. Nindider köç Gaynannı da anıñ artınnan iyärergä mäcbür itte. Yuk, üz teläge belän iyärde bugay ul bu säyer kart artınnan. Bayagı şik-şöbhäse kızıksınuga, kızıksınuı ilahi ber toygıga äverelep bara ide anıñ... Ay-hay serle urın bu, elek döres söylägännär ikän. Läkin bu serlelek nişläpter kurkıtmıy, bälki üzenä tartıp, çakırıp tora...

Alar kergän öydä çuar yaulıgın yözenä töşerep bäylägän ber karçık östäl hästärläp yöri ide. Gaynannıñ isänlek soraşuına ul cavap birmäde, başın kagıp kına kuydı da moñsu, tössez küzlären çitkä taba aldı.

Östäldä barısı da bar ide: söte-kaymagı, ite-yomırkası, bäräñgese-suganı... İñ türdä - avıl miçlärendä genä peşä torgan gäräbä tübätäyle ikmäk...

Kart kilbätsez ozın tayagın işek katına söyäp kuydı da östäl yanına uzdı, annarı, küperep peşkän ikmäkne kükrägenä kuyıp, kalın telemnärgä telä başladı.

- Utır, olan... Bulganınnan avız it... Ä sin, karçık, bar, üz yagıña çık, ir-at yanında avız kütärep utırma... Monda üzebez kararbız...

Menä alar ikäü genä kaldılar. Rizık kaba-kaba, Gaynan öy eçen öyränä başladı. Anıñ başka game dä yuk. Çönki karşında utırgan kart, küzlären yomıp, märtkä kitep bargan. Doga süzläre pışıldagan irennäre genä kaltıranıp-dereldäp tora...

İñ ğadäti bura öy. Ğadäti ük tügel ikän şul. Täräzälärendä pärdälär, miç-bülmä aralıklarında çıbıldık-çarşaular yuk. Hätta tüşäk tä yuk! Annarı... közgelär yuk... Öydä ilämsez tar säke belän takta östäl genä. Bolarına da tüzär ideñ, avıl öylären bizäp utıra torgan göllär yuk bu öydä... Göllär öyneñ canı kebek bit ul. Änise şulay di torgan ide... Ahır kilep, göllär yuklıkka da tüzär ideñ... Bu tınlıkka niçek tüzmäk kiräk!? Säğat tekeldägän tavış ta işetelmi içmasam... Tukta, berär säğat barmı soñ monda? Ähä, bar ikän. Änä ul türge stenada ike täräzä arasına berketelgän. Tik ni hikmät – ul bit yörmi!..

Anıñ karavı bu kart üze ber dönya kebek. Änä nindi yaktı, hätta nurlı yözle ul! Hozır-İlyas diyärseñ – nindider väqar belän, uz bäyäsen belep, däräcäsen saklap utıra... Yoklamıy kebek, küzläre yomık bulsa da, künele belän kunak yegetneñ här ım-häräkäten küzätep tora kebek...

İgelekle, izge bu can iyäsenä Gaynan bik tiz künegep ölgerde. Şulay da, açıklıysı serlär bar ide äle...

- Babakay, sezne kem dip däşim soñ?

- Häyernas babañ bulam min. - Küzlären yomıp utırgan kileş, tınıç kına äytep kuydı yort hucası. - Ä sin Gaynan bulasıñ, şulaymı?

Gaynannıñ küñele siskänep alsa da, üze ser birmäde:

- Kaysı avıldan ikänne dä beläsezme?

- Beläm, nik belmäskä?! Sin bit Karile avılınnan Särbicamal ulı.

- Äye şul... Kayan beläsez? – Bu yulı Gaynan, tämam gacäplänep, torıp uk bastı. Kart ta küzlären açıp cibärde.

- Beläm. Yul çitendäge avıllar arırak yäşäüçelärne äybät belä ul. Bez dä sine aru gına beläbez.

Gaynan, ber baskaç, kabat utırıp tormadı, yan täräzägä taba omtılıp, tışka küz saldı. Uram haman şul uk – ber can äsäre yuk. Hätta agaçlardagı yafraklar da da selkenmi... Tukta! Nişläp can äsäre bulmasın?! Änä ber şäülä ütep kitte koyma buyınnan! Änä, änä... Tagın, tagın... Änä ul tuktap kaldı. gaynan, bar zihenen küz karaşına tuplap, algarak omtıldı. Ber hatın-kız, karşıdagı yuan tupıl artına posıp, Gaynan karap torgan täräzäne küzätä ide. Menä ul kinät: “ Mine kürep, tanıp kal”, - digändäy, ber adım çitkä atladı da ürä bastı... Gaynan “ah” itte: anıñ karşında kayçandır şuşı yul buyında ğaip bulgan Läysäne basıp tora ide! Ällä anıñ şäüläse genäme! Üz uylarına cavap ezlägändäy, Gaynan östäl artında utırıp kalgan kartka borılıp karadı. Haman şul kileş, yokımsırap, doga pışıldap utırgan kartta kunak game yuk ide. Gaynan, ömeten özep, karaşın kabat uramga küçerde. Karşıdagı tupıl buyında berkem dä kürenmäde.

- Hoda bändäse ul... Niçä yıllar üzenä tınıçlık tabalmıy yöri...

Kartnıñ süzlärennän Gaynan yıgılıp kitä yazdı. Läkin akıldan yazıp ölgerä almıy kaldı.

- Sez... Sin... Läysänne kayan beläseñ, babakay? Ul monda niçek kilep eläkte?

- Utır, olan... Ayak öste torıp söyläşmä olılar belän.

- Bu çınlap ta Läysänme? Ällä?.. – Gaynannıñ tüzemlege tämam tökände. Tüzemlege belän bergä canı da suırılıp çıgıp bara kebek ide.

- Yalgışma, olan, sabır bul... Utır... Rizıktan olı bulma...

- Babakay! Min anı üz küzlärem belän kürdem bit! Läysänne kürdem! Ä? Ul çın, üze tügelmeni?

- Sin argansıñ... Siña yatıp alırga kiräk... Äydä, min siña yoklar urınıñnı kürsätäm.

- Yuk, minem yokım kilmi! Minem yılıysım kilä, hätta üläsem kilä, beläseñme!.. Miña avır, babakay, bik avır!.. Min bit Läysänne kürgän kebek buldım...

- Avırsınma, olan. Bez bit sine küptän köttek, ul da kötte... Häzer tabıştıgız inde, monnan soñ ayırılışmassız... Yoklamıym diseñ inde... Alaysa, tıñla, köy tıñla...

Kart, akrın gına torıp, salmak häräkätlär belän stenada elenep torgan agaç kuraynı ürelep aldı. Aldı da, täräzä karşınarak kilep, işeteler-işetelmäs kenä köy çıgarıp uynıy başladı...

Bu köydä barısı da bar ide. Gaynannıñ yarsıy başlagan yörägen tınıçlandırırday dala moñnarı da, ütkännärdän kalgan avır häsrätne yolıp alırday su agışları da, yörägenä yuşkın bulıp utırgan yul sagışları da bar ide bu kuray moñında... Ömet bar ideme – anısın Gaynan tögäl genä belep beterä almıy ide äle...

Kuray moñı anı oyıta başladı. Täne mamık kebek yomşadı, añı sañgıraulandı, yöräge dä telär-telämäs kenä tipte... Menä ul yarımaçık täräzä yanına kilde, artsız urındıkka utırdı, annarı, başın stenaga teräp, küzlären yomdı...

Läkin yokıga kitä almıy kaldı. Täräzä artınnan nindider tavış işetelde. Pışıldap kına äytelgän süzlär bik tiz Gaynannın zihenenä barıp ireşte, çönki bu tavış kayçandır anıñ söygän yarı bulıp yörgän Läysänneke ide.

- Yoklama... Gaynan... Yoklasañ... Betteñ... Kalasıñ... Yoklama... Zinhar... Yoklama... Bäğrem...

Gaynannıñ yokısı şunduk kaçtı. Kartnıñ serle-siherle kuray moñınnan söygäneneñ tılsımlı tavışı köçleräk bulıp çıktı. Ul siskänep torıp bastı, ürelep, açık täräzädän uram yagına karadı. Täräzä karşındagı tupıl artında nindider şäülä çagılıp kitkän kebek buldı. Hatın-kız gäüdäse... Ällä tagın kayçandır dönyalıktan ğaip bulgan Läysäne küzenä kürenäme? Anıñ ruhı, anıñ mätam sulışı şulay kisätäme Gaynannı? Ärvahı tıngısızlıymı?

Gaynan uram buyın centekläbräk karıy başladı. Şul vakıt ul argı oçtan kilüçe ike kartnı şäyläp aldı. Menä alar salmak häräkätlär belän, däşmi-söyläşmi kildelär dä, Gaynan karap torgan täräzä karşında tuktap, tın kaldılar. Avılnıñ canlanuına soyınep kuysa da, berazdan Gaynan şomlana başladı: “Kemnär bolar? Nigä ber avız süz söyläşmilär? Keşe söyläşkändä genä canlı, tere bit.” Bayagı, täräzä artındagı tavışnıñ iyäse kürenmäde. Anıñ karavı, kuray tavışına avılnıñ törle yagınnan keşelär cıyıla başladı. Berämläp tä, ikeşärläp-öçärläp tä bayagı ike kart yanına halık agıldı. Barısı da ber çama – yäşkä ölkännär, öslärenä ozın cilän-halatlar kigännär, tayak tayangannar. Kübese ak sakaldan... Tın gına cıyılalar da cıyılalar... Nik berse avız açıp süz äytsen...

Hozır-İlyaska ohşagan yort iyäse serle koyın uynadı da uynadı... Baştarak bik matur, moñlı bulıp toyılgan bu köy berazdan Gaynannıñ küñelenä şom bulıp, ıcgırıp, hätta acgırıp kerä başladı... Ul, soñgı köçen cıyıp, işekkä taba kitte, karañgı çolannı ütep, uramga çıktı... Keşelär törkeme yanınnan uzganda şunı iskä aldı: bolar bit anı kürmilär! Änä, köy işetelgän açık täräzägä karap bakkannar da cansız sınnar kebek katıp kalgannar...

Gaynan avıl çigenä barıp citkänçe artına borılıp karamadı. İke mähabbät imän urtasınnan çıkkanda tanış tavış zeñläp kuygaç kına beraz tınıçlandı. Şunduk kayandır ber maşina kilep çıktı. Avılına citep, öyläre karşında töşep kalgaç, berniçä minut elek kenä yul çitendäge avılda bulgan hällärne botenläy onıtkan kebek buldı.

Änisen nık sagıngan ikän! Ber-bersenä gaziz ike can koçaklaşkan kileş ozak kına basıp tordılar. Annarı çäy östäle artına utırdılar. Şunnan soñ gına ana keşe soraşırga kereşte:

- Tormışlarıñ niçek soñ, balam? Kalada häzer avır dilär bit...

- Avır itep yäşäsäñ, kayda da avır inde ul, änkäy. Ällä monda sezgä ciñelme?

- Monda da ciñel tügel, balam, döres äytäseñ. Eşe dä yuk, yäme dä yuk häzer avıllarnıñ. Keşe bik kitä häzer cirdän... Kaysı avıllar bötenläy şärälänep kaldı, yukka çıktı... Ällä keşe gonahı şulay tota inde, ällä Hoday kargışı töşäme, kem belsen...

Avıl hällären söyläşep aldılar, tugannarnı iskä töşerdelär, nihayät, iñ avır süzgä dä çirat citte.

- Änkäy, Läysän belän niçek buldı ul?

- Niçek bulsın, Ufaga dip, parom yagına kitkän cirdän yukka çıktı balakay... Şunnan birle berkem berni belmi... Kürşe avıllarnıñ kaysınadır urlap alıp kitkännär, digän süzlär yörde yörüen... Kem ışansın?.. Urlangan bulsa, keşe küzenä barıber ber kürener ide... Bik kızganıç buldı... Ata-anası gına tügel, boten avıl yıladı. Min dä üz balamnı yugaltkan kebek buldım... Sina äytergäme-yukmı dip, aptırap bettem...

Gaynannıñ basılıp-moñsulanıp kaluın kürep, ana keşe üzen-üze bitärli başladı:

- Äy... Nişläp telemä salınıp toram soñ äle... Yuldan arıp-alcap kaytkan keşene şik-şöbhäle süzlär belän bimazalıym!.. Balakayım, äydäle, küñeleñne töşermä, tamagıña da berni kapmadıñ, menä bit, sineñ kaytuıña sıylar peşerep kuydım...

- İ-i, änkäy, küñel bit ul - äle tegeläy, äle bolay... Açulanma, yäme, çınlap ta aşıysı kilmi... Min bit kaytıp citkändä genä nıklap tamak tuydırdım.

- Kayçan? Bu ber dä kileşmi inde, balam... Kaytıp citkäç, üz öyeñä kermiçä, keşegä kerep yorüeñne äytäm... – Ana keşe üpkälärgä cıyınıp kına betkän ide, Gaynan kırt kiste:

- Yuk la, änkäy, min bit yul çitendäge avılga kerdem. Häyernas babayda aşap çıktım... Hälimä apalarda...

- Kaysı avılda? Kaysı-kaysı? – Nider sizenep, canı özgälänep soraşuçı ananıñ küz karaşı Gaynannı tämam telsez, añsız itte. – Ul yulda... kerep aşap çıgarlık ber avıl da kalmadı lasa, balakayım?!.

- Niçek?.. Kalmadı?..

- Şulay... Kalmadı... Bar avıllar da yä ülep, yä kaysı kaya taralıp bette... Kübese yılga buylap şähärlärgä kitep bardı...

- Ä tege... İke imän arasınnan kerep kitä torgan avıl belän närsä? Min bit şul avılda buldım...

- Ay Alla!... Haraplar gına bulgansıñ ikän, balam. Siher-şaukımnarga gına targansıñ ikän... Ul avıl un yıl elek ük taraldı inde, belmädeñmeni?.. Balalarınnan yätim kalgan kart-korı da berniçä yıl eçendä ülep bette, gönah şomlıgı...

- Ni söyliseñ sin, änkäy, min yartı säğat elek kenä şul avılda aşap-eçep, yal itep utırdım bit!.. Kuray tıñladım!..

- Kuray? İ, balam, anısı haktır... Bik yış işetälär bu kuray tavışın ul yaktan... Keşelären genä kürmilär...

- Niçek inde?.. Uram tulı halık kaldı lasa anda... Änkäy, sin şayarıp söyläşäseñme?

- Nindi şayaru di, balam?.. Yuk inde ul avıl, küptän yuk... Sineñ küzeñä genä kürengänder...

- Min bit tile tügel, änkäy! Menä sine kürgän kebek söyläşep tordım üzläre belän, rizıkları belän sıylandım... Kurayların tıñladım... Yoklarga da kıstagannar ide...

- Ä? Yoklarga? Yokladıñmı soñ?

- Yuk, anısın eşlämädem. Läysän tıydı, yoklamaska kuştı... Yoklasañ – betäseñ, dide...

- Läysän diseñme, balam? Ay Allam!.. Sin ber-ber şaukımga, zähmätle sihergä eläkkänseñ läsa, başkaça tügel... Läysänne dä kürgäç...

- Kürdem dä, kürmädem dä... Şäüläsen kürgän kebek buldım, tavışın işettem... Häyernas babay bik kıstıy başlagaç, täräzä artınnan kemder Läysän tavışı belän: “Yoklama, yoklasañ betäseñ”, - dide.

Ana keşe tämam hafaga töşte.

- Döres äytkän ikän äbekäy. “Cennär yoklatıp ala”, - di torgan ide ul. Äle yarıy yoklamagansıñ, balakayım. Hoday saklagan üzeñne...

- Änkäy, nindi cennär?! Min bit anda buldım! Menä şuşı küzlärem belän kürdem andagı keşelärne!..

Bu yulı ana däşmäde. Alyapkıç çite belän avız çiten kaplap, baş kagıp tik tordı...

Öydä tınlık urnaştı. Ber-bersenä gaziz ike can, añlaşa almıyça, ikese ike bülmägä kerep, üz gamnärenä birelde.

Gaynannıñ başına sıymadı. Ul üzeneñ akrın gına akıldan yaza baruın toydı... “Nişläp bolay kilep çıktı soñ äle? Kayda buldı ul? Kemnär yanında? Gomumän, ul buldımı soñ anda, ällä şaukımlı töş kenä kürdeme?.. Kürgännäre töş bulsa, niçek uyanırga, niçek öngä kaytırga soñ? Ä bit monıñ ber genä yulı bar – ul avılnı tagın ber tapkır barıp kürergä!”

h h h

İrtänge koyaşnıñ berençe nurları belän torıp, Gaynan yulga cıyına başladı. Ös-başın kiyenep, änise östäldä kaldırgan ber çınayak sötne eçep kuygaç, çiläklär kütärep kerep kilüçe änisen koçaklap aldı:

- Berni dä soraşma, änkäy, yäme. Minem barıp kaytası cirem bar... Annarı ere-ere atlap çıgıp kitte.

Cäyäü kitte. Aña şulay ciñelräk ide. Artınnan kuıp citkän maşinalarga ise kitmiçä bardı da bardı. Älläni uylanmadı da, tabiğatneñ maturlıgına, ziräklegenä soklanıp tik bardı. Mähabät imännär yanınnan uzganda da küñele siskänmäde, yöräkkä şom salıp, kuyı agaçlar arasınnan ürelep karap kalgan kaberlekkä borılıp ta karamadı...

Gaynan añlap algan ide inde. Bu urın kiçägesenä hiç ohşamagan. Bügen monda tabiğat tere, canlı, ul şaulıy, görli, sayrıy, bezeldi... Şulay da, avıl uramına kilep kergäç, beraz tuktalıp tordı, yak-yagına karandı. Kiçäge küreneş kabatlanır kebek ide: menä häzer uram başınnan ike keşe kilep çıgar, alarga başkalar iyärer... Şulvakıt karşıdagı yort täräzäsennän kuray moñı işetelä başlar...

Yuk, kuray tavışı da işetelmäde, kötkän kartlar da kürenmäde. Avıl tämam ülgän, cansız kalgan ide. Härkayda taralıp yatkan cimerek koymalar, kıyşaygan yortlar, cimerek koyılar gına kayçandır monda kızu tormış barganlıgı, yazmışlar yäşnägänlege hakında söyli... Ä koşlar soñ, koşlar!.. Bügen alar ayıruça çırkıldaşıp, yarsınıp, tuzgıp-tuzgıp oçalar... Kemnärneñder can-ruhları şulay kükkä kubarılıp çıkan diyärseñ...

Gaynan üzen-üze beleştermiçä, kızu-kızu atlap, kurayçı kart yortına barıp kerde. Anda da anı salkın, çirkangıç buşlık, ülem tınlıgı karşı aldı. Kiçä genä bu yortta sıy östäle äzerlänüe, kuray tavışı yañgıravı äkiyäti ber hatirä bulıp kına küz aldına kilde...

“Läysän? Läysän dä äkiyätme?” – Gaynannıñ bolay da cilkenep torgan yöräge tagın da yarsınıbrak tibä başladı. Ul üze dä sizmästän, täräzä yanına kilep, anıñ kiñ olgelären açıp cibärde häm... şunduk akıldan yaza yazdı: karşıdagı tupıl agaçı yanında küñellärne ärneter däräcädä tanış, gaziz sın basıp tora ide...

- Läysän, sinme bu?

- Min, Gaynan...

- Sin... isänmeni?

- İsän dä, tügel dä...

- Niçek inde? Alay da bulamıni?

- Bula ikän şul. Min yäşim... Tik başka dönyada yäşim...

- Läysän, bu – bezneñ ayırıluıbızmı?

- Yuk, bäğrem, bu bezneñ tabışuıbız...

- Kavışuıbız damı?

- Tabışuıbız gına şul...

- Min barıber berni añlamıym, Läysän...

- İñ möhime, bez bergä, Gaynan.

- Sin minem yanga kayta alasıñmı, Läysän?

- Yuk, min kabat sineñ dönyaga kayta almıym. Kiçer, zinhar...

- Ä min sinen yanga bara alammı?

- Sina bu dönyaga yul açık, Gaynan. Ämma...

- Närsä - ämma?.. Yä äyt inde tizräk!

- Ämma sin bu dönyaga mäñgelekkä kiläçäkseñ... Bakıy dönya bit bu, onıttıñmıni?..

- Min sinen dönyaña barırga telim, Läysän... Sinen belän bulırga telim.

- Aşıkma, Gaynan. İñ elek ul dönyalıktagı hıyallarıñ, duslarıñ, änkäñ hakında uyla.

- Sin uylamagansıñ bit änä...

- Min bik argan idem şul, Gaynan... Az gına yal itim dip kergän idem, yoklap kitkänmen... Yokı – ike dönyanıñ çige monda, Gaynan...

- Minem dä yokım kilä, Läysän...

- Siña tizräk kitärgä kiräk, vakıtıñ çıgıp bara... Tagın kilerseñ bit, bäğrem? Tagın kil, yäme... Miña sinsez avır...

- Häzer inde miña da... sinsez avır...

- Huş, sau bul, Gaynan...

- Huş, söyeklem... Läysän, ber genä äyber sorıym da kitäm.

- Sora.

- Kiçäge kartlar – çın ideme alar? Ällä...

- Çın... Alar ruhlar dönyasında yäşi. Beläseñme, Gaynan, ul dönya tagın da çınrak...

Şulay täräzä aşa karaşıp torgan kileş ayırılıştılar. Döresräge, Läysän toman taralgan kebek kenä yuk buldı. Ul yugalgaç, Gaynannıñ küñelenä berençe märtäbä şom, kurku kerde. Ul bu şıksız, yarımcimerek avıldan tizräk çıgıp kitü yagın karadı... Par imännär yanınnan ütkändä häterendä onıtılır-onıtılmas kına torgan doga süzlären pışıldadı: “Ägüzü billähi-şäytanir-racim. Bismillahir-rahmanir-rahim... Taş atıp kuılgan şäytannan Allaga sıyınam. Märhämätle, rähimle Alla hakına...”

Öydä änise yugaltkan. Ana keşe ulın bik borçılıp, kapka töbenä ük çıgıp karşı aldı. Ämma soraşıp-nitep tormadı, Gaynan kapkaga taba borıluga, aldan kerep,samavırına yabıştı...

Çäyne tın gına eçtelär. Gıynan, çınayagın kaplap, bit sıpırıp kuygaç kına süz başladı:

- Änkäy, min bit sine alırga kaytkan idem. Yaña öygä bergä kererbez digän idem... Ä häzer kire uyladım. Monda kalırga buldım. Minem avıldagı gomerem äle betmägän bulıp çıktı... Sin rizadır bit?

Nider sizengän ana, şöbhälänep, ulınıñ soravına sorau belän cavap kaytardı:

- Läysän artınnan sin dä kitep yugalmassıñmı soñ?

- Yuk, änkäy, yugalmam. Ämma min Läysänne dä yalgız kaldıra almıym... Min aña kiräk. Ul da miña kiräk.

- Ni söyliseñ sin, balam, Läysän yuk bit inde...

- Bar, änkäy, bar. Min anı kürdem. Min anıñ belän söyläştem. Ul ike dönya arasında özgälänep yäşi... Bu yaklap tınıç bul, yäme. Min sine bervakıtta da borçuga salmam...

- Bu şaukımdır, balam, ziheneñ genä butalmasın ide...

- Bu şaukım tügel, änkäy, bu minem yazmışım...

...Şähärdäge yort-ciren satıp, avtobus alıp kaytkan Gaynan Karile belän pristan arasında keşe taşıp käsep itä başladı. Kayçagında yalgızı gına çıgıp kitep, yalgızı gına kaytıp kerä. Keşelär baştarak bu hälgä aptırıylar ide, soñrak künektelär tagı: “Kayda gına yörmäs sagışlı adäm belän çabışkı at başı?!”

12 dekabr, 2009 yıl.