Tereläy kümelergä telämägän möselman
şärık kızlarına bagışlıym.
Fatih.
1
Tudı...
Tuganda ul keşe ide; ayakların, kulların üze telägänçä selketergä ihtıyarlı, muyının telägänçä borudan, küzläre belän telägän cirgä karaudan anı beräü dä tıya almıy ide.
Kayvakıtlarda kulların, ayakların biläügä çolgap, anı häräkätlänmäskä mäcbür ittelär... Läkin ul moña karşı torırga, riza tügellegen belgertergä kodrätle, yılıy ala, kıçkıra ala, üz hörriyäten beräüdän dä yugalttırırga riza tügellegen ireksezläüçelärneñ küzlärenä tup-turı karap belgertä ala ide.
Tuganda ul keşe ide: kölärgä, şulay itep, üz aldına häzer genä kilep çıkkan tormıştan, dönyadan şatlangan, rähätlängän ikänen kürsätergä, kirelänergä, şulay itep, üzendä «teläü», «telämäü» digän ber-bersenä kapma-karşı sıyfatlar barlıgın, tabiğat tarafınnan fäqat şul ike sıyfatka karap eş itärgä omtılu säläte birelgänlegen belgertergä köçle ide.
Ul tudı... Tugaç, anı başkalarnı — balalarnı sala torgan bişekkä saldılar; anası üz küñelendä ir balaları belän yänäşä ük cirdä aña urın birde, ir balaları belän ber däräcädä ük añar mähäbbät itte, anı söyde, atası da şulay uk itte. Öydä vakıtta ul irlär tora torgan uk bülmädä tora, tışka çıksa, irlär yöri torgan uk cir östendä kütärelep yörtelä, irlär cılına torgan uk koyaş belän cılına, irlär tuña torgan uk suıktan tuña, irlär şikelle ük küñelenä kilgän närsäne üzençä uylıy, üz fikerenä, üz canına, üz gakılına kilgän närsälär belän irlär şikelle ük äsärlänä ide.
Yumart koyaş anı altınlı nurı belän çolgıy, cil anıñ borınına yaznıñ şatlık, tereklek, maturlık belän tulı isen kiterä, yaña üsä başlagan çäçäklär dä köläç yözläre belän anıñ küzlären irkälilär — kıskası, böten tabiğat monı bantka adämnär belän ber däräcädä kürä, birä alganın tigez öleştä moñar da birä ide.
2
Tudı...
Tuganda ul terek ide. Läkin anıñ böten tereklek vakıtı üze altı yäşenä citkänçe genä suzıldı. Annan soñ nindider kara köç, üzeneñ yäşeren hökemendä tatar kızın beräügä dä mäğlüm tügel gönahısı öçen, ülem cäzasına hökem itep, akrın gına buarga kereşte. Şäfkatsez, kısu maşinası arasına salıp, tereklek tamçılarınıñ ahırgısı tamgançı kısarga, tän suınmas, yöräk tibüdän tuktamas borın tereksezlek kaberenä österärgä karar birde.
Tatar kızı altı yäşenä citte...
Biş yäşlek enese, cide yäşlek agası kayvakıtta anı çäçennän tartıp yılatalar, kayvakıtta, sugıp kitep, añar zolım itälär* ide. Ul, härber can iyäse şikelle, cäberlärgä karşı torırga teli: sukkanga — suga, çäçen tartkannarnıñ barmagın teşli, biten tırnıy ide. Kara köç ülem cäzasına hökem itkän korbanınıñ kulında mondıy irek buluın telämäde, aña isemle canlı kurçaktan: «Kız bala ir malaylar belän sugışıp yörmi»,— dip äytterde.
Bu könnän soñ tatar kızına aga-ene cäberennän başkalar köçenä sıgınıp kına saklanırga ämer birelde.
Täcribäsez kızçık aldandı. Üzeneñ ülemgä hökem itelüennän häm bu höcüm cäzanıñ başı ikänennän anıñ häbäre yuk ide.
Tatar kızı cide yäşenä citte... Ul moña hätle üze şikelle balalar — ir balalar belän uramga çıga, anda çaba ide. Kara köç üz korbanınıñ bu ireklegenä riza bulmadı, ana isemle canlı kurçak:
— Kız balalarga ir malaylar belän uynap yörü oyat! — digän cömläne başkalarnı kabatlauçı popugay ostalıgı belän kabatladı. Tabiğatkä, tereklekkä, hörriyätkä, keşelekkä karşı bulgan bu süzgä tatar kızı ışana almadı. Läkin kara köç bu eşkä aptıramadı, atasınnan da şul uk süzlärne äytterde:
— Kız balaga ir malaylar belän uynap yörü oyat!
* Zolım itü — cäberläü, izü.
Tatar kızınıñ ışanmavı kakşıy başladı. Tirä-yündäge başkalar da şul uk süzlärne kabatlıylar:
— Kız balaga ir malaylar belän uynap yörü oyat!
Tatar kızı ışandı. Ul adämnärne üzenä yahşılık teläüçelär dip belä ide. Läkin tereklek moñar riza bulmadı, üzen yaklarga totındı. Ul üzeneñ doşmannarın akıl hökemenä tartıp ciñärmen dip uylıy ide.
— Nik? Nik oyat bula? — dip soradı.
Tatar kızı süz däşmäde. Anıñ urınına kara köç cavap birde.
— Çönki äti, äni, babay, äbi şulay dilär!
Tereklek aptıraşta kaldı, üzeneñ bu qadär töpsez, bu qadär mäğnäsez, bu qadär keşelekkä kileşmi torgan cavap işetäsen bervakıtta da uylıy almagan ide. Kara köç üzeneñ bu ciñüen bik tantanalı bäyräm itte. Korbanı tatar kızı kulına keçkenä-keçkenä kurçaklar yasap tottırdı. Başka balalardan irken hava, irken dönya, irken yöreşlärdän ayırılgan tatar kızı kara köçneñ bu bädbähet bülägen kulına tottı da äyländergäläp karıy başladı. Ul al arnıñ ni öçen üz kulına birelgänleklären belmi ide. Kara köç, tatar kızı yanına apa, ciñgä, ana, äbi... dip törle isemnär belän atala torgan canlı kurçaklarnı cibärep, cansız, kurçaklar belän niçek uynarga kiräklegen öyrätterde. Canlı kurçaklarnıñ çın ışanularınça, cansız kurçaklarnı kunaklarga yörtep, tuylar yasatıp, kiyäülär kertep, kilennär töşertep, kodagıy-kodaça, büläklär bireşterep... uynarga kiräk ide.
Tatar kızı bu süzlärneñ çın mäğnälären yahşı añlamadı. Läkin ir balalar belän uynavı oyat hisap itelä torgan kız balaga başka uyınnar kalmagan da ide, kara köçneñ şomlı büläge belän uynarga bantladı.
— Menä bu — ir kurçak, läkin monısı — kız! İr kurçak kız kurçaknı hatınlıkka aldı, kiyäü kerde, kilen bulıp töşte, kunakka kilde...
Tatar kızı uynıy, uynıy da uynıy.
Kara köç, poçmakka basıp, yılmaep karap tora:
— Menä bu sineñ kiläçäkkä häzerlänüeñ. Bu kiläçäktäge üz tormışıñ!
Tatar kızın sabak abıstayına birdelär. «Galine, Väline, Biktimerne mäktäpkä birälär, mine nik abıstayga birdelär ikän?»— digän sorau tatar kızınıñ başına kilgän ide, läkin ozakka barmadı, kara köç du kubardı:
— Kız balaga ir malaylar belän bergä ukırga yaramıy! Canlı kurçaklar başların selkep rasladılar:
— Äye, äye, yaramıy!
Tereklek tagın üz-üzen aralamakçı bulıp karadı:
— Nik? Nik yaramıy?
Canlı kurçaklar akırıştılar:
— Oyat bula, oyat bula, oyat bula!
Ata üzeneñ «ir gakıllı» başı belän kabatladı:
— Oyat bula, oyat bula, oyat bula! Tereklek, böten köçen cıyıp, yañadan soradı:
— Nik?
Ata üzeneñ kıskartılgan mıyıkların kabarttı. Canlı kurçaklar yözlären cıyırdılar, şulhätle cıyırdılar ki, keşelär bol arnıñ kurçaklar ikänen belmäsälär, kurkınıp kaçarlar ide.
— Nik imeş! Çönki oyat bula! Oyat bula!
Monda citkäç, kara köçkä maksatına ireşü inde ciñeläyde. Töp hezmät kara köçneñ bik küptännän birle bik ışanıçlı hezmätçese bulıp kilgän sabak abıstası isemle canlı kurçakka yöklände. Abıstay üz vazifasın yahşı belä, añar tatar kızın üze şikelle canlı kurçak yasarga kiräk ide. Kara köçneñ ilhamı, üzeneñ kırık yıllık täcribäse belän ul tatar kızın canlı kurçak yasarga iñ kıska häm iñ ansat yulnı taptı: tatar kızına öç yıl ber totaştan «irlär başka, kızlar başka» digän «hakıykatne» törle yaklarınnan häm törle yullar belän tukıp tordı. Tatar kızına bu fiker gacäp toyılmadı, çönki öyendäge canlı kurçaklardan monı bik küp märtäbälär işetkän ide.
Abıstay algarak kitte: tatar kızınıñ kolagına öç yıl: «Sin häm böten hatın-kız cämäğate gaurät*»,— dip tukıp tordı.
* Gaurät — tänneñ keşegä kürsätergä yaramıy torgan oyat urınnarı. Ayırım din ähelläre hatın-kızlarnı da gaurät dip beldergännär.
Tereklek başta moñar karşı protest yasadı:
— Yalgan! Min gaurät tügel — keşe. Min — keşe!
Kara köçneñ ilhamı belän abıstay tatar kızınıñ aldına bik küp yazma häm basma dokumentlar çıgarıp saldı. Bolarnıñ hämmäsenä: «Böten hatın-kız cämäğate gaurät»,— dip yazılgan ide.
— Nik?
Abıstay da dokumentların kürsätte:
— Kitap şulay di!
Kara köç yodrıgın yomarladı:
— Zurlar äytkängä ışanmıy kara, min sine!..
Tatar kızı unöç yäşkä citte...
Canlı kurçaklarnı adäm küzennän saklıy torgan, koyaşka, ayga kürsätmi torgan yullı-yullı kalıpsız kapçıknı* tatar kızına da birdelär.
Öydäge canlı kurçak:
— Kızım, siña unöç tuldı. Bu könnän başlap, kabereñä kergänçe, başıña şuşı närsäne börkänep yörerseñ! — dide.
Kızıl sakallı, kıska mıyıklı ata kabatladı:
— Menä şuşı närsäne, kabereñä kergänçe, börkänep yörerseñ!
Tatar kızı bernärsä dä añlamadı, sızlanıp soradı:
— Nik?
Canlı kurçaklar «Nik?»kä cavap birmiçä genä östädelär:
— Kırgan başına bürek kigän ir keşe atlı närsälärgä oçrasañ, başıña börkängän bu närsäneñ çite belän yözeñne kaplarsıñ!
Tereklek açınıp soradı:
— Nik?
Cavapnı abıstay birde:
— Sineñ çäçläreñ, yözeñ, böten gäüdäñ — gaurät! Gaurät kaplap yörtelä. Siña irlär censi därt belän karıylar, şuñar kürä sin alardan kaçarga tiyeş!
* Yullı-yullı kalıpsız kapçık — çapan.
Tereklek kanlı yäşlär agızdı. Ul biçaranıñ hiçber cirdä üzenä bu qadär hurlau işetkäne yuk ide.
Ahırgı cömläne abıstay tatar kızınıñ kolagına ike yıl totaştan kıçkırıp tordı:
— İrlär siña fälänçä karıylar!
Hälsezlängän, yalkını süngän tereklek tagı ber kat «Nik?» dip sorarga batırçılık itä almadı. Kara köç, ırcayıp, yodrık kürsätep tora ide.
Canlı kurçaklar tatar kızına:
— Siña unbiş yäş tuldı, monnan soñ irlärgä buyıñnı kürsätep sabakka yörüeñ oyat! — didelär.
Tereklek bu vakıtta katı avıru ide — karşı kilmäde. Kara köç näsıyhät räveşendä kabatladı:
— Sin üzeñneñ irlär belän ber tügel ikänlegeñne, gaurät ikänlegeñne, keşegä kürenüeñ oyat ikänne beldeñ inde, siña şul gına kiräk ide. Şunnan artıknı belü oyat! Oyat!
Canlı kurçaklar häm korsaklı ata tatar kızına kisken ämer birdelär:
— Menä siña dürt divar! Üzeñ belän uynarga ir digän ber hayvan tabılgançı, şul arnı sakla, şularday üzeñne saklat!
Kara köç täfsilläde:
— Altı ölgele täräzä siña koyaş bulır, öyneñ biş bülmäse — Aurupa, Aziyä, Afrika, Amerika häm Avstraliyä bulırlar; täräzä aldındagı zägıyf göl kisäkläre urmannar, kırlar, bakçalar urınına hezmät itärlär; komgan häm lägändäge tınçıgan sular siña yılgalar, küllär, diñgezlär urınına yararlar; kümer, kuy mayı, gatırşa mayı islärennän cıyılgan sulışlar belän agulangan hava siña böten cir yözendäge hava urınına bulır; öyeñdäge här könne işetä torgan kıçkırış, tirgäş, yılaşlar siña muzıka urınına bulırlar; milliard yarım sanlı adäm balaları urınına cide-sigez canlı kurçak häm atañ bulırlar; adäm balalarınıñ meñnärçä yıllık tırışlıgı belän barlıkka kilgän fännär häm fälsäfä urınına «izgelekle» nadanlıgıñ bulır!
Tereklek «Ah!» dide — başkaga hälsez ide. Üzeneñ aktıkkı selkeneşe bularak, ul tatar kızın täräzä yanına iltte.
Comga kön ide. Täräzä yanınnan käkre ayaklı ber kibetçe uzıp kitte. Tatar kızı kibetçegä «gıyşık» buldı. Kibetçe dä, yöreşen kupşılandırıp, küzlären yaltıratıp: «Matur tätäy, nik yalgız utırasıñ?»— digän şikelle ber gıyşık süze belän cavap birde.
Şimbä kön tatar kızına täräzä aldında utırmaska ämer buldı. Tatar kızı bu kön täräzä aldında yörenä genä ide. Köyäntä şikelle urtalay bökräygän tatar şäkerte uzıp kitte. Tatar kızı moña da «gıyşık» buldı. Şäkert tä üz tarafınnan: «Qaläm kaptım, hur kızım»,— dip cavapladı da bu kön ük çäçäk töşerelgän «täti» käğazgä hat yazıp cibärergä karar birde.
Yakşämbe könge ämerdä tatar kızına täräzä yanına kilü bötenläy tıyıla ide. Ul urlap, kaçınıp kına täräzä yanına kilde. Uramnan häzer genä kırdırgan başına koyrıksız çalma kigän mähdüm uzıp bara ide. Tatar kızı moña da «gıyşık» buldı. Mähdüm äfände dä çalmasın maturlabrak tözätep kide häm, ber küzen kısınkırap, bay kızına öylänüneñ faydaların uyladı; bu kön ük ber karçık arkılı kızga bik sagınıp, bik sargayıp sälam kündermäkçe buldı.
Düşämbe kön tatar kızı tagı, ber vakıt tabıp, kaçınıp, kurkınıp kına täräzä yanına kilde. Uramnan yahşı atka utırıp, zur korsaklı tatar bayı häm maylı küzle, kıñgır bürekle baybätçä* uzıp baralar ide. Tatar kızı baybätçägä «gıyşık» buldı. Baybätçä dä, kaşın sikertep, bişençegä bu kıznı da söyärgä mömkin dip uyladı. Kart bay da vakıtı belän monı ikençe hatınlıkka soratmakçı buldı.
Kara köç tereklekneñ bu ülem aldı selkeneşlärenä dä riza bulmadı.
* Baybätçä — buyga citkän bay ulı.
Canlı kurçaklar tatar kızına iğlan ittelär: -
— Häzer sine Biktimergä kiyäügä yäräştek, sin añar kol bulırga burıçlı!
Akıllı baş ata ämer räveşendäge näsıyhäten birde:
— Biktimer rizası — täñre rizası!
Kara köç üz-üzennän rizalık yılmaeşı belän yılmaydı:
— Sin häzer tereklek digän revolyutsionerdan bötenläygä-bötenläygä kotılasıñ, canlı kurçak bulıp kalasıñ. Min sineñ belän uynarga Biktimerne täğaen itäm. Kabereñä kergänçe, añar hezmät itärseñ — menä minem maksudım!..
Canlı kurçak satuçı häm aluçı atalar arasında säüdäläşü başlandı:
— Yuk, Zäynetdin abzıy, mähär* biş yöz sum täñkä!
— Alay kıymmät, häyerle kuldan dürt yöz sum!
— Yuk, Zäynetdin abzıy, ber ille sum arttırırsıñ inde!
— Häyerle bulsın, uka çaçagı belän ber asıl külmäk** minnän bulsın alaysa!
Äüväl öygä bik küp canlı kurçaklar çakırıp aşattılar. Alar hämmäse dä tatar kızına çüpräklär, tätilär kiterdelär.
Annan soñ şul canlı kurçaklar belän uynauçı ahmaklar törkemen çakırıp aşattılar. Bolar arasında çalmalı ber keşe dä bar ide. Ul keşe, ber äfsen*** ukıp, şundagılar östenä örde. Şul vakıttan böten ahmaklar törkeme tatar kızın Biktimerneñ uyınçıgı dip küñel berketä başladı.
* Mähär — kiyäü tarafınnan käläşneñ ata-analarına birelä torgan akça.
** Uka çaçagı belän ber asıl külmäk — kıymmätle yıfäk tukımadan uka-çuklar totıp tegelgän külmäk.
*** Äfsen — siherçelärneñ, im-tomçılarnıñ siherläü süzläre.
— Sez, kem, fälänetdin, üz kızıñnı dürt yöz sum akça, ber uka çaçaklı asıl külmäk bärabärenä Biktimer Zäynetdin ugılına birdeñme?
— Birdem, birdem!
— Sez kem, Zäynetdin, tatar kızın dürt yöz sum akça, ber uka çaçaklı asıl külmäk bärabärenä ugılıñ Biktimer öçen aldıñmı?
— Aldım, aldım!
Tatar kızı belän Biktimerne dürt täülek bergä yabıp tottılar...
Kilen itep töşerergä häzerlädelär.
Canlı kurçak tatar kızına ahırgı näsıyhätlären birde:
— Kızım, ireñneñ süzennän çıkma, ayak astında tufrak bul!
Akıllı baş ata kabatlap tordı: — Biktimer rizası — täñre rizası!
İnde tereklekneñ tavışı çıkmaganın kürgäç, kara köç tatar kızına karap ber kıçkırdı:
— İnde canlı kurçak bulıp citteñ!
Canlı kurçaknı Biktimer dürt divar arasına kertep kuydı:
Menä siña divarlar! Sin, kabereñä kergänçe, şularnı saklarga tiyeş. Min, telägänem vakıtta kilep-kilep, sineñ belän uynarmın.
Kara köç, poçmakka basıp, näsıyhät birde:
— Sineñ vazifañ ireñä uyınçık bulu häm üzegez şikelle ahmaklarnıñ cir yözennän näsele kiselmäsen öçen bala tabu!
Biktimerneñ küz işaräse belän birelgän ämeren ütäp, canlı kurçak kara köç aldında tez çükte:
— Beläm, bik beläm! Minem dönyaga çıgarıluımnan maksat şul ike närsä genä!
Kara köç tereklek tavışın häzer dä işetmägäç, kıçkırıp kölde:
— Ha, ha, ha! Tatar kızı canlı kurçakka äylände bit! Torgan poçmaktan çıgıp, näq urta ber cirgä kilep bastı, bastı da kölde:
— Ha, ha, ha! Tatar kızın tereläy kümdelär bit!
Bu vakıtta Misırnıñ camiğ äl-Äzhärendä* taliblär, İstanbulnıñ millät hokukın saklau ismenä tärbiyä itelä torgan parlamentı kürşesendä, Ayä-Sufiyä camigında** Korän ukuçı, Särändib*** utravında, darçin agaçları**** arasında hind möselmannarı, Kursa mädräsäsendä(1) sufilar(2), şähre Bolgar härabäläre arasında säyähätçe möselmannar häm Käğbätullada(3) böten cir yözennän cıyılgan hacilar(4) Korän ukıylar, hämmäse dä: «Vä iza äl-mäüeödätö söeilät bi äyyi zänbin katilät» ayaten täkrarlıylar:
Tereläy kümelgän kız baladan ni gönahı öçen üterelgänlegen sorau köne — kıyamät köneder(5),— dilär ide...
11 may, 1909 yıl
* Camiğ el-Äzher — Kahirädäge dini häm dönyavi yugarı uku yortı; mäçet häm universitetnı berläşterä.
** Ayä-Sufiyä camigında — İstanbuldagı mäçet.
*** Särändib — Tseylon utravında (Şri-Lanka).
**** Darçin agaçı — tropik lavrlar törennän bulgan agaç.
1 Kursa mädräsäse — Yugarı Kursa avılında (Tatarstannıñ Arça rayonı) ataklı fiker iyäse Galbennasıyr Kursavi (1776—1813) ukıtkan zur mädräsä.
2 Sufi — gomeren Allaga, dingä hezmät itügä bagışlagan möselman.
3 Käğbätulla (Käğbä) — möselmannarnıñ Mäkkädäge izge yortı.
4 Haci — Käğbägä barıp, gıybadät kılıp kaytkan, yağni hac kılgan keşe.
5 Kıyamät köne — Alla aldına hisap birergä cıyılu köne.