(hikäyä)
Bezneñ avıl ineşneñ ike yagına urnaşkan, tik ineş yarında ber talda, kamışta usmi, ni bulgan tallarnı sugış yıllarında kolhoz nucasına kisep betergännär, kıskası yarları açık tik yäşel ülängenä üsä.
Här vahıt bolay bulmagan, avılnı başlap töpläveçelär ineşneñ ike yagındada kuyı urman bulgan diyep süli bulgannar, häzerge MTM tora torgan yarım utrauda Urazay külenä tike urman belän kaplangan bula.
Avılnıñ tarihı zur häm katlaulı tarihçılar yazuı buyınça avılnı 1841elnı nigezlilär. Urta Äläzännän, Ayınburadan, Kınadı avılınnan häm Suleevkadan ciyen yarlı yabagay kilep utıra.
Tik boronnan kalgan riviätlär başkanı süli, min bik tirängä kerminçä üz näselemneñ tarihınnan ber özek kiteräm, minem Halil babamnıñ atası İlyas, Altatada yugargı oçta tua, kışın, atası Bigiçev Biktimir, Şabayıv Mostafa babaynıñ tätäsenä öylängän bula, äbineñ ismen min ätälmim, yaz başen sular kimegäç, bulaçak avıl urnına Ayınbura yagına zemlyanka kazıp urnaşalar, alar niçek yäşägännär torarak belerbez, ä häzergä iñ ähämiyätlese. İlyas babay 1913 yılnıñ avgust ayında 91nçe yäşendä dönya kuya, ägärdä 1913eldan 91alsak 1822el kilep çıga. Halilnıñ olo İskädär sülägänçä, Biktimir babay MTM yagında zemlänkalarda torgan biş ğailädän, arpa häm tarı orlıka ala arpada, tarıda sukmagan bula, eskertkä ügän kileş saklagannar, alar sugarga bulışa. Dimäk avılnıñ tarihı, çama belän 1818—1819 yıllarda başlana, min bu tarihi mäglyumätne soñrak yazılaçak ğadätneñ nindi tirän tamırlı ikänen as sızıklau öçen genä kiterdem.
Avılnıñ iñ urtasında, ber tugay bar, başka tugaylar bersedä kalmadı, ineş suın tiränäytergä diyep Bumanı zur itep bugaç, alar su astında kaldılar.
Berdän ber kalgan tugaynı, urta tugay, diyep yöretälär ul urta tugay bik kızıklı urın, nik disäñ ul tugayga cäyneñ iñ kıska tönnäreneñ bersendä, Ayınbura yagında yäşägän, niyäte bulıpta, kiyäügä çıgalmagan kızlar yaş tol hatınnar cıyılalarda şäp şärä kalıp ber berese belän söyläşmiçä bernindidä tavış çıgarmıça tönneñ urtasında ineşkä suga kerälär. Su koyınalar ul su koyınunıñ şartın bozarga yaramıy, şartın bozsañ koyınunıñ mägnäse yugala.
Su koyınırga äzerlängän hatın—kız, yar yanına cıyılıp, bötenese berdän, aşıkmıça, kabalanmıça, ineşkä kerälär.
İneş çittän ük tirän tögel, äkrengenä tiränäyä bara, su sakal astına tike citsen öçen çama belän kergän keşegä, bu oçrakta hatın—kızga un—unbiş metr ütärgä kiräk.
Suga kerep barganda çäçlären sütälär, iñnärenä cibärälär, ineş suı sakal astına citkäç başların suga çumırıp, su iyäse, mine irle it, öyle it diyep äytälärdi.
Şonnan soñ kire borolıp aşıkmıça sudan çıgalar, ber kemdä ber süzdä äytmi.
Däşmi, nitmi öslärenä külmäkkenä kiyälärdä, kaysı öydän çıktılar şul öygä kire kerälär, annarı taralalar.
Belmim, çındamı bu su töşüneñ faydası tiyä, yuk mı tik Ayınbura yagında çında kartayıp kiyäügä çıkmıy kalgan kızlar yuk.
Bu su töşüneñ kaysı köndä, kaysı säğattä bulaçagı bik zur ser bulıp saklana.
Ul hal kayçan bulaçagın, bik küp yeget belgese keli, tik älegä qadär ber ir keşedä hatınn—kıznıñ su töşkänen kürmägän diyep söylilär, tik şulay da ike ğasır eçendä bu adätkä kagılışlı, öç vakıga teldän—telgä, kolaktan kolakka küçep yöri, berençese bik boronda bulgan hal, kalmıklarnıñ kübese idel artı dalaların taşlap üz illärenä Dcungariyägä küçep kitsädä, Uzin yılgalarınıñ askı agımında bernikadär küçmä kalmıklar torop kalgan.
Alar üzlären bu dalarnıñ hucası itep sanagannar, şuña kürä siräkkenä bulsada barımta belän şögellängännär.
İlminnändä, başka tirädäge avıllardan da mal orlagannar, şulay cäy ayınıñ ber tönendä, töngegä tışaulap urta Tugayga yebärgän atlarnı, kalmıklar kuıp alıp kitärgä bulalar, alar öç caydak kilälär, ikese atlarınnan töşep tışaulagan atlarnıñ tışauların saldırıga totınalar, şul vahıt sudan ike distägä yakın hatın—kız çıga.
Däşmi –nitmi, yarga kütärelä, su köbek ay yaktısında, kalmıklar mondıy küreneştän kotları oçıp, ay—vaylap kaçalar bu vakigadan soñ alar avılga yakın kilmägännär.
İkençe vakıga suıştan soñ bula, Böyek Vatan sugışı yıllarında avıl tiräsendä bürelär kübäyä, karañgı töşkäç alar avılga kerep etlärnedä alıp kitkälägnär, şuña kürä avıl halkı etlären töngegä tışta kaldırmagannar.
Uzläredä karañgı toşkäç, bik aşıgıç eş bulmasa çıgıp yöremägännär.
Tik här yıl cäyen bula torgan yılnıñ iñ kıska tönnäre kilep citkän, sugıştan soñ yartı avıl tol hatın, kızlarnı äytäsedä yuk, yegetlär äldä ya kaytmagan sugıştan, ya sugışta häläk bulgan, bu hatle hatın—kız irsez.
Cıyılgannar su koyınırga, kergännär, borolıp kire çıgıp toralar, karasalar, ay yaktısında kiyemnäre östendä ike büre utırıp tora, tuktargada kıçkırıgada yaramıy, hatın—kız sudan çıga birgän yarga çıgıp bürelärgä ike—öç adım kalgaç, bürelär torop kitälär.
İñ soñgı tapkır bu su koyınu ğadäteneñ halık telenä elägüenä utız yıllar bulır.
Tugayga terälep diyärlek Ayşa Kälyugınıñ hatnınıñ, Märyam apanıñ öye tora ide, yañgız kalgaç üz balaları bulmaganga kürşe malayı Syagitnı yanına kunarga kertä bula. Syagit digän bala may ayında mäktäpneñ berençe sınıfın gına tämamlagan bulsa da, cebep torgannardan tögel, şuk ciget, şulay ber töndä Syagit Märyan apada kunganda, ni säbäpleder malay tön urtasında öydän çıga, anıñ ineş yarına taban baruı bula, sudan yegermegä yakın şärşä hatın—kız, ay yaktısında ber süz däşminçä, aşıkmıça, çäçlären iñnärenä yebärgän kileş, sudan çıga, malay irelep çabıp öygä kerä.
Märyan apa küpme sorasada, Syagit balam ni buldı diyep, malay däşmi, karavatta utırıp tik tora.
İrtästön Märyan apa Syagitnıñ bolay törtelep torganın kürgäç, bar balam kibetkä barıp kil, üzeñä pränek alıp kayt, diyep akça birgändä magazinga ozatkan.
Malay akçanı alada kitä, tik kibet digänebez ineşneñ ikençe yagında, arı barır öçen basmadan ineş aşa ütärgä kiräk.
Syagit basmaga qadär barada tuktap kala, şulay anıñ basmaga kerminçä basıp torganın kürgän Cämilä apa, nik balam monda basıp torasıñ, diyep soragaç, basma aşa çıgarga kurkam diyep cavap birä.
Nik kurkasıñ, älgä qadär basma aşa yöredeñ bit, äye yöredem, tik äle kurkam, kiçä tönne ber kötü su analarınıñ ineştän çıkkanın kürdem, alarda mine kürgän bulsalar, basma aşa ütkändä totıp alsalar, taragıbıznı urladı diyep yala yagıp, minnän tarak taptırsalar, min nişlärmen i balam sin kiräkmägän imeş—mimeşlärgä oşanma, ber nindidä su anası yuk.
Cämilä apa, min sineñ köbek küzlek kiyep yöremim, üz küzem belän küdem, ya yarıy balam sin tarakların almagan bulsañ alar siña timäs ä,ydä ikäü küçäbez, üzeñ kürerseñ timägännären, basmadan ikäü küçälär, kibettän kaytkanda Syagit üzegenä artına karı—karı yögrep basmadan ütä.
Vahıt ütü belän, bu vakiga onotola töşä, Syagitta basmadan kurıkmıy yöri başlıy, tik şulayda halık arasında berçegä onotılıp betmi.
Üzem kürgänem yuk, tik halık söylägänçä Ayınbura hatın—kızı hamanda su töşälär di, tik urta tugayda tögel, Bozer bumasına küçengännär, arı küçenüläreneñ säbäbe ber, yılnıñ iñ kıska tönendä suda koyınırga teläveçe kübäygän, küp hatın—kız, üzeneñ kiyäügä çıgarga, kemgäder ana bulırga, ğailä korop balalar usterergä anık ikännegen yözär yıllar eçendä sınalgan ğadät aşalıy, iglan itä här kemneñ niyäten bergä suda koyıngan hatın—kızlar gına belä.
Ä hatın—kız, kem belän suga töşkänen bilgele inde ber kemgädä sülämi.
Şuña kürä avılnıñ Ayınbura yagında tugan hatın—kızı üzläre genä tügel, zur şähärlärdän iptäş kızlarında alıp kilälär.
Allaga şöker kiyäügä çıkmıy kalmılar.
Tik bögengese köngä berkemd äytälmi, bu adätne iske yorttanmı alıp kilgännärme, ällä inde yaña yort tamgası itep kullanalar.
2010 yıl Verhazovka