(hikäyä)
Yau kırlarında sigez ulın yugaltkan Olı Yöräkle Ana
Fatıyha Ähmädiyeva bagışlıym.
1946nçı yılnıñ köze cılı häm ozın kilde. Avgust ayında yañgırlı buldı da, sentyabrdä yañadan könnär cılıtıp cibärde. Oktyabr başında da, äbilär çuagındagı kebek, sukalangan basu öslärendä tocım cepläre uynaklıy ide äle. Dürt yıldan artıkka suzılgan kankoygıç sugışlardan soñ cannarı yal itsen, yöräklärenä cılı yögersen, digänder Tabiğat-Ana. Küpme keşe yau kırlarında başın saldı, tılda avırulardan, açlıktan şeşenep vakıtsız gür iyäse buldı! Görnädirdäy irlärne genä tügel, buınnarı da nıgıp citmägän bala-çagalarnı, tal çıbıgıday zifa buylı kızlarnı, ak yaulıklı äbilärne dä yaumadı bu yıllar. İdeldän German cirlärenä qadär suzılgan meñärlägän çakırımlı front yullarında, hezmät armiyäsendä berär keşese yäisä tuganı başın salmagan ber genä ğailä dä kalmadı alarnıñ öç yöz yortlı Urta Kirmän avılında da. Tugız balasınıñ, tugız yöräk päraseneñ berse dä isän tügel bügen. Bötenesen kahär töşkere sugışlar yalmap aldı. Tugızınıñ kaberläre tugız cirdä. Ni ğayepläre, ni gönahları bar ide soñ şuşı keçkenä genä, gäüdäsendäge söyäkläre bürtep çıkkan, yäşe citmeşkä citep kilüçe Fatıyha karçıknıñ Galicanäp Yazmış anıñ öslärenä gür gazapları öyärlek?!
Kiçä onıgı Märziyä töpçek ulı Äğmäletdineneñ dä Mançcuriyä cirendä yatıp kaluı turındagı häbärne kaytıp äytkäç, soñgı ömetläre özelde, yörägeneñ yegäre kitte. Äle avgust ayında da hatları kilep tordı, yaponnarnı kua başladık, tizdän ciñep kaytıp citärbez digän, canın cılıta torgan süzläre belän ömetländergän; artına sagınuı turında cır yazılgan fotoräsemen dä salgan ide.
Cırlarga, moñlanırga yarata ide töpçege. Avılda bäyrämnärdä kontsert kuyganda anı kaldırmıylar ide. Sugışka kitärgä käğaz kilgäç tä, sagışlanıp, ozın-ozın cırlar cırlap utırgan ide. İnde ul da kayta almadı! Sarı sagışların basarga şul räseme belän, artına yazgan cırı gına kaldı! Açık yözle, näzek kaşlı, yomrı borınlı, üze kebek yuka irenle soñgı ulı da bu yaktı dönyalarda yuk ikän inde!
Küzlärennän barı ber tamçı küz yäşe tägäräp töşte anıñ şul kurgaşınday häbärdän soñ. Yuk, küzlärennän tügel, yörägennän tägärädelär ul yäşlär! Şul mäldä böten tüzemlegen cıyıp:
– Üz gomeremdäge soñgı yäş tamçısı bulsa ide! – dip teläde ul Hodaydan. – Bütän minem başıma yugaltu açıların kitermäsäñ ide! – dide.
İ, dönya! Niçek kütärergä mondıy avırlıklarnı! Berençe ulı İsmägıyl gracdannar sugışında başın saldı, altısı Böyek Vatan sugışında, sigezençese yaponnar belän orışkanda yatıp kaldı, berdän-ber kızı – Mahinurı da salkın tiderep gür iyäse buldı. Küñel kırı şır yalangaç bügen. Yöräk cimeşe, kırık yıldan artık böten kaygı-şatlıkların büleşkän ire, balarınıñ atası Fättahı äle yarıy sugış çıgası yılnıñ kışında uk vafat buldı. Bu avırlıklarnı – yugaltu açıların yöräge kütärä almas ide.
Alarnıñ Urta Kirmänenä Su Yılgadan kilen bulıp töşkän Miñsılunıñ Mäğsümcan atlı abıysı sugıştan kaytkan da, şunı kürergä dip mengän bulgan ikän avıllarına. Yul yırak, Norma häm Kirmän başı aşa uzası bar, unbiş-unaltı çakırım gına tügelder. Üzenä iptäşkä üsmer kız bulıp citkän, häzerdän ük eşkä katılıgı belän ayırılıp torgan anıñ onıgı – İbrahim ulınıñ kızı Märziyäne iyärtkän bulgan. Olı keşe gozerläp ütengäç karşı kilmägän bala. Miñsılunıñ enese sugışta kürgännären söylägändä anıñ töpçek ulı Äğlämetdinne dä bik hörmätläp iskä algan.
– Bik batır yeget ide. Haylar şähären şturmlaganda katı bäreleşlär buldı. Küp keşe hälaq buldı. Bezneñ yaktaş Äğmäletdin Fättahov şunda yaponnarnıñ DOTın kükräge belän kapladı. Minem kullarımda can birde, – digän.
Bu can öşetkeç häbärne işetkäç, avılga yögerep diyärlek kaytkan bala. Öygä kilep kergändä sulışları kapkan, telen äyländerep süzen äyterlek tä tügel ide. Şul mäldä ük sizde anıñ yöräge bik avır kaygı kilgänen.
– Äğmäletdin abıy hälaq bulgan... – dip kenä äytä aldı ul küz yäşlärenä buılıp.
Bu balalar da sugış yıllarında kisäk olıgayıp kittelär. Ber-ber artlı kilep torgan ülem häbärläre alarnıñ da cannarın telgäläde, cilkälärenä avır yök bulıp yattı.
Äğmäletdinneñ üleme belän böten dönyası çälperämä kilde anıñ. Anısı bulsa da kaytır, bälki, dip ömetlänep kötkän ide. Urınına barıp audı. Ber kem belän dä söyläşäse kilmäde. Ul tönne yokısı yokı bulmadı. Böten tormışın uylap çıktı.
Äle genä buy citkerep kilä torgan kız ide, bügen inde altmış cide yäşlek karçık! Uncide yäşe tular-tulmas Ähmädi Fättahına dimläp kiyäügä birdelär. Bulaçak häläl cefete annan sigez yäşkä olırak ide. Ul yıllarda kız belän yegetneñ oçraşıp yörüläre, väğdälär bireşüläre bik siräk ide şul. Yäş cilkänçeklärne genä tügel, citkän kızlarnı da äti-äniläre aulak öylärgä bik siräk yörtte. Keşe arasında süz taraludan kotları çıgıp tora ide. Ähmädinekelärdän yauçı kilgäç, äti-änisennän, tugannarınnan ayırılıp çit yortta yäşäsen küz aldına kiterep koyılıp iñgän ide, Fättahnıñ söykemle kalın kara kaşları, çişmädän sudan kaytkanda kötep torıp äytkän matur süzläre, mölayım karaşları küz aldına kilep, söyenep tä kuydı. Yegetneñ küze töşep yörgän ikän aña. Närsäse belän yörägen bilägän bulgandır? Buyga da artık kütärelmägän, gäüdägä dä kalın tügel, yugıysa. Yañakları anıñ kebek almaday kalkıp toruçı mölayım kızlar avılda ber ul gına tügel. Alarnıñ näselendäge hatın-kızlar elek-elektän tuku eşenä osta bulgan. Kinderdän cep erläp kiyem-salım tegärlek tukımalar da, bizäkle sölgelär dä sukkannar. İrläre alarnı Çöyle, Mamadış bazarlarına iltep satıp akça yünältkännär. Fatıyhanıñ da kinder sugu ostalıgı halık telenä menä başlagan ide inde. Ähmädinekelärneñ dä kulları eş belä. Fättah balta eşenä bigräk tä osta buldı. Berärse karaltı-kura, yort-cir citkeräse bulsa, yäş çaklarında kuldaş itep anı çakıralar ide. Artaş, Norma, Urazbahtı, Yugarı Yäke avıllarına da çıgıp eşläp kaytkaladı. Beraz gına bulsa da akçası yünältä ide. Üzlärenä dä ayırım yort salıp çıgu turında hıyallandılar. Yıllar uzgaç bu hıyalları da tormışka aştı. Urta Kirmänneñ Tübän oç uramında küp täräzäle, takta tübäle, altı poçmaklı narat yaña öy kütärelde. Karaltı kuralarnı yañadan citkerdelär.
Berençe ulları İsmägıyl tuganda aña uncide yäş kenä ide äle. Tagın ber yıldan İbrahim dönyaga kilde. Kabat Möğtäsim, Möhlisulla, Mäğsümcan, Gabdelbarıy, Misbahetdin, nihayät kötkän kızları Mahinur häm Äğmäletdin. İr balaları işle bulgaç, imana cirläre dä küp tide. Balalar olısı-keçese bergäläşep, dus bulıp eşlädelär. Kelätlärenä olau-olau aşlık kayta ide. Aşau yagına mohtaclık kiçermädelär. Urta Kirmänneñ nık hälle krestyannarınnan isäplände Fätıyha häm Fättah ğailäse. Oktyabr revolyutsiyäsennän soñ baylarnıñ cirläre dä yarlılarga öläşende, alarnıñ imana cirläre tagın da arttı. Yaña tormış halıkka yaña sulış örgän kebek bulgan ide. Baylarnıñ alay tiz genä bulgan mölkätlärennän ayırılası kilmäde: ildä mähşär kuptı. 1918nçe yılnıñ közendä Halık armiyäse dip ataluçı otryadlar avıllarnı talap uzdı. Atlarnı, sıyırlarnı alıp çıgıp kittelär. Alar da atsız kaldı. İgennär äle kırda – költälär ındırlarga sugarga alıp kaytılmagan ide. Yartı yıldan yaña afät – Kolçak yavı Nokrat, Çulman buylarına qadär kilep citte. Yäş Sovet däüläten saklarga soldatlar kiräk didelär, olı ulları İsmägıyl belän İbrahimnı Mamadışka kızıllar otryadına yazılırga alıp kittelär.
– Ber-beregezdän ayırılmagız, – dip kaldı ataları ayırılışkanda. – Ber-beregezgä küz-kolak bulıp, saklap yöregez.
– Yarar, äti, – dip kitkännär ide, sugışta üzeñ telägänçä yörep bulmıy şul.
İke yıldan kalın kara mıyık cibärgän, çın irlärgä äylängän İbrahim gına äylänep kayttı. Holkına qadär kırıslangan. Abıysın çit cirlärdä cirläp kaldırgan ikän. Üze dä yaralangan bulgan. Cıynak kına sandıgı töbennän kızıl çüpräk tışlı Korän alıp:
– Şuşı izge kitap kına isän alıp kayttı mine. Monnan soñ näselebez yädqare bulıp saklansın, – dip äniseneñ kullarına birde. Aklar taşlap kaldırgan olaularnıñ bersennän tabıp algan bulgan ikän.
Bügen dä isän äle ul kitap. Keşe küzennän yırakta – sandık töbendä cide kat çüpräkkä törelgän kileş tora. Bu sugışka kitkändä yañadan ulına birep cibärä almadı. Häzerge hökümät, kommunistlar dinne yaratmıy. Koräneñne kürsälär, şunda uk «halık doşmanı» yarlıgı tagarga mömkinnär. Alarnıñ avılınnan da yuk kına ğayeplär belän ällä niçä keşeneñ başına cittelär inde. Bu dönyası gel üzgärep kenä tora şul.
Tañ belenügä torıp namazına bastı, sandıgı töbennän kızıl tışlı Koränen alıp, barlık balalarına atap, «Yasin» süräsen bagışladı. İzge kitapnı yañadan qaderläp iñ aska salgannan soñ, ullarınıñ yau kırınnan kaytularına dip saklagan çikläveklären alıp kuydı. Kelättän on alıp kerep, peşerenergä kereşte. Yöräge belän sizä: Su Yılganıñ Yunıs Mäğsümcanın bügen menep kürmäsä, başka ber vakıtta da monı eşli almayaçak. Soñgı ulın, soñgı yöräk pärasen cir kuyınına iñdergän keşene üz balası kebek hörmätlärgä, sıylarga tiyeş ul. Böten canı tarta anı äle armiyädän genä kaytıp töşkän şul soldat yanına.
– Tor, kızım, bügen Su Yılgaga menep töşäbez, – dip yomşak kına Märziyägä endäşte ul.
Onıgı ällä kayçan uyansa da, yoklaganga sabışıp, anı tın gına küzätep yata ide. Başkalar da süzsez genä torıp utırdılar. Öygä tämle islär taralganın sizmilärme soñ! Tik bu yulı berse dä tabın yanına utırırga aşıkmadı. Alar da belä: bu sıylar kunakkka alıp barası.
– İ, balalar!.. – dip, beräm-beräm söyep çıktı alarnı äbiläre.
Alarga da bähet yılmaerga yazgan ikän: beräm-beräm kullarına täm-tomnar tottırdı.
Yañadan sandıgın açıp, räyeşkä genä kiyä torgan, törle börçeklär töşerelgän ak külmägen aldı, ak şäl yaulıgın börkände.
– Äydä, kızım, – dide Märziyägä.
Ber kulına öräñge tayagın, ikeçesenä – küçtänäçläre bäylängän töyençegen totıp, säfärgä kuzgaldılar. Gomere buyı cäyäüläp yörsälär dä, citmeşkä citep kilüçe karçık öçen az yul tügel unbiş çakırım. Äle yarıy könnär cılı tora, ayak astı korı. Üz uylarına çumıp atladı da atladı ul. Normaga da, Kirmän başına da kerep tormıyça, basu çitlärendäge at yulı buylap bardılar. Kirmän başı halkınıñ kötüläre yöri torgan Kazıgan tau yılgası buylap kitkäç, Su Yılgaga turırak ta äle. Ul kiñ üzänne Sulı Yılga dip yörtälär. Ä Kazıgan taunı – tau bite buylap menü öçen yasalgan yulnı – Berençe bötendönya sugışı çıgası yılnı eşlägännäre häterendä äle. Kirmän başında elek volost üzäge ide. Ä avıl ğalämät zur. Meñnän artık hucalık bulgan dilär ul vakıtta. Şunıñ qadär küp keşe bulgaç, cirläre citmägänder inde. Artaş östendäge olı gına basunı sugışıp algannarın häterli äle ul alarnıñ. Artaşlarnı yaklarga Urta Kirmänneñ irläre dä kütärelep mengän ide. Kirmän başları usal bit: barısın kıynap kaytargannar. Anıñ ätise dä yartı yıl aksap yörgän ide.
Kazıgan taunı uzgaç bik mul sulı çişmä barın işetep belä ide inde. Anıñ yanına tuktap, suınnan avız ittelär, bit-kulların yuıp aldılar. Suı bik tämle ikän, alma tämnäre kilä! Şifası da bardır.
Su Yılgada kolhoznıñ ferması, ambarları, klubı, känsäläre avıl başına uk – bötenese ber tirägä salıngan. Mäğsümcan soldatlarnıñ öye dä annan yırak tügel. Häyer, ber genä uramlı avıl ul. Yegerme berençe yılgı açlıktan soñ Kirmän başınnan küçengännär monda. İkençe törle Çıtır dip tä yörtälär. Avıl urınında başta kuyı çıtırmanlık bulgan, halık şularnı töpläp urnaşkan. Keşeläre nık yäşi. Barısında diyärlek takta tübäle yortlar. Nık karaltı-kura.
Mäğsümcan soldat öydä turı kilde. Märziyä belän anı kürgäç, barısın da süzsez dä añladı. Alar belän karşı kilep küreşte. Sugıştan kaytkan gimnasterkasın da gadi külmäkkä alıştırırga ölgermägän ide äle yeget. Aña karagaç, kaysı yagı beländer Äğmäletdinenä dä ohşatıp, ana yöräge tagın sıkrap kuydı.
– Mäğsümcan balam, sin miña üzemneñ ulım kebek. Min inde häzer küräsen kürgän, kartaydım. Bersen dä yäşermiçä söylä miña. Balamnı soñgı tapkır kürgän keşe sin. Yörägemdä kalmasın, – dide ul soldatka.
Utnı-sunı kiçep, dusların yugaltu açıların tatıp kaytkan keşe ana yörägen añlamıymı soñ!
– Bötenesen söylim min sezgä, – dip, sugış yıllarında Yırak Könçıgışta bergä niçek itep hezmät itkännärennän başlap kitte.
Baykal artında bulgannar ikän. Cirgä zemlyankalar kazıp, şularda yäşägännär. Ofitserlar härbi öyränülärne ütkärep kenä torgannar.
– Tärtiplär bik katı ide. Ofitserlarnıñ da, sugışçılarnıñ da tizräk frontka kitäse kilä. Kübeseneñ keme dä bulsa hälaq bulgan. Äğmäletdin dä ällä niçä tapkır raport yazdı. Barıber frontka cibärmädelär. Yaponnar da ilebezgä sugış başlar, dip köttelär. Alar yagınnan bezneñ çik sakçılarına karata provokatsiyälär küp buldı. Avtomatlardan da atkaladılar. Bezne tönlä trevoga belän yış kütärälär ide. Äğmäletdin yaktaş öyränülärdä gel aldıngı buldı. Komandirlarıbız maktap kına tordı, – dip söyläp kitte ul. – Bıyıl iyün ayında trevoga belän kütärep, Mançcuriyä çigenä alıp kittelär. Yaponnar sizmäsen öçen, tönlä genä barıp, köndez yal itä idek. İyül urtalarında çikkä barıp cittek. Ber ayga yakın suzılgan härbi öyränülär başlandı. Yañadan avtomatlardan, pulemetlardan töz atarga, granata ırgıtırga öyrändek. 9nçı avgust könne irtänge 4tä bezneñ böten 293nçe diviziyäne trevoga belän kütärdelär. Diviziyäneñ politbülek naçalnigı Sovetlar Soyuzınıñ Yaponiyä belän sugış hälendä buluın iğlan itte. Säğat 5tä çikne uzıp, Mançcuriyä territoriyäsenä kerep kittek. Gobi çüle başlandı. Kön temperaturası köndez 40 graduska qadär kütärelä. Yomşak kına cil çıksa da, tozlı komnı oçırta başlıy. Ul sulışlarnı kaplıy. Kaynar komda kün iteklär böreşep kibä. Bik küp soldatlar yulda barganda kızu tiyep añnarın yugalttılar. Koteloklarga irtän tutırgan su öylä turına eçelep betä ide. Älseräüdän tellär añkauga yabışa. Ber tapkır karıybız, alda zäp-zäñgär kül kürenä. Barıbız da tizräk şunda barıp citü öçen alımnarnı kızulattık. Ä ul mirac gına bulgan ikän. Bezneñ kürgän närsä meni!
– Urazanıñ urak vakıtında turı kilgäne buldı. Kön ozın. Sähärgä irtä torasıñ. Koyaş soñ gına bayıy. Kön çelläsendä bigräk katı kızdıra. Başka kızu bärmäsen öçen, beraz sürän vakıtta – irtä-kiç kenä urakka çıga idek. Alay da kön buyı avızga tamçı da su kapmaganga kiçkä böten häl betä. Yegerme berençe yılnıñ cäyendä monda da çüldägedän kim bulmadı. Kızudan köne buyı havada zäñgärsu räşä uynagan kebek ide. Böten basudagı igennärne kipterep beterde. Çişmälärneñ suları bette, – dip iskä alıp utırdı ul çül kızulıgın üzençä küz aldına kiterep.
– Çülne çıkkaç, yañgır koyarga kereşte. Başta suga tiyengängä söyengän idek, ul totaştan yaudı da yaudı. Olı Hingan tauları başlangan ikän. Ayak astı sazga äylänep bette. Yılgalar yarlarınnan çıktı. Taularnı ütkellär aşa gına kiçep çıgıp bula anda. Citmäsä, alar tar. Urını-urını belän kıyalar çitennän barası. Şul ütkellärdä yaponnar ayausız karşılık kürsättelär. Zur yugaltular belän alga bardık. Taularnı isän-imin uzgaç, Mançcuriyä tigezlegenä kilep çıktık. Yañgırlar haman tuktamagan ide äle. Yulsız cirdän saz yırıp barırga turı kilde...
Avgust urtası monda da bik yañgırlı buldı. Çiläkläp koydı. Halık ällä niçä kön urakka çıga almadı. Yañgırlar tuktagaç, cir kipşergäç, ayagında yöri alırlık böten keşene basuga alıp çıktılar. Kart-korılar da kalmadı.
–Fatıyha apa, sin dä urakka bar inde. Bala-çagalarnı bulsa da költä bäylärgä, även kuyarga öyrätep torırsıñ. Sıyfat inspektorı bulırsıñ, – dip brigadir kilep äytkäç, soñgı yıllarda ayırılmas iptäşenä äylängän öräñge tayagına tayanıp ul da basuga kitte. Kilä-yava, kilä-yava, iyälände ber bolıt, digändäy, urak sentyabr ahırına qadär suzıldı bıyıl.
– ...Totaş front bulmadı anda. Yaponnar nıgıtılgan rayonnar äzerlägännär, alarga betonnan DOTlar, DZOTlar yasap, pulemetlar, tuplar urnaştırıp betergännär. Alarnı cir astı yulları belän totaştırgannar. Sugışka bik katı äzerlängän bulgannar ikän. Andıy rayonnarda kankoygıç sugışlar buldı. Doşman billärenä granatalar bäylägän soldatların da küp kaldırgan. Beznekelär tuktagan cirgä kulların kütärep kilälär dä, üz-üzlären şartlatalar. Bez bit başta alarnıñ niyätlären belmädek, plenga birelergä telilär, dip uyladık. Ä alarnı törmälärennän cıygannar ikän. Ğailälärenä akça väğdä itkän bulgannardır. Argun yılgasın kiçep Çangunga bara idek, diviziyäne Haylar şähärenä bordılar. Andagı nıgıtılgan rayonnı ala almagannar. 16nçı avgustta tönlä barıp citep andagı diviziyä soldatların alıştırdık. İkençe könne irtänge 6da şturm başlandı. Bezneñ artelliristlar DOTlarnı başta bik katı tupka tottılar. Alar tau bitlärenä berniçä rät itep urnaştırılgan ide. Baytak ut noktaları yuk itelsä dä, berniçäse isän kalgan. Kabat kürdek: stenaları öçär metr kalınlıkta itep eşlängän ide. Alarnı ansat kına cimerep bulmıy şul! Komandirlar haman atakaga kütärelergä çakıra, ä bez alarnıñ totaş pulemetlarınnan sipterülärennän başnı da kütärä almıybız. Şul vakıt Äğmäletdin bezneñ yulnı bikläp toruçı DOTka taba şuışıp kitte. Äle ber, äle ikençe taş artına ışıklanıp barıp, şaktıy yakınlaştı ul aña. Granatasın atarlık ara kalgaç, kütärelep, kulındagı granatalar bäylämen tomırdı. Doşman pulyası tiyepme, üze dä yöztübän cirgä kaplandı. Köçle şartlau yañgıragaç, pulemet yuk itelde, dip uylap, atakaga kütärelgän idek, berniçä sekundtan yañadan telgä kilde. Tagın cirgä yatarga mäcbür buldık. Bette yaktaş, dip uylagan idem, karıym, tagın şuışa bu! Yegetneñ isän buluın kürep, bötenebez söyendek. DOTka qadär şuışıp barıp citte dä, berniçä metr gına kalgaç, torıp avtomatınnan tişegenä ata-ata barıp, ut noktasın kükräge belän kapladı. Därräü yañadan kütäreldek. Tegelär haman dömekmägännär ikän äle. Äğmäletdinneñ gäüdäsen kırıyga etep täşerdelär dä, yañadan ut açtılar. Şul vakıtta cir astınnan barıp buıp ütererlek buldım. Barıp kına bulmıy ide. Çernigov ölkäsennän Vladimir Bulba digän yegetebez şuışa başladı. Ul da başta DOTka granatasın tomırdı, kabat kükräge belän kapladı. Ul arada bez dä barıp citkän idek inde. Ällä niçä keşe eçenä granatalarıbıznı attık. Äğmäletdinneñ kükräge pulyalar belän tişkälänep betsä dä, yörägendä canı bar ide äle. Kullarımda can birde. Ul könne ber genä yapon soldatın da plenga almadık. Küpme yegetlär başın saldı bit şul biyeklektä. Töne buyı ike arada atış bardı. Alar bezne minometlardan da utka tottılar. İkençe könne yañadan şturmga äzerlängän idek, tegelär ak flag kütärep kapitulyatsiyä yasadılar. Biş meñlek garnizonnarı saklagan ikän şähärne. Bezneñ barıber sıtıp uzasıbıznı belep, isän kalasıları kilgänder. Sugışçan duslarıbıznı hörmätläp, salyutlar birep kümdek. Äğmäletdinne, batırlıgı öçen, ordenga täqdim itäbez, dide komandirlar, – Mäğsümcan aşıkmıyça, barısın da bäynä-bäynä söyläde.
Ul tuktagaç ta, tagın ber işetäse kilep, añlap betermägän cirlären kayta-kayta soraştırdı.
Mäğsümcan soldat aşıkmıyça gına barısın da añlattı. Ananıñ soñgı ömetläre dä çälperämä kilgänen belä ide ul.
– Bez ber tugannar kebek idek. Ber-berebezgä kilgän hatlarnı kıçkırıp ukıdık. Äğmäletdin abıyları hälaq bulganga bik özgälände. Frontka kitep, alar öçen üç alası kilde. Sez ilgä monda da kiräk, didelär. Yaponnar belän dä sugış menä-menä başlanıp kitär kebek ide. Şuña kürä anda ällä niçä diviziyäne totkannardır da inde. Ber dä tınıç bulmadı anda. Sakta torgan soldatlarnı urlap kitälär ide. Kabat alarnıñ üle gäüdälären kitterep taşlıylar. Berniçä tapkır şulay kabatlangaç, komandirlar karavılda toruçılar sanın arttırdılar. Äğmäletdin belän ikäüläşep ällä niçä tapkır bergä sakta torgan buldı. Küzläre ütken ide anıñ. Gel uyau buldı. Şılt itkän tavışnı da ällä kaydan işetä ide. Stroyda yörergä dä osta buldı. Komandirlar gel maktap tordılar üzen.
Ana öçen ulın maktaudan da olı büläk yuk. Yözlärenä kızıllık kitermägän töpçek ulı da. Rähmät aña!
Mäğsümcan kızıl yoldızlı soldat pilotkası alıp kilde.
–Bu Äğmäletdinneke. İstälege kalsın, dip alıp kayttım, – dip anıñ kullarına birde.
Ulınıñ tän cılıların toyganday buldı ul. Anı bit Äğmäletdine berniçä yıl kiyep yörgän. Şunıñ belän atakalarga bargan, ülem belän küzgä-küz oçraşkan. Can birgändä başında bulgandır!
Soñgı yöräk cimeşeneñ sargılt-yäşel pilotkasın kükrägenä kıstı ul.
Su Yılgaga mengändä adımnarı kızu ide, kaytkanda salmak kına atladı. Märziyä dä aşıkmıy. Süzsez genä yanınnan bara. Ul da uyçanlandı. Yözläre citdi. Bu dürt yıl eçendä bötenese dä kaygı koyısınnan küp eçte.
–Kaylarda yatasız mikän sez, gaziz balalarım? Kaberläregez kaylarda ikän sezneñ? Cäsädegezne gürlärgä iñderüçelär buldı mikän?..
Berençe ulları İsmägıyl gracdannar sugışında uk hälaq bulgan ide. İbrahim anı üzem gürgä iñderdem dide. Anıñ da kaberen kürä almadı. Tugız balalarınnan Mihinurnıñ gına cäsäde avılları ziratında yata. Ul bala da ozın gomerle bulmadı, ciläktäy çagında salkın tiderep, üpkäse şeşep kitep bardı. Kiyäügä çıgarga da ölgermäde içmasam. Tugız baladan İbrahim belän Möğtäsim genä başlı-küzle bulıp ölgerdelär. İbrahim avıllarınnan öylängän ide. Alar belän ber yortta gomer ittelär. Ä Möğtäsim şahtalarga çıgıp kitte. Başta Perm ölkäsendä kümer çaptı. Ul yaklarga Kirmän-Urazbahtı töbäklärennän küpläp kitälär ide. 1917nçe yılgı revolyutsiyägä qadär dä keşe akça eşlärgä küp yörde. Yort citkerü, sıyır alu öçen akça eşläde irlär. Bik kübe kümer basıp, şunda mäñgelekkä kaldılar. Kabat Don buyındagı Rostov kalasına kitte Möğtäsim. Eştä bik aldıngı bulgan. «Stahanovçı min häzer,» – dip yaza ide hatlarında. Öylänep ber umalay, öç kız üsterälär ide, bähetläre ozın gomerle bulmadı. Hatını Gamilä avırıp ülgäç, balaların tugan nigezenä alıp kayttı. Olı abıysı istälegenä ulınıñ isemen İsmägıyl dip kuşkan ide bala. Kinolarda kürep, borın astında gına Amerika artistı Çarli Çaplin kebek tar mıyık yörtä başlagan.
–Min Çarli Çaplinga ohşagan. Min dä anıñ kebek aksıl yözle, ozınça muyınlı. Muyındagı bogızlau söyägem dä kalkıp, söyläşkändä selkenep tora, – dip gorurlanıp ta yörgäne buldı.
Alarnıñ Urta Kirmänenä dä sugış aldınnan kino kuyarga kilä başlagannar ide. Sugış başlangaç ta berniçä kat kildelär. «Çapayıv», «Volga, Volga» kinoların yaratıp karadılar. Aldıngı urakçılarga buşlay kürsätälär ide. Möğtäsime äytkän Çaplin atlı artistnı gına kürgäne bulmadı. Rostov kalasında kinolarnı küp karagannardır. Şähär cire bik olı, kino kuya torgan cirläre küp, dilär bit.
Sugış çıkkaç, Mamadıştan bron birep kaytardılar, eneläre frontta başların sala, häbärsez yugala başlagaç, härbi komissariatka ber-ber artlı bardı. Öç tapkır bordılar. Dürtençesendä povestka birgännär. Yau kırında ul da hälaq buldı. Ätise dä, änise dä isän tügel, üzegezgä dä yäşäü avır dip, Märyambikä häm Rähilä isemle kızların balalar yortına alıp kittelär. Cibäräseläre kilmägän ide dä: «Anda alarnıñ tamakları tuk, ösläre böten bulır. Hat yazışıp torırsız. Sugış tuktagaç, tormışlar ciñeläygäç, kire alıp kaytırsız kızlarnı,» – didelär. Rayonnan kilgän hatınnar usal kılanmasalar da, añlatıp söyläşkäç, k.ndelär. Şul kitülärennän ber häbärläre yuk äle balalarnıñ. Hat yazarsız dip, adresların da kesälärenä yazıp tıkkannar ide, yugıysa. Balalar yortında kiyemnären alıştırganda üzläre belän ala belmägännärder inde sabıylar.
– Berençe bulıp kaysı kitte soñ äle alarnıñ?.. Oçuçı bulıp hezmät itkän Misbahetdin ut eçenä berençe kergänder. Şulaydır äle ul!
Ana küñelennän ulların barlap, isemnäre belän endäşep, alarnı küz allarına kiterep kayta ide.
Aralarınnan iñ zihenlese, başlısı şul bala buldı bugay. Urta Kirmän avıl Sovetı başkarma komitetında särkatip itep aldılar. Komsomol yaçeykası sekretare da ide. Yäşlär belän kontsertlar, spektakllär kuyıp yördelär. Basularda aldıngı urakçılarnı maktap cırlar cırlıylar ide. Gabdelbarıy, Mäğsümcan, Möhlisulla abıyların, Mahinur señlesen dä üze belän iyärtep yörergä tırıştı. Keşe belän söyläşergä osta buldı. Citdi, ütken karaşlı, açık yözle, näzek borınlı, kalın irenle, kıskarak muyınlı ide. Andıylarnı kızlar yaratalar. Misbahetdineneñ dä duslaşıp yörgän, yäşerep kenä hatlar yazışkan kızları bar ide. Berse belän dä ğailä korıp ölgermäde şul bala.
Gazetalarda Çkalov, oçuçılar turında yaza başlagaç, ul da ukırga kitärgä atlıktı.
– Avılıbız östennän aeroplan belän oçıp äylänäsem kilä, – di torgan ide.
Mamadışka Vodopyanov isemle oçuçı töşkäç, anıñ belän oçraşuga da barıp kayttı. Şul vakıtta nıklı kararga kilep:
- Oçuçı bulam, - digän ide.
Oçuçılıkka da bik yahşı ukıdı. «Komandirlardan rähmät aldım. Yalga şähärgä çıgaralar,»–digän hatları kilep tordı. Sugış aldınnan: «Bomba taşlıy torgan oçkıçta hezmät itäm,»–dip yazdı. Çik buyına yakınrak cibäräselär ide. Sugış başlangaç ta ut eçenä berençelär bulıp alar kergänder. «Doşmannarnı bombaga totarga oçabız. Bik katı sugışlar bara. Küp keşe kırıla... Bu sugıştan isän kaytsak, ber moğciza bulır...»– digän hatları kilä torgan ide. Kırık ikençe yılnıñ fevralendä komandirları üzeneñ dä sugışçan zadaniyene ütägändä samoletına doşman snaryadı tigäç, oçkıçın faşistlar tehnikası östenä yünältep hälaq buluı, hökümät bülägenä täkdim itelüe turında häbär itte.
–Kaberläreñ dä yuktır inde bügen, Misbahetdin ulım... Samoletıñ eçendä yanıp kümergä äylängän gäüdäñne cirläüçe dä bulmagandır...
Samoletı şartlap böten gäüdäsen özgäläp taşlasa, kemnär cıyıp yörsen soñ alarnı sugış kırında?!!
«Doşmannı ciñärbez dä, bik tiz äylänep kaytırbız!» – dip kitkännär ide Urta Kirmänneñ irläre dä. Dürt yıldan artıkka suzıldı bu yau. Äle haman ilneñ tınıçlık kürgäne yuk.
Avıllarınnan berençe bulıp sugışka kitüçelär kemnär ide soñ äle? İbrahim İskändäre, Däülätşa Hösäyene, Gıyniyätulla Hadiullası, Väli Mäüläviye, İmametdin Hisametdine, Zarıyf Salihı... Alarnıñ da kaysınıñ hälaq buluı, kaysınıñ häbärsez yugaluı turındagı häbärläre genä kilde.
Mäğsümcanı – altınçı ulı kırık berneñ 20nçe iyülendä kitkän ide bugay? Näq şulay! Soñgı hatın 1944nçe yılnıñ 15nçe martında yazgan ide. Annan bütän häbär almadılar. May ayında razvedkaga kitep, anda häbärsez yugaluı turında komandirları gına kara piçätle hat yazdı.
–Mäğsümcan balam, sin kaylarda yatasıñ ikän?
Dürtençe ulı Möhlisullaga da bron birep kaytargannar ide. Sälamätlege dä maktanırlık bulmadı balanıñ. 1943nçe yılnıñ aprel başında armiyägä çakırdılar. Kazannan Zelenodolskidagı korablar yasıy torgan 340nçı härbi zavodka eşkä cibärgännär. Anda Tübän Sonnan Şärifullin Gayan, Yugarı Uşmadan Nogomanov Haris, İske Zavodtan Gıymazov Nizam, Köyek Yırıksadan Färşatov Safa belän bergä cibärdelär, digän hatı kilgän ide. Safa Mäskäü yanındagı sugışlarda katnaşıp, yaralanıp kaytkan bulgan inde. Yaraları tözälä başlagaç, yañadan frontka kitärgä soragan. «Sin hezmät armiyäsenä dä kiräk,» – dip, härbi zavodta kaldırgannar. «Safa tönlä sugışta kürgännären söyläp çıga. Anda isän kalu üze moğciza ikän,» – dip yazgan ide berençeme-ikençeme hatına. Ul bala da suga töşkändäy yuk buldı.
–İsemeñne siña atañ tapkan ide. Mohlis – ihlas küñelle, çın, tugrılıklı dus digänne añlata, Möhlisulla kuşabız, digän ide. Kaberläreñ bar mikän soñ, balam?! Su töplärendä yatasıñ mikän?!
İbrahimınnan hatlar 1943nçe yılnıñ noyabrendä kilmi başladı. İsmägıyl gracdannar sugışında şähit kitkäç, olı bala bulıp kalgan ide. Atasına ohşap kiñ mañgaylı, kalın kara kaşlı, kalın irenle, kakça yözle, citdi karaşlı buldı, kalın kara mıyık ta yörtte.
–İbrahim ulım, sineñ kabereñ dä yuktır inde? İ, bala-a-am...
Anıñ belän bergä sugışka kitkän avıldaşlarınnan: «Atakaga bara idek. İbrahim abıynıñ ayak astında snaryad şartladı. Gäüdäsen özgäläp, çöyep attı. Östän ayakları gına kilep töşte,»–digän can öşetkeç häbär genä kilde. İnde ber ulın gına yugaltuı bulmasa da, hhär ülem häbäre miñgeräülätä. Böten cannı aşıy, taştay basa. Ülemgä künegep bulmıy ikän!..
–Gabdelbarıy ulım, sin dä äylänep kayta almadıñ tugan nigezeñä! Sinnän dä ber häbär dä yuk, balam!..
Ana ulların beräm-beräm iskä töşerep, akrın gına atladı da, atladı. Alarnıñ isemnären kabatladı. Könneñ kiçkä avışa baruına da, onıgı Märziyäneñ aşıktırırga telävenä dä iğtibar itmäde ul. Kullarına ber uçlam kır çäçäkläre cıyıp aldı. Bu vakıtta inde ber isläre dä kalmasa da, soñgı ulınıñ pilotkası belän käkrägenä kısıp kayttı.
Näzek irennäre akrın gına:
– ...Ullarımnıñ bersen bulsa da kürermen, dip ömetlängän idem... Kaytmadılar inde... Kaytmaslardır da... Çäçläre vakıtsız agargan analarnıñ, tollarnıñ, yätim kalgan balalarnıñ läğnäte töşsen bu sugışnı başlauçılarga... – dip pışıldıylar ide.
Öyenä kaytıp citügä hälsezlänep tupsa aldına yıgıldı ul. Märziyä onıgı anı kütärep karagan ide dä, buldıra almadı. Köne buyına utız çakırımnan artık yul uzgan, bolay da rätle-başlı aşau eläkmägän üsmer kıznıñ niçek häle citsen soñ äbisen kütärep öygä kertep salırga. Kürşelärenä yögerep kerep äytte. Alar kerep bulıştılar.
Başka inde ul ayagına basa almadı.
Şul uk yılnıñ dekabr başında onıklarına, miherbanlı kürşelärenä, avıldaşlarına häyer-fatıyhasın birep arabızdan kitep bardı.
h h h
Yıllar uzdı. 1997nçe yılnıñ 22nçe iyülendä – Böyek Vatan sugışı başlangan könne – Mamadışnıñ üzägendäge Häter alleyasında yau kırında sigez ulın yugaltkan Fatıyha Ähmädiyevaga häykäl kuyıldı. Näq Su Yılga avılınnan kaytkan köndäge kebek – ak külmägennän, kükrägenä soñgı ulı Äğmäletdineneñ pilotkasın kıskan kileş gäüdäländerelgän ul anda. Bu Olı Yöräkle Ana häykälennän yıl buyı çäçäklär özelmi.
2013 yıl, mart. Mamadış.