Drama
Gakıllı prikazçik mäslihätsez yugaltadır üzeneñ gomeren. Äsär basmasına röhsät birelde Peterburgta 8 may 1888 yılda.
KATNAŞUÇILAR.
Mirza – bik fäqıyr, işek kaguçı, tügäräk sakallı, kararak yözle, yäşe 51 dä.
Sälimä – Mirza hatını. Tügäräk yöz, ak bitle, tulı gına. Yäşe 43 tä.
Xälimä – Mirzanıñ kızı. Urta buylı, sızılgan kara kaşlı, ak bitle, ence teşle, ozın kara çäçle, maturlıkta Zöläyhäi sani2. Yäşe 16 da.
Mähüp – kürşe hatını. Çagır küzle, teşlärenä kara yakkan. Daimän eşe öydän öygä süz yörtüdä, üze bik könçe hatın. Yäşe 48 dä.
Bibi äbi – mäşhür yauçı da, äbi dä bula. Yahşı karçık. Yäşe 76 da.
Färhanä – Ähmät bay kızı. Bik havalı, üze kurnos, şadra. Yäşe 21 dä.
Zakir – Ähtäm bay prikazçigı. Bik kupşı, kızıl sakallı, zäñgär küzle. Yäşe 33 tä.
Ähtäm bay – fabrikant, aksakallı, kızıl yözle, bik bay. Yäşe 64 tä.
Älifäbikä – Ähtäm bay hatını. Bik simez, ğadäti buylı, açık çıraylı. Yäşe 59 da.
Äptem – Ähtäm bay uglı. Bik matur, täüfıyklı, bik gakıllı. Yäşe 24 tä.
Ähtäm baylarnıñ asrau kızı – yäşe 13 tä.
Häyri – Ähtäm bay kuçerı. Zur sakallı, ozın mıyıklı. Yäşe 55 tä.
FASIL ÄÜVÄL3
Berençe deystviye4
Pärdä açılır.
Küreneşe ber iske yort. Tüşäme bik täbänäk. Yortnıñ eçendä ber iske kismäk yänä ber kalaylap betergän tabak. Yänä stenada ber şürlek, ul şürlektä niçä törle iske korallar. Yänä yortnıñ uñ tarafında ber iske karavat. Ul karavatta utıra ber hatın, iseme-Sälimä. Ul hatınnıñ ber genä kızı bar, iseme-Hälimä. Yort hucasınıñ iseme-Mirza. Sälimä hatın idän seberä, Hälimä iske külmäk kigän. Şul külmägeneñ yırtıgın yamap karavatta utırgan Hälimäneñ inäse sınar da.
(Hälimä äytä moñayıp):
Äni, aktık inäm ide, hodayım, ul da sındı, inde nihäl kılayım, äti dä tiz kaytmas inde... (dip, Hälimä täräzädän atasın karar da, ul arada, siskänep torıp, miç artına kerer dä):
Äni, kürşe Mähüp abıstay berlä Bibi äbi kerep kilä, minem külmägem yırtıknı kürmäsennär. Ägär, Hälimä kayda, dip sorasalar, miç başında yata, başı avırıp, dip äyt.
(Anası):
Yahşı, kızım (di). (Ul arada Mähüp abıstay berlä Bibi äbi işektän kererlär dä, karavatka utırıp, fatihadan soñ, Bibi äbi akrın gına äytä):
Nihäl, kızım Sälimä, isänme? Mirza isänme, nihälegez bar? Kaya kızım Hälimä, kürenmi dä.
(Sälimä äytä):
Älhämdelillah, Bibi äbi, bik sälamätlärmez, ätkäse dä bik sälamät, kızım Hälimä dä bik sälamät. Äle tik beraz başı avırtıp, kiçä kiç yoklıy almagan ide, beraz yoklıym dip, miç başına menep yatkan ide, yokıga da kitkän.
(Bibi äbi äytä):
Yä inde, Sälimä, yäş vakıtta häzer avırıysıñ da, häzer tereläseñ. Alay bulsa da, Sälimä, yäş bala. Allah bähet berlän sälamätlek birsen.
(Mähüp abıstay äytä):
Amin.
(Sälimä äytä):
Kara äle, Mähüp, sin Ähtäm baylarga tuyga bargansıñ? Äle büläk baktıgızmı, nindi büläklär cibärgän, mähär närsäläre niçek? İnde baylarnıñ baylarçadır. Ber kön Mirza abzagız işetep kaytkan ide, yegerme tabın irlär bulgan dip, häyran kalgan idek.
(Mähüp äytä):
İ Sälimä, sin sorama, min äytmim! İnde ul mähärgä kilgän kamzullık, çatma tunlık, hätfä, çuk-çuk ence dimseñ, ul kıymmätle mrantiklar dimseñ! Kiyäü anasınnan yegerme par kırıklık altın – çäç täñkäse öçen, ul başka büläkneñ hisabı yuk, ştuk-ştuk asıl, niçä kamzullık ıştuf, ul, Sälimä, törgäk-törgäk yon dimseñ. Törgäk-törgäk sitsı, ul paket-paket akçanıñ hisabı da yuk. Közgese idännän tüşämgä qadär, totaş kalaylı sondık, bik zur, gacäyep-garäyep5, eçendä fruktılar, härtörle islemaylar inde, Sälimä, äytep betererlek tügel. Tukta äle, Sälimä, ul da torsın, şunda büläk bakkanda bay hatınnarı süzläşälär, "aslihi, näslihi"6dip: Ähmät bay kızın İslam mulla uglına birmägän dip. Ul arada Mähmüt bay hatını Häbibcamal bikä gayrät berlän äytte: "Nik birsen Ähmät bay Färhanäne İslam mulla uglına! Ahrısı matur dip barırga, Färhanä yülär tügel, maturlıgına kızıgıp, ber yarlıga barırga. Ul tege "Biçara kız" kitabında äytkän: "Mahitapka tuy bulgaç, kiyäü kergän kiçne Mahitap, Cantimer yämsez dip, Cantimerdän ayırılıp, Canbayga, mullalıgı7 bar, üze dä matur, yarlı bulsa bulsın, Canbayga baram", dip yazgan. Min, kunaklar, bu Mahitapnıñ, yämsez dip, bay yegettän ayırılıp, matur dip, ber yarlı yegetkä barganına ber dä ışanmıym. Ahrısı, bu bula torgan eş tügel. "Hatınnar söyär baynı, irlär söyär saunı", digännär; bay irgä baru bik kıymmät, ägär näfse telägän keşe bay irgä bargaç, kiräk bulsa, matur yegetne tabıp bula", dip Mähmüt bay hatını yılmaep kölde.
(Bibi äbi äytä akrın gına):
Tukta, Mähüp, min sezgä ber süz söylim, min yäş vakıtta tumaçi äni söyli torgan ide: Mahitap-Cantimerlär kıyssasını, alar ul zamanda bulgan ikän, ul Mahitap üze keçkenädän usal buldı, kız çagında uk üzlärendä torgan hezmätçelär berlän yörep, Mahitapnıñ atı-suı çıkkaç, ber yünle keşe aluçı bulmagan ide. Alay da Cantimer üze bik yämsez bulsa da, bik gayrätle yeget ide, üze bik baynıñ uglı ide. Mahitapnıñ maturlıgına kızıgıp, atı-suı çıksa da razıy bulıp, at iyäsenä kilgäç aksamasın, min anı tota belermen dip, Mahitapnı algan ide. Cantimer kiyäü bulıp, ul kiçne ük Mahitap yanında Canbaynı kürgäç, gayrätlegennän şul säğat talak kılgan. Ul tege "Biçara kız" kitabında yazgan Cantimer iserek ide, isereklektän beleşmi, Mahitapnı kızık itim dip, talak kılgan digän. Yuksa üzeñez uylap karañız, ayık bulsa, irlär hatınnarı yanında koçaklap ber täväkkäl yat ir kürsälär, ayırmıy nişlär? Gakıllısı bulsa, üterer dä, ayıru tügel. Cantimerneñ Mahitapnı ayıruı gayne8 gakıllılıgınnan. Ahrısı, äüväl kiçne ük ber yat yegetne koçaklap utırganın kürgäç, uylagandır, duñgıznı kondız itä almam dip. Häyer, häyer, Mähüp, ul torsın, tukta äle, Sälimä, min siña söyeneç berlä kildem. Hälimä işetmäsen, mine Ähtäm bay prikazçigı Zakir änkäse cibärde sezgä, yauçı itep. Zakir işetkän ikän kıznıñ maturlıgını. Zakir änkäse äytte, bu kön çakırtıp: bar, Bibi äbi, Mirzalarga yauçı bul, Hälimäne birsennär, dide. Min äytkän idem Zakir änkäse Patıyga: Mirzalar fäqıyrlär şul, dip. Zakir änkäse äytte: yuk, Bibi äbi, Zakir däülät soramıy, calovaniyese dä yılga öç meñ täñkä. İnde üzeneñ däüläte dä Ähtäm bay däülätennän kim tügel. Barı matur kız alası kilä.
(Mähüp abıstay äytä bik könläşep, eçe berlä sulap):
Cä inde, Sälimä, bu çakta prikazçiklar baylardan bay bula. Äydä, bik yahşı, Ähtäm bay büläklärennän kim bulmas äle (dip, Mähüp ah itep eçennän uylar: Äydä, tik Bibi äbi yauçı bulıp yörsen, min meñ häylä berlä tuyların bozarmın, dip sulap cibärer).
(Sälimä kulı berlä yañagına tayanıp):
İ Bibi äbi, belmiseñ ahrısı, tuy itärgä baytak eş kiräk, inde sezdän yäşeren-batırın tügel, Mirzagız da şul rizıklık kına taba. Kız birä başlagaç, üzenä kürä aldı-artı digän kük, içmasa, ber katı da bulmagaç. Dus bar, doşman bar, ber maturlık berlä eş betmi.
(Bibi äbi äytä):
Cä inde, Sälimä, äle Zakir Hälimäne ber kürsen, Mirza berlä dä mäslihät iteñez, yuksa Zakir änkäse yaman süz äytmäde. Zakir Hälimäne kürsen, ahrısı alır öçen haram tügel, yaratsa, tuyına da, barısına da akçasın üzem biräm, dide.
(Mähüp äytä):
Cä inde, Sälimä, anıñ öçen kaygırma, meñ täñkä birer äle, Hälimäne kürsen, haram eş tügel. Bezneñ äbi äytä torgan ide: babagız mine ber çınayak çäy eçep aldı, dip, ul ğayep tügel, päygambärlärdän kalgan eş.
(Sälimä äytä):
Yahşı, Allaga tapşırdık, atası berlä kiñäş itik, şul rashodnı da üzläre birgäç, çäçe bäylängän bulsa, belmässeñ dä.
(Bibi äbi):
Yahşı, kızım Sälimä, Allaga tapşırdık, yahşı säğattä bulsın, äüväl-ahırısı häyerle bulsın, Mirza berlä yahşılap süzläşep karagız, ägär mäslihät bulsa, köndez kerep çıgarmın, öylädän soñ Zakirnı alıp kilermen, Allaga tapşırıp. Zakir kerer, täräzädän karar, Hälimä täräzä yanınnan uzıp kitär. Huş, Sälimä (dip çıgar).
(Mähüp abıstay kuangan bulıp):
Huş, Sälimä, bik häybät inde, kızıñ Hälimä menä digän bayga bara, minem kızım Gafifägä dä şunda üzemez kük ber fäqıyr bulsa da yarar, tınıç urın bulsın! (dip çıgar, Sälimä häyran bulıp kalır. Ul arada miç başınnan Hälimä töşep karavatka utırır da):
Äni, Mähüp abıstay bik küp süzlär söyläde, Mähmüt bay hatını ni dip äytte?
(Hälimä änkäse Sälimä äytä):
İ kızım, Mähüp – bulgan hatın, anıñ bay kardäşläre bar, härvakıtta baylar mäclesenä däşälär. Anıñ işetkänen, kürgänen söyläp beterer häl yuk (dip torganda, işektän Mirza kerer dä kıçkırıp):
Ah! Kızım, mä, al yançıknı, mä, tagın siña biş-altı klinder aldım (dip Hälimägä birer, Hälimä klinderneñ bersene şart itep teşe berlä sındırıp alır da):
Alla, bik katı ikän! Teşem sınar imeş! (dip yançıknı çişep, bakır akçanı sanar da): Äti, kırık biş tiyen monda (diyer dä Hälimä yänä äytä): Äti, kemnärdä eşlädeñ bu kön eş?
(Mirza äytä):
Ähmät bay ike işegeneñ künnären yamattı. Kızım, alay da hay katı keşe Ähmät bay, ike işek tözätkängä barısı kırık biş tiyen birde; yartı göränkä vak kadak ta üzem aldım äle, barsına-kırık biş tiyen.
(Hälimä avızların yılmaytıp sorıy):
Äti, Ähmät baynıñ kızın kürmädeñme, niçek, çibärme?
(Mirza äytä):
Kürdem, kızım Hälimä, Färhanä isemle ikän, atası däşep aldı, isemene dä şunda beldem, bik çibär kız ikän. Häyer, kızım, min bay balalarınıñ şunsın yaratam, bik ädäple bulalar. Ädäplelekläre berlä keşegä kürkäm kürenälär. Ul bezneñ kürşe Mähüp kızı Äpipä kük ädäpsez tügel inde, Hoday kürsätmäsen, kiçä min kaytkan çakta, kapka töbendä laç-laç sagız çäynäp, uzgan-barganga et kük örep, däşmi kalmıydır (digändä Sälimä äytä):
Tukta, atası, alarnı söyläşer vakıt bulır, äle bu kön itçe Vahap änkäse Bibi äbi kilde, yauçı bulıp Hälimägä (digäç, Hälimä avızın totıp işektän çıgıp kitä. Sälimä, Mirza karavatka utırıp, Sälimä Bibi äbineñ süzlären barın da Mirzaga aytä).
(Mirza):
Häyerle bulsın, änkäse, ahrısı, şul akça da birsä, Zakirga birermez dä şul, üzemez sälamätlegemezdä tapşırasımız kilä, täväkkälläp. Änkäse, Bibi äbigä äyterseñ, Mirza, Allaga tapşırıp, riza buldı diyärseñ (dip, Mirza, yänä koralların alıp, eşkä çıgıp kitär. Mirza çıguına Bibi kilep kerer dä karavatka utırıp äyter):
Nihäl, kızım Sälimä, niçek kiñäş, Mirza ni äytte?
(Sälimä äytä):
İ Bibi äbi, Mirzagız ni äytsen, ahrısı, ul da fäqıyrlek berlä yödägän, üzeneñ isänlegendä tapşırası kilä; kız bala digän närsäne saklavı bik kıyın, atası da şul: täväkkällärbez şul, dide. Mähärenä dä akçaday birgäç, dide. Anıñ akçası bezgä bulası tügel, üzeneñ tuyına totası, tik dus-iş aldında tuynı da keşe tuyı tösle itäse kiläder, dide.
(Bibi äbi äytä):
İ kızım, Mirza akıllı keşe şul. Zamana bik avır, däülätle keşelär dä ah itep tuy uzdıralar, bik yahşı, min Zakirnı alıp kilim, huş, Sälimä (dip çıgıp kitär. Hälimä öygä kerep yuınıp sölgegä sörtener dä şäl yabınıp kelätkä çıgar. Ul arada Bibi äbi berlä Zakir işektän kilep kerer dä başın matçaga orıp):
Alla başım! (dip Bibi äbi berlä karavatka utırıp doga kılırlar. Sälimä artı berlä torır.)
(Bibi äbi äytä):
Möhämmät Zakir, mähäbbätle küzeñ berlä kara täräzädän, Allaga tapşırdım, här ikegezne ber-bereñegezgä mähäbbätle kürsätsen (diyer), (Zakir täräzädän karar. Hälimä vak-vak atlap, yözen kürsätep, täräzä yanınnan ütär. Zakir Hälimäne kürgäç, ğaşıyq bulıp, Bibi äbigä karap äytä):
Bibi äbi, kız miña oşadı, kolak söyeneçlekkä yöz täñkä biräm. Yänä häzer üzeñ külmäklek asıl kitererseñ (dip, bumacniknı açıp, yöz täñkä akça birer dä Zakir Bibi äbi berlä huşlaşıp çıgar. Alar çıkkaç, Mirza da kaytıp, Sälimä, kız, Mirza akçanı sanap söyenep utırganda, Bibi äbi ber eskätergä törgän närsä alıp işektän kerer).
(Mirza):
Äydä, Bibi äbi, huş kildeñez.
(Bibi äbi utırıp doga kılır da, eskäter çişep, ştuklı asılnı birer, häm podnos berlä fruktını da birer. Mirza, Bibi äbi, Sälimä doga kılıp, häyerle bulsın da häyerle bulsın diyeşep, fruktını kapkalarlar da, ul arada Hälimä miç artında, kuanıp, asılnı karar).
(Bibi äbi kitmäk bulganda, Bibi äbineñ yaulıgın Sälimä sorap alıp, fruktını töynäp birer).
(Sälimä äytä):
Mä, äbi, Vahapnıñ keçkenäläre bar, alarga küçtänäç bulır.
(Bibi äbi äytä):
Cä inde, Sälimä, citär, oyat bulır. (Mirza kuyınınnan yançık çişep, ber biş-un tiyen sadaka birer.)
(Bibi äbi, Allahemmä dip, bit sıypar. Mirza da ber ayagını tezlänep, ber ayagını basıp, kulların çaş-çoş kiterep, doga kılır.)
(Bibi äbi):
Huş, uglım Mirza, Sälimä kızım, sau bul, tuynı kay kön ikänen üzem häbär birermen. Bu kön Ähtäm bay hatını Älifäbikädän Zakir röhsät sorarga kuştı äle, anda baram (dip çıgar. Ul çıkkaç, Hälimä dä miç artınnan çıgıp fruktını kapkalar).
Pärdä töşär.
İkençe deystviye
İkençe pärdä. Ähtäm baynıñ tübänge etacı pulatta, kontor işekne kergäç, işekneñ ike yagında ike kontorka, yänä türdä ber kontorka, ul kontorkada Zakir utırır, berniçä telegrammalar ukıp. Kürşe hatını Mähüp abıstay, Sälimälärneñ väğdä kuygannarını belep, bik könläşep, bik hafalanıp, kara cilän börkänep, Ähtäm baynıñ kontorına kitär.
Pärdä açılır.
Ähtäm bay kontorı, kontorga Mähüp kilep kerer.
(Mähüp äytä):
Möhämmät Zakir monda mikän?
(Zakir borılıp karar da):
Nihäl, abıstay, ni yomış? Zakir bez bulamız.
(Mähüp äytä):
Möhämmät Zakir, inde sez bulsagız, ğayep itmäsägez, mine siña Ähmät bay hatını Asılbikä abıstay cibärde, sälam äytte. Yänä äytte, äyt Zakirga, döres cavapnı birsen, dide. Min bu arada kürdem Zakirnı işek kaguçı Mirzalarga kilep kitkänen, ällä, yugıysä, Mirza kızı Hälimäne alırga yöri mikän, bar, Mähüp, Zakirga äyt, dide, min Zakirnı kızganam, keçkenä vakıtta bezdä samavır kuyıp torgan ide, min anı üz balam kük kürdem, dide. Ul Hälimäneñ tösenä karap kızıkmasın, anıñ bik naçar eşläre bar, dide. Balalar avıruı dimseñ, taşka ülçim, tfü, töçe zähmäteme dimseñ, dide (şulay digäç, Zakir äytä):
Yuk, abıstay, min işek kaktırmakçı idem, şunıñ öçen bargan idem, häyer, Mirzanıñ kızın kürdem, bik çibär ikän.
(Mähüp äytä):
İ Möhämmät Zakir, çibär-ni tügel äle, tege "Biçara kız" kitabında yazgan imçe Sähip äbi Mahitapka öşkerep yazıp ber doga birgän, busagaga kıstırırga dip, şunıñ kük kıznıñ änkäsen buş keşe dimilär, yuksa kız çibär-ni tügel, ber-ber häl itkännärder, şuñar sineñ küzeñä çibär kürengänder, çibär kızlar bar ul. Menä kız, menä kız, menä kız, menä kız, şähärdä ber dip äytsäñ bulası, bezneñ Asılbikä abıstay kızı Färhanä, ul maturlıkka dimseñ, korpus dimseñ, ul ukımışı, menä kız, menä kız. (Zakir Färhanäne maktaganın işetkäç, sakalların sıpırıp, mıyıgını avızına kabıp karap uylap tordı. Mähüp, bu hälne kürep, söyenep, bolarnıñ eşlärene bozam dip kölemseräp äytte):
Äle, Zakir, bez sine uylıy torgan idek, bezgä Färhanägä kiyäü bulır dip, çönki İslam mulla uglına birmäy kaluları da uyları sezdä dip. Färhanä üze dä sineñ uzgan-barganıñnı karap kına tora. Ähmät bay üze dä sine maktap söyli, Ähtäm baynıñ bar fabrik eşlären karagan da Zakir gına dip.
(Zakir soradı):
Soñ, abıstay, sezne kem dip belik?
(Mähüp äytä):
Minem isemem-Mähüp, min Färhanä yanında toram, Ähmät baynıñ türendä genä, Asılbikä abıstaynıñ kiñäşçese min.
(Zakir äytä):
Alay bulsa, Mähüp abıstay, inde sin üzeñ rätläp, Asılbikä abıstayga äyt, min Mirza kızın väğdäläşkän idem, yöz sum akça birgän idem, min inde, Asılbikä abıstay mäslihät kürmägäç, väğdämnän kaytam.
(Mähüp äytä).
Alar kaytarırlarmı soñ yöz sum akçañnı?
(Zakir äytä):
Tfü, tökerek miña yöz sum akça, ägär aşasalar da. İnde sin Asılbikä abıstayga äyt, rähmät bezne iseñdä totıp, bezneñ öçen tırışkanga, yuksa minem berkemem dä yuk. Äni bezneñ ber sala karçıgı, bernärsä dä belmi, dus-işe yuk, abıstay üze härvakıtta dogada bula kürsen (dip, bumacniknı açıp):
Mä, Mähüp abıstay, beraz mägäriç, yahşı häbärlär kitergäneñä un sum, yänä, Mähüp abıstay, inde üzeñ Färhanäne buldırırga tırış, bu un sum berlä kalmassıñ.
(Mähüp äytä):
Zakir, oyat bulmasa inde, bik küp un sum da, yuksa ul Färhanä sezneke inde, anı ber dä uylamagız, huş, Zakir!
(Zakir da):
Huş, Mähüp abıstay, härniçek bulsa da Asılbikä abıstaydan dogaların üten (diyer, Mähüp çıgar. Zakir üz-üzenä äytä):
Menä sin, Alla kotkardı labasa, min yülär bulganmın, yuksa ber cimerek öydä ni kürep üskän ul kız, annan ni häyer kürmäk kiräk, ni süzennän rähät kürmäk kiräk, ni üzennän, ber-ber zatsız kız ahrısı, borıngılardan kalgan süz bar da döres: "Asılınsañ asılın agaçnıñ asılına", digännär. Menä sin kızık, harap bula yazdım bit, matur dip ber yarlını alçı. Korsın maturlıgı, yämsez bulsın, bay bulsın. Färhanä kemnän kim: barı borını cimerek tä, beraz şadrası bar, ul da bulsa ällä niçek mähäbbätle, keçkenä çagında uk mine söyä torgan ide (dip kuanıp torganda, işektän Bibi äbi kilep kerä).
(Bibi äbi äytä):
Uh Alla, şul baylarnıñ baskıçı bik biyek, tınım bette, uh yütäl, bu kartlık. Nihäl, Zakir, min yugartın Älifäbikä yanınnan töştem. Älifäbikä bik yarattı, Ähtäm abzagızga üzem äytermen, tuyın da üzemezdä itärmez, dide. Hälimäne keçkenä çagında maturlıgını kürep, häyran kalgan idem, bik yahşı, dide.
(Zakir äytä):
Häyer, Bibi äbi, inde min ul eştän kayttım, bar, Mirzalarga äyt, asıl berlä yöz sumnı kaytarıp birsennär, miña siherçe kızı kiräkmi.
(Äbi äytä):
Ul ni digän süz, Zakir? Mirza hatını bik täqva hatın!
(Zakir äytä):
Häyer, Bibi äbi, minem süzem ber bulır, kayttım digäç kayttım, kiräkmi, yuk, miña zıyandaşlı, yänä çerep sasıp betkän töçe zähmätle kız. Kiräkmi. Hatınsız torsam toram, andıy çeregän kız almam!
(Bibi äbi häyran bulıp):
Ah Alla, bu nindi eş buldı bu, patşalarga yararlık kız, sezgä kilep nindi şaytan yamanlagan!
(Zakir äytä):
Häyer, äbi, yuk inde, kayttım, täğaen niçek ikänen beldem, ğayep itmä, Bibi äbi, sine öşänderdem.
(Bibi äbi äytä):
Yuk, Zakir, min öşänmim, ay-hay hata itäseñ, peşkän eş ide, ahırı häyerle bulsın (dip çıgar. Zakir şalt-şolt çut salırga totınır, pärdä iñär.)
Öçençe deystviye
Öçençe pärdä. Mirza öye çıgar. Pärdä açılır Mirza, Sälimä, Hälimä söyeneşep utırganda, işektän Bibi äbi kerer.
(Mirza äytä):
Huş kiläseñ, Bibi äbi! (Sälimä başındagın alır, Bibi äbi karavatka utırıp doga kılır da):
İsänmesez barıgız da, häyerle bulsın ahırısı. Mirza, min sezgä küñelsez eş berlä kildem, izge eşkä şaytan kerä, digännär, bar da ras, belmim kem barıp yamanlagan Zakirga Hälimäne, zıyandaşlı, yänä çerep, sasıp betkän, töçe zähmäte berlä häm änkäse dä siherçe ikän dip. Zakir ışangan, mine cibärde: bar Mirzalarga, kaytarsınnar minem asıl berlä yöz sum akçanı, dide. Min, Mirza, Allah şahit, şulkadär Zakirnı ügetlädem, hiç ügetem kabul itmäy, ägär kaytarıp birsälär, birerlär, birmäsälär, aşasınnar, dide.
(Mirza, gayrät berlä ayak tibep):
Sälimä, bir akçasını, Hälimä, bir asılını! Minem başta uk ällä niçek küñelem bik razıy bulmagan ide. Sin şul, Sälimä, tuyına da, barına da üze birä dip äytteñ. Yuksa anıñ bayınnan urlap cıygan akçasına kızıkmıym (Sälimä akçasını birde, hafa berlä Hälimä asılnı).
(Bibi äbi):
Huş, Mirza, huş, kızım Sälimä, Allah Täğalä bäheten yarı kılsın, inşa Allah, häyergäder äle (dip çıgıp kitär),
(Sälimä karavatka yatıp kıçkırıp yıglıy):
İ Hodayım, üzeñä mäğlüm, siherneñ närsä ikänen belmädem, siherçe dip ğayep tabıp, kızıma kilgän väğdäne kaytardılar, bu ni gönahım şomlıgı bu, Hodayım?
(Hälimä yıglıy):
İ Hodayım, bu ni gönahım, ilahım, üzeñä mäğlüm, atamnan gayre ir yöze kürgänem yuk ide, hiçber avıru kürgänem yuk, bakçı, minem öçen anamnı da siherçe digännär, Hodayım, öyebezgä kergän hatınnar, kızlar canıma kilsä, äytä torgannar ide: Hälimä, nindi islemay sörtteñ, sinnän gel may isläre kilä, dip. İnde bu kön işettem: çerep, sasıp betkän dip.
(Mirza yöri-yöri Zakirnı tirgi):
Bädbähet, avılda bäräñgegä tuymıy üskän närsä, nilär äytkän bulıp yöri imeş (dip, bolar: Mirza, Sälimä, Hälimä hafa bulıp öyaldına kuygan samavırlarını onıtkannar, samavırdan ut ürläp, bolarnıñ öy stenasına kabar, berzaman pocarnıy çabışıp kilep, bolarnıñ öylären vatıp, utnı sündererlär. Bolar köçkä täräzädän çıgıp kalırlar, ul arada bazar halkı utnı tamaşa kılırga kilerlär. Şunda Ähtäm baynıñ uglı Äptem kiler. Zakir berlä Äptem Hälimäne kürep ğaşıyq bulıp, Zakirdan soradı):
Bu kem yortı? dip.
(Zakir äytä):
Ber yarlı, işek kaguçı Mirza yortı (dide).
(Äptem äytä):
Zakir, bu matur kız kem kızı?
(Zakir äytä):
Şul Mirza kızı (diyer dä, bolar kaytırlar, pärdä töşär).
Dürtençe deystviye
Dürtençe pärdä. Ähtäm baynıñ gostinıyı çıgar. Ozın östäl, östäldä öç tälinkä, öç kaşık, öç çäneçke, öç pıçak, aş häzerlägännär.
Pärdä kütäreler.
Ähtäm bay çıgıp utırır, Älifäbikä çıgıp utırır, Äptem çıgıp utırır.
(Älifä äytä):
Äptem, pocar kayda buldı?
(Äptem äytä):
İşek kaguçı fäqıyr Mirza yortı yandı.
(Älifä äytä):
Bezneñ yaña koda ikän.
(Ähtäm äytä):
Ul niçek koda tagın?
(Älifä äytä):
Bügen Bibi äbi röhsät sorıy mengän ide, Zakir anıñ kızı Hälimäne väğdäläşkän. Bibi äbi – yauçıları. Äle min, atası, üzem sezgä äytmäkçe idem, äydä alsın, bik çibär kız, möftigä birsäñ, oyat kilmäs, şundıy kızı (dip, Äptem bu süzlärne işetep, kolaklarını şäñkäytep kaldı, bolar aşar. Ul arada Ähtäm bay äytä):
Äydä, änkäse, bik yahşı, Zakir üze yaratkaç, miña yarar. Yugıysä min ul Mirzanı bik beläm, bik yahşı keşe ul, barı fäqıyr, biçara (dip aşap betererlär dä, Älifä, Äptem çıgar. Kolokol kagar, asrau kız çıgar):
Nihäl, Ähtäm abzıy, ni yomış?
(Ähtäm):
Bar, kontorga töş, Zakir mensen. (Kız çıgar, Zakir menär):
Ässälame galäykem, ni yomış, Ähtäm abzıy?
(Ähtäm):
Zakir, Mäskäügä Karamanovka telegramma bir, bu kön pahta9 akçasını, yöz ille meñne, bankaga perevod yasasın10.
(Zakir):
Yahşı, Ähtäm abzıy, häzer birermez.
(Ähtäm äytä):
Yahşı, Zakir, bäräqallah, öylänmäkçe bulgan ikänseñ. Älifä abıstañ äytte; bik yahşı, äydä fäqıyr bulsa, itağatle bulır, kıznı bik matur dilär. Mirza üze bik yahşı keşe, barı fäkıyr.
(Zakir äytä):
Yuk, Ähtäm abzıy, almakçı bulgan idem, inde kayttım.
(Ähtäm äytä):
Hay yülär, nik kayttıñ, bik matur dilär kıznı.
(Zakir äytä):
Maturın matur, läkin zıyandaşlı häm töçe zähmätle dilär.
(Ähtäm äytä):
Hay, Zakir, aldanma.
(Zakir äytä):
Yuk, Ähtäm abzıy, min bik rasını beldem, döres.
(Ähtäm äytä):
Häyerle bulsın. (Zakir çıgar, Älifä kerer.)
Nihäl, kart, Zakir tuynı kayçan itäse kilä?
(Ähtäm äytä):
Yuk, änkäse, Zakir kaytkan, kıznı zıyandaşlı, töçe zähmätle, sasıp betkän dip. Min äytkän idem: hay, Zakir, keşe väsväsäseder dip. Zakir äytä: yuk, bik täğaeñen beldem, dide. (Älifä häyran bulıp kaldı. Äptem dä kerep, bu häbärlärne işetep, "Älhämdelillahi" dip söyenep torır. Ähtäm bay namazga kitär.)
(Äptem änkäse yanına kilep äytä):
Äni, sindä bänem ber garızım11 bar, zinhar, şul garızımnı kabul itsänä. Ägär sin kabul itsäñ, bänem eşem bula, ägär sin kabul itmäsäñ, min harap bulam.
(Änkäse Älifä kölep äytte):
Ni gırızıñ bar, mäqbül12 ulım.
(Äptem äytä):
Äni, şul Mirza kızın pocarda kürep ğaşıyq buldım. Zinhar, şul Hälimäne miña alıp bir. Min Zakir kük tügel, yarar sası bulsa da, islemay kübräk sörtärmez (dide).
(Älifä kölep):
Yarar, uglım, süz yuk, ul kızga üzem dä ğaşıyq idem, läkin äüväl ber kürim, niçek ikän avıruı, menä kızlar cıyasım bar, şunda däşim, kürim şunda.
(Äptem äytä):
İ äni, tege dram "Biçara kız" kitabında Mahitapka yauçı yörgän çakta änkäse kızlar cıyını yasamakçı bulgan, yasamıy kaldırgan. Şunıñ kük, äni, sin dä kızlar cıyını cıyam dip, cıymıy kalmasañ yarar ide.
(Älifä äytä):
İ uglım Äptem, şul yuk dramnarnı süzläp utırma, bu kön öndäü çıgaram, minem, ahrısı ber çakırıp, keçkenä kodaçalarnı da öygä kertäsem kilä.
(Äptem äytä):
Yahşı, äni, rähmät.
(Äptem çıgar. Berazdan kunaklar kiler. Cämgısı yegermeläp kız, aralarında Ähmät bay kızı Färhanä dä bulır. Aktıktan Bibi äbi Hälimäne alıp kiler. Hälimä işektän kergäç, bar kızlar, Hälimäne kürep, ayak üzärenä13 torırlar, häyran bulıp anıñ nurlı yözenä. Hälimä Älifäbikä berlä küreşer dä): İsänmesez? (Älifäbikä yılmaer.)
(Älifäbikä äytä):
İsänme, kızım Hälimä, anañ isänme, bu arada sezgä zur kaza bulgan ikän, häyerle kaza bulsın. Ähtäm abzagız bik kızgandı, Mirza yahşı keşe dip. İhtimal, yort ta salıp birer kük. Hälimä, ällä bu arada avırdıñmı?
(Hälimä äytä):
Älhämdelillah, ber dä avırganım yuk, bik sälamät. (Älifä karar Färhanäne dä, Hälimäne dä, Hälimägä karagan sayın karası kiler. Bäğdä14 kunaklar toralar. Ähtäm bay kaytıp kerer.)
(Ähtäm bay äytä):
Nihäl, änkäse, sıyladıñmı kunaklarnı?
(Älifä):
Bik yahşı sıyladım.
(Ähtäm äytä):
Yä, änkäse, Äptemgä kız küzlädeñme?
(Älifä äytä):
Hi, kart, küzlämilärme soñ! Kürdem Färhanäne dä, yaratmadım. Ber yahşı kız yuk bay kızları arasında. Menä ber kız bar, älege Mirza kızı Hälimä, matur, gakıllı, ädäple, asıl söyäkle. Ätkäse, sin fäqıyr dimäsäñ, Äptemgä min şunı alır idem. Äptem üze dä şunı alası kilä. Yuksa, maturlıkta bu zamannıñ Zöläyhası dip äytergä mömkin.
(Ähtäm äytä):
Soñ, karçık, Zakir anı sası dide.
(Älifä äytä):
Yuk, kart, Zakirnı ni dä bulsa beräü-beräü könläşep kotırtkan. Bernärsäse dä yuk, tulgan ay kük.
(Ähtäm äytä):
Bik yahşı, bikä, sin yaratsañ, Äptem yaratsa, min bik yaratam, çönki Mirzanı min bik yaratam. Ägär hatın alasıgız kilsä, min häzer aldırayım Mirzanı. Barsın Häyri kuçer, däşep alıp kilsen.
(Älifä):
Yahşı (dip çıgıp, Häyri kuçernı Mirzaga cibärer. Tiz zaman Mirza kilep kerer işektän, kultıgında kindergä törgän koralları bar).
(Mirza):
Ässälame galäykem, Ähtäm bay, sälamätlärme, ni yomış?
(Ähtäm):
Väğaläykem ässälam. Äydä, Mirza, türdän utır, koda bulırsıñ.
(Mirza äytä):
Yuk, bay, inde ul uydan bez dä kayttık. Zakirıñız huş isle kız alsın inde.
(Ähtäm bay äytä):
Yuk, Mirza agay, Zakir öçen min äytmimen, cämäğatem Älifä sineñ kızıñ Hälimäne bik yaratkan, uglım Äptem dä yarata, şuñar kürä äytäm. Min üz uglım Äptemgä kızıñ Hälimäne alasım kiläder. Ägär, Mirza agay, sin riza bulıp birsäñ.
(Mirza äytä):
Häyer, Ähtäm agay, hezmätkäreñ Zakir väğdälär kuyıp ber mıskıl itkän ide, inde sez dä şulay itmäkçe bulamsız?
(Ähtäm bay äytä):
Yuk, Mirza agay, min alay itep yörergä yäş keşe tügel, bu sakalım berlä, Allah saklasın, menä, Mirza agay, äle sezneñ torır ciregez dä yuktır, änä minem türdäge zur öygä bügen töyälep kilegez, irtä tuy itärmez, Allah teläsä. Tuy rashodı, yänä üzegezneñ ülgänçä tärbiyägez bäneke bulır. Üzeñ eşkä dä yörmässeñ, namazga yörep, bezneñ öçen doga kılıp utırırsıñ.
(Mirza äytä):
Alay bulsa, Ähtäm bay, bik yahşı bulır ide. Allah riza bulsın, bez fäqıyrlärne tiñ kürep, üzegezneñ kabul itkänegezgä.
(Ähtäm bay äytä):
Bar, Mirza, işek aldınnan dvornik berlä ber at alıp kit tä, häzer töyänep kilegez (diyer, Mirza, yahşı dip çıgıp, ber cikkän at, malay alıp kitep, närsäläre häm üzläre türdäge agaç öygä töyänep kilerlär.)
Bişençe deystviye
Bişençe pärdä. Ähtäm baynıñ gostinıyında kunaklarga aş häzerlängän. Yänä askı katta Ähtäm baynıñ kontorı kürener. Anda Zakir.
Pärdä açılır.
Yugarı katta gostinıyda Ähtäm bay kunaklarnı karşılıp alır, äydägez, kunaklar, bik yahşı kildegez, dip; şunda bänaras15 çapan kigän, ayakta zäñgär çitek, başta ak bürek Mirza kilep kerer, barça kunaklar, äydä, koda, huş kildegez, dip, türgä utırtırlar. (Ämma tübän kontorda Zakir üz-üzenä yörep süzläşä):
Yöze kara Äptem, mine nişlätte, bädbähet, ällä nindäy ber hatın cibärep, Färhanädän digän bulıp. Min ahmak, ber hatın süzenä ışanıp, ber keşegä mäslihät itmäyençä, betkän eşne bozıp, bu yöze kara Äptem häylä berlä minnän väğdäne kaytartıp, Hälimäne üzenä aldı. Ah, ah, yuk, yuk, Äptemdä ğayep yuktır. Hälimäne, min väğdäsene kaytargaç, pocarda kürde. Ahrısı minnän şunda Äptem soradı: bu matur kız kem kızı, dip. Yuk, yuk, bik häyläkär Äptem. Şul uramda uynap üskän Mirza yortın belmime soñ ul. Tukta, ul Hälimä mina nasıyp bulmadı, Äptemgä dä nasıyp bulmasın (dip kontorka açıp revolver alır da anı korır da, yänä äytä): Äüväl Äptemne atıp üterim, annarı üzemne atıp üterim, ahrısı ülüdän artık eş yuk. Böten ğaläm halkı işette, Färhanägä ışanıp, Hälimäne kulınnan ıçkındırdı dip. Färhanäneñ uyında da yuk ikän. Ahrısı, Färhanä İslam mulla uglına barmagannı miña kiläme. Färhanä dä minnän kölär, üzemne üzem atıp üterüdän artıgı yuk. Häyer, äüväl Äptemne üterim. Ul rähättä kalmasın (dip, revolverın kesäsenä tıgar, ul kesägä uñaysız bulır. Äle kesädä belener, halık sizär... dip, kazaki astınnan kendek turısına bilenä kıstıram dip mataşkanda, revolvernıñ yalgış çakması elägep tartılıp atılıp kitär dä Zakirnıñ kükrägenä kerep, Zakir yıgılır, can birer. Kunaklar revolvernıñ şartlagan avazın işetep, barısı da kurkıp, ayak üzärenä torırlar da, şul vakıt tämam bulıp pärdä töşär).
1 Rädde biçara kız – biçara kıznı kire kagu, kabul itmäü.
2 Zöläyhäi sani – ikençe Zöläyha.
3 Fasıl äüväl – berençe bülek, berençe pärdä mäğnäsendä.
4 Deystviye – küreneş, pärdä.
5 Garäyep (garaib) – kürelmägän, işetelmägän yat närsälär, iskitkeç äyberlär.
6 Aslihi, näslihi – aslı, töp çıgışı, näsle.
7 Mullalıgı – beleme.
8 Gayne – näq menä, tulısınça, näq üze.
9 Pahta – mamık.
10 Bankaga perevod yasasın – bankka küçersen.
11 Garız – üteneç, täqdim.
12 Mäqbül – kabul itelgän, huplangan, yaraklı tabılgan.
13 Ayak üzärenä – ayagürä.
14 Bäğdä – annan soñ, annarı.
15 Bänaras (banaras) – yarım yıfäk yuka ak tukıma.