🕥 33 minut uku
Päyğambärlär Tarihı - 1
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
Süzlärneñ gomumi sanı 4297
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1674
35.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
49.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
57.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Rossiyä İslam universitetı
Basma öçen cavaplı:
Rossiyä İslam universitetınıñ
rektorı, möfti
Gosman häzrät İshakıy
Päyğambärlär tarihı.
Kitapnı äzerläde:
Nurislam İbrahim
Tehnik möhärrir:
Ramil İlyas
Bu kitap Tatarstan Cömhüriyäte Diniyä Näzaräte
karşındagı «Ğalimnär şurası» kararı
nigezendä bastırıla.
Kazan – 2003
Bismillähir-rahmänir-rahim
Tarih ğıyleme
Ütkän zamanda yäşägän keşelärneñ tormışları, yäşäeşläre häm niçek hälaq buluları hakında ezlänülär alıp bara häm alarnıñ hälaq bulularınıñ säbäplären tikşerä torgan fän «tarih fäne» yäki «tarih ğıyleme» dip atala.
Tarih ğayät faydalı ber fän. Tarihka küñel kuyıp, ğıybrät küze belän karap ukıgan keşe, älbättä, annan üzenä fayda alaçak. Tarihnıñ iñ zur faydası - holıknı tözätü häm fikerne açu. Tarihnı ukıgan keşe, elek yäşägän ber yahşı keşeneñ kürkäm eşläre hakında ukıp, üze dä şunıñ kebek bulırga tırışa, naçar häm qabähät ber keşe turında ukıy da, aña näfrätlänä häm anıñ kılgan eşlärennän bizä. Ber millätneñ alga kitüenä häm dävamına säbäp bulgan eşlärne üzeneñ millättäşlärenä dä añlata. Başka ber millätneñ hälaq bulularına säbäp bulgan eşlärne üz milläte arasına kertüdän saklana, ägär kerä başlagan bulsa, beterergä tırışa häm şunı kavemenä dä añlata.
Tarihnıñ: ğomumi tarih, mahsus tarih häm din tarihı digän bülekläre bar.
Ägär ber halık häm millätne ayırmıyça, keşelärneñ cämğıyät hälendä yäşi başlagan vakıtlarınnan alıp bügenge köngä qadär bulgan tormış hällären añlatsa, aña «ğomumi tarih» diyelä.
Ägär ber hökümät, yäki ber millätneñ hälennän genä söylänsä, aña «mahsus tarih» diyelä.
Päyğambärlärneñ hällären bäyän itkän tarihka «din tarihı» diyelä.
Tarih ğıyleme öçen yärdämçe fännär dä bar. Alar arasında iñ möhime – geografiyä belän hronologiyä. Geografiyä tarihta iskä alıngän kavemnärneñ torgan cirlärennän häbär birsä, hronologiyä isä tarihta bulgan ber vakıyganıñ kaysı zamanda bulganlıgı häm annan soñ niçä yıl ütkänlege hakında häbär birä.
Dönyanıñ yaratılışı
Allahı Täğalä bu dönyanı yuktan bar itkän. Ul iñ elek cir belän küklärne, annan soñ dönyadagı başka mählüqlarnı yaratıp, iñ ahırda Adäm ğaläyhissälämne yaratkan. Bu dönyadagı böten keşelär Adäm ğaläyhissälämneñ balaları.
Adäm ğaläyhissäläm
Allahı Täğalä Adäm ğaläyhissälämne tufraktan yaratıp, aña can örä häm akıl birä. Färeştälärgä: «Aña säcdä itegez!» – dip boyırgaç, barısı berdän säcdä kılalar, barı İblis kenä üzeneñ täkäbberlege häm könçelege belän Adäm ğaläyhissälämgä säcdä kılırga ğarlänä häm şunıñ öçen ul Allahı Täğaläneñ rähmätennän mäñgegä sörelep, mälgun bula häm aña «şaytan racim» diyelä. Şul vakıttan başlap, ul adäm balalarına doşman bula.
Böten canlı mählüqlar parlı itep yaratılsalar da, Adäm ğaläyhissäläm parsız yaratıla. Soñınnan, aña iptäş itep, Allahı Täğalä Hava anabıznı yaratıp, ikesen dä cännätkä kertä. «Aşagız, eçegez, läkin şul agaçka yakınlaşmagız!» – dip, Cänap Haknıñ Üzenä mäğlüm ber agaçnıñ cimeşennän başka böten cännät niğmäte alarga röhsät itelä.
Läkin şaytan ber yul tabıp, cännätkä kerä dä, Adäm belän Havanı väsväsä kıla: «Hucagız sezne ni öçen ul agaçka yakın barmaska boyırganın, beläsezme? Çönki, anıñ cimeşen aşasagız, sez ülemsez bulaçaksız häm cännättä mäñge kalaçaksız!» – di. Ul şul räveşçä Havanı, annan soñ Adämne aldap, ikesenä dä şul tıyılgan agaçnıñ cimeşen aşata. Näticädä, Allahı Täğalä öçesen dä cännättän sörä.
Şunnan soñ alar cir yözenä töşep, küpmeder vakıt berbersennän ayırılışıp yörgäç, Allahı Täğaläneñ rähmäte belän yänä kavışıp, bergä yäşäp, bik küp balalar dönyaga kiterälär. Rivayätlärdän kürengänçä: Hava anabız berse – kız, berse ir bala itep, kırık igez bala tudıra, barı Şis ğaläyhissäläm genä igezäk sıñarsız dönyaga kilä.
Adäm ğaläyhissäläm üzeneñ balalarına häm onıklarına päyğambär bula. Allahı Täğalä aña un sähifä (bit) din kanunnarı birä. Ul meñ yıl yäşäp, üzeneñ näsele kırık meñ keşegä citkändä, comga könne vafat bula. Hava anabız da ber yıldan soñ vafat bula.
Kabil belän Habil
İgezäk sıñarı bulmagan kızga öylänü – Adäm ğaläyhissälämneñ şärigate bula. Tormış şul räveştä dävam itkän häldä, Adäm ğaläyhissälämneñ ike ulı – Kabil belän Habil arasında tübändäge nizaglı vakıyga bula: Kabil üze belän bergä tugan Äqlimä isemle kız qardäşen alırga teli, läkin Adäm ğaläyhissälämneñ şärigate buyınça Äqlimä Habilgä nikahlanırga tiyeş bula. Şulay aralarında nizag tua. Nizagnı çişü öçen Adäm ğaläyhissäläm alarga korban kiterergä boyıra. «Kaysıgıznıñ korbanın Allah kabul itä, Äqlimäne şul alır», – di. Habilneñ korbanı kabul bulıp, Äqlimä Habilgä tiyeşle bulıp kala. Kabil könläşep häm şaytannıñ väsväsäsenä birelep, Habilne üterä. Ul üzeneñ şul yavız eşe belän Allahı Täğalägä häm atasına gönahlı bula. Şulay itep, cir yözendä iñ berençe kan tügüçe häm keşe üterüçe Kabil bulıp, iñ berençe mäyet Habil bula.
Şis ğaläyhissäläm
Şis ğaläyhissäläm Adäm ğaläyhissälämneñ balaları arasında iñ izgese häm iñ güzäle bulganı öçen anı Adäm ğaläyhissäläm vafat bulgannan soñ baş itep kuyalar. Soñınnan Allahı Täğalä anı päyğambär itep, aña ille bit dini kanunnar iñderä. Käğbäne taş häm balçıktan iñ berençe Şis ğaläyhissäläm tözi.
İdris ğaläyhissäläm
İdris ğaläyhissäläm – Şis ğaläyhissälämneñ onıgı. İseme asılda başkaça bulıp, bik küp vakıt däres belän mäşgul bulganlıgı öçen İdris dip yörtelä. Ul Şis ğaläyhissälämnän soñ päyğambär bula. Aña bändälärne hak yulga çakıru öçen utız bit din kanunnarı iñderelä. İdris ğaläyhissäläm zamanında keşelär hak yuldan taypılıp, potlarga tabına başlagan bulalar. İdris ğaläyhissälämgä küklärneñ işege açıla häm ul sälamät häldä kükkä kütärelä.
İñ berençe qaläm belän yazu yazgan häm kiyem tegep kigän keşe İdris ğaläyhissäläm bula. Aña qadär keşelär hayvan tireläre yabınıp yörgännär.
Nuh ğaläyhissäläm
İdris ğaläyhissäläm kükkä aşkannan soñ, balaları turı yuldan adaşıp, aralarında potlarga tabınu kebek köferlek häm imansızlık eşläre tagın da kübäyä. Şul vakıtta alarga hak yulnı kürsätü öçen Nuh ğaläyhissäläm päyğambär itep cibärelä. Läkin Nuh ğaläyhissäläm alarnı nikadär tırışıp häm niçä yıllar ğomer uzdırıp hak yulga çakırsa da, üzeneñ öç ulı häm alardan kala berniçä keşe genä iman kiterälär. Başkalar haman köferlektä kalalar. Hätta Nuh ğaläyhissälämgä küp törle cäfalar kılalar. Nihayät, Nuh ğaläyhissäläm alarnıñ imanga kilülärennän ömeten özep alarga bäddoga kıla. Allahı Täğalä anıñ dogasın kabul itep, adaşkan, azgan halıknı tufan (su basu) belän hälaq itä.
Nuh ğaläyhissäläm Allahı Täğaläneñ ämere belän zur ber köymä yasıy. Ul şul köymädä iman kitergän keşelär belän bergä isän kala. Rivayätlärgä karaganda, tufan altı ay dävam itä. Tufannan soñ iman kitergän keşelär dä vafat bulıp, irlärdän barı Nuh ğaläyhissäläm häm anıñ Häm, Säm, Yäfäs isemle öç ulı gına isän kalalar. Böten keşe Nuh ğaläyhissälämneñ şul öç ulınnan tarala. Şunıñ öçen Nuh ğaläyhissälämne «ikençe ata» dip atıylar.
Kara ğaräplär, häbäşilär – Häm näselennän, ak ğaräplär, farsı belän rumnar – Säm näselennän, häm päyğambärlär dä anıñ näselennän kildelär. Törek, mongol, tatar, mançcür kavemnäre Yäfäs näselennän bulalar.
Nuh ğaläyhissäläm meñ yılga yakın ğomer sörgäç tufannan soñ öç yöz illençe yılda vafat bula.
Nuh ğaläyhissälämneñ balaları häm onıkları
Häm ulı Küşneñ Nämrut isemle ber ulı Babil şähären tözi. Şuña bäyle räveştä Babildä bulgan patşalarnıñ bötenese dä Nämrut dip yörtelälär. Şul nämrutlarnıñ berse täñrelek däğvasına kereşep, bik zur gönahlar kıla. Monı üze dä añlap, yañadan berär tufan bula kalsa dip, bik biyek ber manara tözetä başlıy. Ul tufan bula kalsa, şunıñ başına menep kotılırmın dip uylıy. Läkin berkönne Allahı Täğaläneñ ämere belän tözüçelärneñ telläre üzgärep, maksatların berberlärenä añlatudan ğaciz kalalar. Şuña kürä manaranı tözep beterä almıyça törlese törle tarafka taralalar. Şul vakıygadan soñ cir yözendä küp törle tellär barlıkka kilgän imeş.
Hüd ğaläyhissäläm
Tufannan soñ Yämändä gad kaveme hak yuldan adaşıp potlarga tabına başlıy. Alarnı imanga çakıru öçen Allahı Täğalä Hüd ğaläyhissälämne cibärä. Hüd ğaläyhissäläm alarnı nikadär tırışıp hak yulga öndäsä dä, bik az gına keşe iman kiterep, başkaları haman köferlektä häm adaşuda kalalar. Soñınnan alarga Allahı Täğalä ğayät köçle cil cibärep, hämmäsen dä hälaq itä. Hüd ğaläyhissäläm belän aña iman kiterüçelär genä isän kalalar.
Salih ğaläyhissäläm
Gad kavemennän soñ Şam belän Hicaz arasındagı ber urında sämüd kaveme yäşi. Alar da gad kaveme kebek hak yuldan adaşkan bulalar. Alarnı dingä çakıru öçen Allahı Täğalä Salih ğaläyhissälämne cibärä. Läkin ul nikadär tırışsa da, kavemeneñ bik azı gına iman kiterä. Alar Salih ğaläyhissälämgä: «Şul taşnıñ eçennän ber döyä çıgar, karınında balası da bulsın! Şunnan soñ bez siña iman kitererbez», – dilär. Allahı Täğaläneñ ämere belän şul kürsätelgän taştan ber döyä çıga häm bala tudıra. Bu hälne kürgäç, berazı iman kitersä dä kalgannarı haman azgınlıkların dävam itälär, hätta suyarga röhsät bulmauga karamastan, döyäne bugazlap taşlıylar. Soñınnan küktän ber kurkınıç tavış çıgıp, bötenese dä hälaq itelälär. Kaveme hälaq bulgannan soñ Salih ğaläyhissäläm Mäkkägä küçep, kalgan ğomeren şunda ütkärä.
İbrahim ğaläyhissäläm
İbrahim ğaläyhissäläm Babil şähärendä tua. Ul vakıtta Babilda yoldızlarga tabınuçı kavem yäşägän bula. Alarnı hak yulga öndäü öçen Allahı Täğalä İbrahim ğaläyhissälämne cibärä. Ul alarnı hak dingä nikadär öndäsä dä, inanmıylar. Monnan tış Babil hökemdarı Nämrut anı utka saldıra. Läkin Allahı Täğalä anı utta yandırmıyça saklap kala. Bu moğcizanı kürep berkadär keşe iman kiterä. İbrahim ğaläyhissäläm möeminnär belän bergä Şamga häm annan soñ Mäkkägä hicrät kıla. Mäkkädä ulı İsmäğıyl ğaläyhissäläm belän Käğbäne tözilär. Mosafirlarga hörmät kürsätü İbrahim ğaläyhissälämneñ iñ maktaulı ğadätläreneñ berse bula.
Lut ğaläyhissäläm
Lut ğaläyhissäläm İbrahim ğaläyhissäläm belän bertugan Harunnıñ ulı. Ul İbrahim ğaläyhissälämgä iman kiterüçelärdän bulıp, Babildan anıñ belän bergä hicrät kıla. Sädüm halkına päyğambär itep cibärelä. Sädüm halkı ul köngä qadär kılınmagan yaman eşlärne kıla başlagan bulalar. Allah Täğalä irlärgä hatın-kızlar belän nikahlaşıp yäşärgä bora. Sädüm halkı bu ämerne bozıp, ber cenes keşeläre üzara censi mönäsäbätkä kerä. Lut ğaläyhissäläm alarnı imanga çakırıp, şul yaman eşlärennän bizderergä nikadär tırışsa da, alar anıñ süzlärenä kolak salmıylar. Allahı Täğalä alarnıñ östenä taş yaudırıp şähärläreneñ astın öskä äyländerep, hälaq itä. Lut ğaläyhissäläm üzeneñ öy cämäğatläre belän aralarınnan çıgıp kotıla. Barı tik hatını gına bozık halık belän bergä hälaq bula, çönki ul şul halıknıñ hezmätçese bula.
İsmäğıyl ğaläyhissäläm belän İshak ğaläyhissäläm
İbrahim ğaläyhissälämneñ hatını Sara anabızdan bala bulmau säbäple, İbrahim ğaläyhissälämneñ siksän yäşendä dä ber balası da bulmıy. Şuña kürä ul hatınınıñ röhsäten alıp, Häcär anabıznı nikahlap ala. Allahı Täğaläneñ rähmäte belän Häcär anabız ber ir bala tudıra. Aña İsmäğıyl dip isem kuşalar. Sara anabız monı kürep şatlansa da, üzeneñ balasız buluınnan bik kaygıra. Häm Allahı Täğalä aña märhämät itep kartlık könendä ber bala birä, isemen İshak dip kuyalar.
Sara anabız päyğambär hatını bulsa da, Häcär anabızga karşı açu häm könçelek kürsätä. İbrahim ğaläyhissälämgä Allahı Täğalä tarafınnan İsmäğıyl ğaläyhissäläm belän Häcär anabıznı Hicaz tarafına iltep kuyarga ämer bula. İsmäğıyl ğaläyhissäläm şunda Cürhäm isemle ğaräp kabiläse belän aralaşıp üsä häm alardan kız alıp, bik küp balaları bula. İsmäğıyl ğaläyhissälämgä Allahı Täğalä tarafınnan şundagı halıklarga ätise İbrahim ğaläyhissälämneñ şärigaten öyrätergä ämer birelä.
İsmäğıyl ğaläyhissäläm asılda gibrani bulganı öçen anıñ näsele müstäğrabä (ğaräpläşkän) dip atala.
İbrahim ğaläyhissälämneñ vafatınnan soñ anıñ urınına İshak ğaläyhissäläm päyğambär bula. Anıñ Gays häm Yağkub isemle ike ulı bula. Gays päyğambär bulmıy, Yağkub isä ätise İshak ğaläyhissäläm urınına päyğambär bula. Annan soñ barlık päyğambärlär dä İshak ğaläyhissäläm onıklarınnan bula. Barı tik Allahnıñ soñgı päyğambäre Möhämmät ğaläyhissälämneñ genä näselnäsäbe İsmäğıyl ğaläyhissälämnän bula.
Bänü İsrail häm Mökaddäs cir
Ägär Aziyä kartasına karasak, Urta diñgezneñ könçıgış yarında Şam şärif, Koddüs şärif, Lut küle (Üle diñgez) digän süzlärne kürerbez. Lut küle bik zur kül. Elek anıñ urınında Lut kaveme yäşägän. Alar hälaq bulgannan soñ şul külneñ päyda buluı rivayät kılına. Şul cirlärneñ tönyak yartısı – Fälästın cirläre. Bu cirlär Allahı Täğalä tarafınnan İbrahim ğaläyhissälämneñ näselenä väğdä kılıngan bula. Şuña kürä, bu cirlärgä Mökaddäs (İzge) cir digän isem birelä. Bu cirlärdä İbrahim ğaläyhissäläm näselennän Yağkub ğaläyhissälämneñ ulları häm alarnıñ näselläre yäşägän.
Yağkub ğaläyhissälämneñ kuşamatı İsrail bulıp, anıñ näsele Bänü İsrail dip atala. Din tarihında iñ mäşhür bulgan kavem – Bänü İsrail. Alarga bik küp päyğambärlär cibärelä. Alar belän bik küp törle vakıygalar bula.
Yağkub ğaläyhissäläm İbrahim ğaläyhissäläm belän bertugan keşeneñ näselennän Liyän isemle keşeneñ Läyä häm Rahilä isemle kızlarına nikahlana.
Yağkub ğaläyhissäläm balaları
Yağkub ğaläyhissälämneñ Läyädän – altı, Läyäneñ cariyäse Zälfädän – ike, Rahiläneñ cariyäse Bälhädän – ike häm Rahiläneñ üzennän – Yosıf häm Binyamin isemle ike ulı – bötenese bergä unike uglı bula.
Yağkub ğaläyhissälämneñ ulları, häm alarnıñ da balaları küp bulıp, Bänü İsrail üzläre genä dä baytak cıyılalar. Barısına da ataları Yağkub ğaläyhissläm päyğambär bulıp, Mökaddäs cirendä torgannar. Soñınnan alar Mökaddäs cirennän Misırga hicrät kılıp, anda ike yöz unbiş yıl torgannan soñ yänä kire Känğanga kaytalar. Misırga hicrätlärenä Yosıf ğaläyhissäläm säbäpçe bulsa, annan yänä kire Känğanga kaytularına Musa ğaläyhissäläm säbäpçe bula.
Äyüp ğaläyhissäläm
Äyüp ğaläyhissäläm İshak ğaläyhissälämneñ Gays isemle ulınıñ näselennän. Näsel-näsäbe: Äyüp ibne Musa ibne Zurah ibne Gays ibne İshak ibne İbrahim ğaläyhissäläm. Äyüp ğaläyhissäläm küp mal häm balalar iyäse bula. Saniyä häm Rumlä kavemnärenä päyğambär itep cibärelä. Hatını Yağkub ğaläyhissälämneñ kızı Rähmät ide, dip rivayät itelä. Şulay itep Äyüp ğaläyhissläm Yağkub ğaläyhissäläm belän ğasırdaş päyğambär bula. Kayber rivayätlärdä Äyüp ğaläyhissälämneñ hatını Yosıf ğaläyhissälämneñ İbrahim atlı ulınıñ kızı imeş. Niçek bulsa da bulgandır, Allahı Täğalä Äyüp ğaläyhissälämne böten malın yuk itep häm aña yaman tire avıruın birep sınıy. Täne kortlap, yanına keşe bara almaslık hälgä kilä, aşarlarına rizıkları betä. Läkin ul barısına da sabır itep haman Allahıga şöker itä, zeker äytä. Hatını bernigä karamastan aña tugrılık belän hezmät itä, anı aşata, eçertä torgan bula. Nihayät, Allahı Täğalä Äyüp ğaläyhissälämne çirennän azat itä, alarga sabırlıkları öçen mal häm däülätlären äüvälgedän dä artık itep birä, balaları da kübäyä. Näticädä, ikese dä dönyada häm ahirättä uñışka ireşälär.
Şogayıp ğaläyhissäläm
Şogayıp ğaläyhissäläm İbrahim ğaläyhissälämgä iman kiterep, anıñ belän Babildän Şam tarafına hicrät itkän ber kabilädän, äbise Lut ğaläyhissälämneñ kızı. Şogayıp ğaläyhissäläm tatlı telle häm söylägän süze täesirle ber päyğambär bulganı öçen üzenä «Hatibül-änbiyä» (Päyğambärlärneñ iñ osta tellese) kuşamatı birelä.
Şogayıp ğaläyhissäläm härtörle bozıklıklar kılıp yäşäüçe Äykä belän Mädyan halkın hak yulga öndär öçen päyğambär itep cibärelä. Läkin alarga şul süzgä osta päyğambärneñ dä väğaz-näsıyhätläre täesir itmi, alar haman üzläreneñ azgınlıklarında dävam itälär. Ahırda Allahı Täğalä Äykä üzänenä bik katı esselek cibärä häm ul esselek ber atna dävam itep yılgalardagı sularnı kaynata. Soñınnan Allahı Täğalä ber bolıt cibärep, şul bolıttan öslärenä ut yaudıra, barısı da şunıñ belän yanıp hälaq bulalar. Mädyan ähelläre dä ber kurkınıç tavış belän hälaq itelälär.
Soñınnan Şogayıp ğaläyhissäläm üzenä iman kitergän möeminnär belän bergä Mäkkägä hicrät kıla häm şunda ğomereneñ ahırına qadär ğıybadät kıla. Şogayıp ğaläyhissäläm Musa ğaläyhissäläm belän ğasırdaş päygabär bula.
Yosıf ğaläyhissäläm
Yağkub ğaläyhissäläm üzeneñ balaları arasında Yosıf ğaläyhissälämne iñ nık söyä torgan bula, çönki Yosıf ğaläyhissäläm keşelärneñ iñ güzäle bulu belän bergä da bik kürkäm ählaklı bula. Bu närsälär Yosıf ğaläyhissälämneñ qardäşlärendä könçelek hise uyata. Berkönne Yosıf ğaläyhissäläm töşendä unber yoldız, koyaş häm aynıñ säcdä kıluların kürä. Şul töşne ätise Yağkub ğaläyhissäläm anıñ zur däräcäle ber keşe bulaçagı häm unber qardäşe anıñ hezmätendä bulaçagına yuralgaç, Yosıf ğaläyhissälämneñ qardäşläreneñ hösetlekläre häm doşmanlıkları tagın da arta.
Berkönne qardäşläre Yosıf ğaläyhissälämne ätisennän aldap alıp çıgıp, ber koyıga taşlıylar da, külmägenä yalgan kan buyap, «Enebez Yosıfnı büre aşadı», – dip, ätiläre Yağkub ğaläyhissälämne yılıy-yılıy ışandırmakçı bulalar.
Yosıf ğaläyhissäläm beraz vakıt koyıda yata. Aña qardäşlärennän berse aşarına kiterä torgan bula. Berkönne qardäşe, ğadättägeçä, aşarga alıp kilgäç, Yosıf ğaläyhissälämneñ koyıdan çıgarılgan häm Misırga kitäse ber käravan eçendä utıra ikänen kürä. Şunnan soñ kaytıp, ul başka qardäşlären dä alıp kilä. Alar: «Bu bezneñ kolıbız ide, kaçtı», – dip, anı käravan iyälärenä bik oçsız bäyägä genä satıp cibärälär.
Yosıf ğaläyhissäläm Misırda Misır padişahınıñ väzirenä satıla. Bernikadär vakıttan soñ väzirneñ hatını Zöläyha Yosıf ğaläyhissälämgä ğaşıyq bula. Yosıf ğaläyhissäläm ul telägän gönahka – nikahsız mönäsäbätlärgä – riza bulmagaç, yala yagıp, Yosıf ğaläyhissälämne zindanga saldıra.
Yosıf ğaläyhissäläm töşlär yurıy häm yuraganı ras kilä torgan bula. Zindanda bergä bulgan Misır padişahınıñ şirbätçese üzeneñ töşen zindannan çıguga yuratkannan soñ, ul çınnan da zindannan çıgıp, yänä şirbätçe bula.
Bervakıt Misır padişahı töşendä cide simez sıyırnı cide arık sıyır aşavın häm cide korı başak belän cide yäşel başak kürä. Ul töşne hiçkem yurıy almıy. Nihayät, berkönne şirbätçeneñ isenä Yosıf ğaläyhissäläm töşä häm aña barıp töşneñ yuralışın sorıy. Yosıf ğaläyhissäläm töşne cide yıl ikmäk nık uñaçak, soñınnan cide yıl açlık häm kıtlık bulaçak, dip yurıy. Misır padişahı monı işetkäç, bik şat bulıp Yosıf ğaläyhissälämne zindannan çıgara. Häm anı üzenä avıl hucalıgı väzire itep bilgeli. Yosıf ğaläyhissäläm bik küp igennär ikterä, bik küp aşlıklar äzerlätä häm hisapsız ambarların ikmäk belän tutıra. Tuplangan aşlık korı kilgän cide yılda böten Misır halkın açlıktan saklap, başka çit mämläkätlärgä dä bik küp satıla. Näticädä, Misır kaznası akça belän tula.
Ul vakıtta Känğanda da açlık bulıp, Yağkub ğaläyhissäläm un ulın Misırga aşlık alırga cibärä. Alar Misırga kilgäç, Yosıf ğaläyhissäläm alarnı tanıy, läkin üzen alarga tanıttırmıy. Yosıf ğaläyhissäläm qardäşlärenä bik küp iltifat kürsätä. Häl-ähvällären soraşıp, ikençe märtäbä kilülärendä öydä kalgan Binyaminne dä üzläre belän alıp kilergä kuşa. Alar ikençe kilülärendä Binyaminne dä alıp kilälär. Yosıf ğaläyhissäläm anı häylä belän alıp kala. Öçençe kilülärendä Yosıf ğaläyhissäläm alarga üzeneñ kem ikänen äytkäç, qardäşläre bik kurkışıp, aptıraşta kalalar. Yosıf ğaläyhissäläm alarnıñ elekkege qabähätleklären gafu itep, alarnı ätiläre Yağkub ğaläyhissäläm häm başka yakınnarı belän bergä Misırga çakıra. Alar Misırga kilep, bötenese bergä rähät tora başlıylar.
Yağkub ğaläyhissäläm uncide yıl ğıybadät häm şatlık belän ğomer kiçerep, Misırda vafat bula. Vasıyate buyınça Känğan cirenä kaytarılıp, ätise İshak ğaläyhissäläm yanına kümelä. Yağkub ğaläyhissäläm vafat bulganda Yosıf ğaläyhissälämgä ille altı yäş bula. Annan soñ ul yänä ille dürt yıl ğomer sörä.
Bänü İsrailneñ Misırdan çıguları
Babil şähäreneñ hökemdarlarına Nämrut kuşamatı birelgän kebek, ğomumän, Misır hökemdarlarına Firgaven kuşamatı birelä. Yosıf ğaläyhissäläm hezmät itkän Firgaven Misır Firgavene bulıp, hiksüs dip atalgan ğaräplärdän ber keşe bula. Bu vakıtta Misırnıñ halkı da hiksüslär bula. Bänü İsrail belän tugandaş halık bulganlıkları öçen Bänü İsrailgä karata ihtiramlı bulalar. Soñınnan Misır hökümätenä kıybtıylar höcüm itep, hiksüslärne Misırdan çıgaralar. Ämma Bänü İsraillär Misırda kalalar. Ahırda kıybtıylar alarga da doşmanlık kürsätep, härtörle cäber-zolım kıla başlıylar. İñ avır häm pıçrak eşlärgä, kurkınıç cirlärgä Bänü İsraillärne cibärälär. Firgavennär Bänü İsrail kavemeneñ quätlänüe häm üzlären ciñüennän, yañadan Misırda hörmätle häm iğtibarlı ber kavem bulularınnan, Misır hökümätenä Bänü İsraillär huca buluınnan kurkalar. Çönki ul vakıtta Bänü İsraillär bik küp bulalar häm alar unike zur cämäğatkä bülensälär dä, barısına da Bänü İsrail diyelgän. Här cämäğat Yağkub ğaläyhissälämneñ ber ulınıñ iseme belän atalgan, Lävit cämäğate, Yähüdä cämäğate digän kebek här ike cämäğatneñ üzenä kürä ber şäyhe, yağni baş keşese bula. Ägär şul unike cämäğat ber cirgä cıyılıp, barısı da ber süzdä bulsalar, yahşı gına quät hasil bulır ide. Läkin Firgavenneñ zolımınnan kotılu öçen barısına da ber citäkçe kiräk bula. Menä şul vazifa Musa ğaläyhissälämgä yöklänä. Misırga hicrät kılgannarına ike yöz unbiş yıl bulganda alarga Allahı Täğalä tarafınnan Musa ğaläyhissäläm päyğambär itep cibärelä.
Musa ğaläyhissäläm belän Harun ğaläyhissäläm
Küräzäçelärneñ berse Firgavengä: «Bänü İsraildän ber ugıl bala tuaçak häm şul bala sineñ däüläteñneñ yukka çıguına säbäp bulaçak», – dip häbär birä. Firgaven kurkıp kala häm Bänü İsrail eçendä tugan ir balalarnı ütertä başlıy. Cällatlar Bänü İsrailneñ härber öyen aktarıp, yaña tugan ir balalarnı üterä bargan zamanda Lävi cämäğatendä Musa ğaläyhissäläm dönyaga kilä. Ätiseneñ iseme Ğıymran, äniseneñ iseme Yühäb buluı tarihlarda kürenä.
Änise Musa ğaläyhissälämne berkadär vakıt yäşerep torsa da, anı gel kotkaru mömkin bulmaganlıktan, Cänap Haknıñ kuşuı belän Anıñ saklavına tapşırıp, balanı ber sandık eçenä salıp Nil yılgasına agıza. Musa ğaläyhissäläm sandık belän agıp barganda, Firgavenneñ hatını Asiyä kürep, anı sudan çıgarta häm eçendä bulgan Musa ğaläyhissälämne kürep anı bik yarata. Şul vakıttan alıp, Musa ğaläyhissäläm patşa sarayında tärbiyälänä başlıy. Änise söt anası bularak, sarayga kilep, üzeneñ hakıykıy ana buluın hiçkemgä beldermiçä, Musanı imezep kitä torgan bula.
Musa ğaläyhissäläm menä şulay Firgaven sarayında üsep, änise arkılı üzeneñ Bänü İsrail millätennän buluın belä häm millättäşlären kıybtıylardan kotkaru yulın ezli başlıy. Nihayät, ber säbäp belän Misırdan Mädyan şähärenä Şogayıp ğaläyhissäläm yanına kitä häm anda Şogayıp ğaläyhissälämneñ Safra isemle kızına nikahlana. Mädyanda berkadär torgannan soñ hatını belän yänä Misırga kaytu niyäte belän yulga çıga. Yulda, Tur tavına citkäç, Allahı Täğaläneñ möräcäğaten işetä. Aña tayak häm ak kul kebek moğcizalar birelä häm ul päyğambär bula. Allahı Täğalä aña Firgavenne dingä öndärgä häm Bänü İsrailne Misırdan çıgarırga boyıra.
Şunda, ber ük vakıtta Harun ğaläyhissälämgä dä päyğambärlek birelep, Misırda allalık däğvasın kıluçı Firgaven yanına ikese bergä kilälär. Anı hak dingä çakıralar häm: «Bänü İsrailne bir, alarnı Misırdan babalarıbıznıñ vatanı bulgan Känğanga alıp kitäbez», – dilär. Firgaven alarnıñ ber süzlären dä iğtibarga almıy, Musa ğaläyhissäläm nikadär moğcizalar kürsätsä dä, iman kitermi.
Nihayät, Musa ğaläyhissälämneñ moğcizası belän Nil suınıñ kanga äylänüen, böten cirne härtörle böcäk-häşärätlär tutıruın, här öydän cenaza çıkkan vakıtta Bänü İsraildän hiçkem vafat bulmavın kürgän Firgaven Bänü İsrailgä Misırdan çıgarga röhsät birergä mäcbür bula. Alar Misırdan çıgıp kitkännän soñ Firgaven ükeneçkä töşep, ğaskär belän artlarınnan çıga. Diñgez yanında artlarınnan kuıp citsä dä, Allahı Täğaläneñ kodräte belän diñgez açılıp Musa ğaläyhissäläm üzeneñ kaveme belän Aziyä tarafına çıgıp kotıla. Firgaven dä üzeneñ ğaskäre belän alar artınnan şul diñgez yulına kerä, läkin su yänä ber-berse belän kuşılıp, barısı da şunda batıp ülälär. Şulay itep Bänü İsraillär Firgavenneñ zolımınnan kotılalar. Läkin üzläreneñ kirelekläre arkasında Mökaddäs cirgä kerä almıyça kırık yıl sahrada yörilär.
Bänü İsrailneñ karşılıgı
Bänü İsraillärgä Mökaddäs cirne alır öçen şul tarafta yäşi torgan ber halık belän sugışırga, yäki alarnı annan çıgarırga kiräk bula. Läkin alarnı Musa ğaläyhissäläm şul eşkä nikadär çakırsa da, tıñlamıylar: «Bez alarga karşı sugışmıybız. Rabbıñ belän üzeñ sugış!» – dilär. Bänü İsraillär Misırda Firgaven aldında kol hälendä yäşägängä kürä bik kurkak bulalar, sugışırga ğayrätläre citärlek bulmıy. Musa ğaläyhissälämneñ bu närsägä bik käyefe kitä, alar ber tarafka da yul tota almas bulıp, haman şul sahrada aptırap yörilär. Allahı Täğaläneñ kodräte belän kilgän rizıklar belän tuklanıp yäşilär. Berkönne ul rizıklardan tuyıp: «Bezgä cirdä üskän närsälär, sugan, sarımsak, kıyar, borçak kebek närsälär kiräk», – dip, Musa ğaläyhissälämne aptıratalar. Musa ğaläyhissäläm alarga: «Misırga barıgız! Telägän närsäläregezne şunda tabarsız», – dip, sorauların kire kaga.
Berkönne Musa ğaläyhissäläm Allahı Täğaläneñ ämere belän Tur tavına kitä. Kavemen Harun ğaläyhissälämgä tapşırıp kaldıra. Musa ğaläyhissäläm tauda kırık kön ğıybadät kıla, bernindi aradaşsız Allahı Täğalä belän söyläşä. Aña şunda Täurat kitabı iñderelä.
Harun ğaläyhissäläm belän kalgan kavem Musa ğaläyhissälämneñ kaytuınnan ömetlären kisep, köferlekkä kereşälär. Aralarınnan Sämiri isemle ber monafıyk İsraillärneñ Misırdan alıp çıkkan altınnarınnan ber bozau sının yasıy da: «Küzgä kürenmägän ilahkä ğıybadät kılalarmıni? Sezneñ häm Musanıñ ilahı menä şul, şunı ezläp tabar öçen Musa tauga menep kitte. Kilegez, şuña ğıybadät kılıgız!» – dip, alarnı bozauga tabınırga çakıra. Alar şul bozau sınına tabına başlıylar. Harun ğaläyhissäläm nikadär näsıyhät kılsa da, anı tıñlamıylar. «Musa kaytkançı bez bozauga tabınunı taşlamıybız», – dip, Harun ğaläyhissälämgä karşı kilälär.
Musa ğaläyhissäläm Täürat belän Turdan tavınnan kaytkaç, kaveme bozauga tabıngannı kürä. Musa ğaläyhissälämneñ moña bik açuı kilä, Sämirigä läğnät kıla, bozaunı yuk itä, «Kavememne yakşı karamagansıñ», – dip, Harun ğaläyhissälämneñ sakalına yabışa. Harun ğaläyhissäläm: «Min ni eşlim, alarnı ul eştän nikadär tuktatırga tırışsam da tıñlamadılar, hätta üzemne üterä yazdılar», – di.
Soñınnan bozauga tabınuçılar kılgan eşlärenä ükenep täübä itälär. Musa ğaläyhissälämneñ dä açuı basıla. Ul alarga Täüratnı ukıy. Bänü İsrail şul Täürat belän ğamäl itä başlıy, Allahı Täğaläneñ berlegen, avırlık belän bulsa da, küñellärenä urnaştıra. Bu vakıtta Misırdan kilgän kurkak yöräkle keşelärneñ kübese vafat bulıp, alar urınına sahrada üskän batır yöräkle yegetlär üsep citä. Şulay itep, Bänü İsraillär doşman karşısına barıp sugışır hälgä kilälär. Moña östäp Musa ğaläyhissäläm alarnı Lut küleneñ könyak tarafına alıp kilgännän soñ andagı kavemnär belän sugışalar. Doşmannı ciñep, Şäriga yılgası buylarına qadär baralar. Şul cirdä Musa ğaläyhissäläm vafat bulıp, anıñ urınına Yüşäğ ğaläyhissäläm päyğambär bulıp kala. Harun ğaläyhissäläm Musa ğaläyhissälämgä qadär vafat bula. Musa ğaläyhissälämneñ vafatı vakıtında Bänü İsrailneñ sahrada yörülärenä kırık yıl bula. Täüratnıñ hökeme Gaysä ğaläyhissälämgä İncil kilgänçe hokukıy köçtä bula. Bu ike arada kilgän päyğambärlärneñ barısı da Täürat belän ğamäl itärgä boyırılalar. Musa ğaläyhissälämneñ vafatınnan soñ biş yöz yıl İsraillärneñ eşläre belän «Bänü İsrail hakimnäre» dip atalgan hakimnär idarä itälär, alarnıñ iñ äüvälgese Yüşäğ ğaläyhissäläm, iñ soñgısı İşmuil ğaläyhissäläm bula.
Hakimnär dävere
Bänü İsrailneñ iñ berençe hakime bulgan Yüşäğ ğaläyhissäläm Musa ğaläyhissälämnän soñ Bänü İsraillärgä päyğambär bula. Bänü İsraillärne sahradan Şäriga yılgası arkılı kiçerep, alga taba barıp Känğan cirlären bötenläy diyärlek aça. Yüşäğ ğaläyhissäläm açkan cirlärne Bänü İsraillär unber cämäğatkä bülälär. Lävi cämäğate ruhani bulganlıkları öçen alarga cir birelmi. Cir algan cämäğatlär hasil bulgan uñıştan ğoşer birergä tiyeş bulalar. Bu cämäğatlärneñ Misırdagı kebek härkaysınıñ berär şäyhe bula, läkin ul şäyehlärneñ barısı da ber hakimneñ kul astında bulalar. Zäytün isemle korılmanı üzlärenä ruhi märkäz itep, bäyräm könnärendä şunda cıyılıp ğıybadät kılalar häm şunda korban kiterälär. Alarga bu korılma-idaräne Yüşäğ ğaläyhissäläm korıp kaldıra. Üze şunda yegerme sigez yıl hökem itä. Tarihtan mäğlüm bulgança, Yüşäğ ğaläyhissälämnän soñ yänä un hakim kilep kitä, iñ soñgısı İşmuil ğaläyhissäläm bula. Ul unber yıl hakimlek itä. Şul unber yılnıñ ahırında Musa ğaläyhissälämneñ vafatınnan dürt yöz tuksan öç yıl vakıt ütkän bula. İşmuil ğaläyhissälämnän soñ patşalar dävere başlana.
Bänü İsrail patşaları
İşmuil ğaläyhissäläm zamanında Bänü İsrail eçendä beraz tınıçsızlık kürenä başlıy häm Ğamäläqadan ber kavem alarnı ciñä. İsraillär alarga karşı sugışu öçen İşmuil ğaläyhissälämnän aralarınnan berär patşa bilgeläven ütenälär. İşmuil ğaläyhissäläm kayberäülärneñ karşılıgına karamastan, Allahı Täğaläneñ ämere belän Talut isemle keşene patşa itep saylıy. Ğaskär Talut kul astına cıyılıp, Ğamäläqaga karşı sugışa. Ğamäläqanıñ Calut isemle ğaskär başlıgı ğayät köçle, ozın buylı häm ğayrätle ber keşe bula. İke ğaskär kara-karşı kilep sugışa başlıylar. Talut ğaskärennän Davıt isemle ber keşe Calutka karşı çıgıp, Calutnı üterä. Şunnan soñ, Ğamäläqa ğaskäre ciñelä. Bänü İsrail arasında Davıt zur şöhrät kazana. Davıt Yağkub ğaläyhissälämneñ Yähüdä isemle ulınıñ näselennän bulıp, İşmuil ğaläyhissälämnän soñ kilgän päyğambär, Taluttan soñ patşa bula.
Bänü İsraillärgä berençe patşa – Talut, ikençese – Davıt ğaläyhissäläm häm öçençe Söläyman ğaläyhissäläm bula.
Davıt ğaläyhissäläm
İşmuil ğaläyhissälämnän soñ Davıt ğaläyhissäläm päyğambär bula. Üzenä Zabur isemle kitap iñderelä. Läkin Zabur kitabı näsıyhätlär häm bertörle täesirle väğazlärdän genä ğıybarät bulıp, şäriğat hökemnären bäyän kılmıy. Şuña kürä şäriğat hökemnärendä Taürat belän ğamäl kılıngan. Anıñ östenä Davıt ğaläyhissäläm häm başka böten päyğambärlär Täürat belän ğamäl itkännär. Davıt ğaläyhissäläm ğayät güzäl tavışlı bulgan. Anıñ Zäburnı ukuın işetüçelär şulqadär täesirlänep, huşsız kalıp tıñlagannar. Allahı Täğalä Davıt ğaläyhissälämgä timerçe hönären öyrätä. Anıñ kulında timer balavız kebek yomşak bula ide, digän rivayätlär bar. Davıt ğaläyhissäläm päyğambär häm patşa bula. Koddüs şärif, Häläb, Gamman şähärlären kul astına ala. Başkala-şähär Koddüs şärif bula. Koddüstä «Bäytel-mökaddäs» isemle mäçetne tözetä başlıy. Läkin azagına qadär ğomere citmi, kırık yıl hakimlek itkännän soñ dönyadan kitä. Üzeneñ urınına ulı Söläyman ğaläyhissäläm päyğambär häm patşa bulıp kala.
Söläyman ğaläyhissäläm
Söläyman ğaläyhissäläm dä ätise kebek patşa häm päyğambär bula. Ätisennän unike yäşendä kalıp, hökümät başında kırık sigez yıl ğayät ostalık belän patşalık itep, altmış yäşendä vafat bula. Ätiseneñ vasıyate buyınça Bäytel-mökaddäsne tözetüne dävam itep, cide yılda tämamlıy. Annan soñ Koddüstä ğayät zur ber hökümät sarayı tözetä başlap, unöç yıldan soñ ul da äzer bula. Söläyman ğaläyhissäläm dä ätise Davıt ğaläyhissäläm kebek bik küp cirlärne ala. Aña könçıgış häm könbatıştagı bik küp patşalar itağat kürsätälär häm bik küp büläklär cibärälär.
Davıt ğaläyhissäläm belän Söläyman ğaläyhissälämnär vakıtında Bänü İsraillär köçle ber däülät bulıp ğomer kiçergän bulsalar da, soñınnan köçläre kimi. Köçsezlänülärenä, başlıça, üzläreneñ bülgälänüläre häm berdämsezlekläre säbäp bula
Bänü İsrailneñ köçsezlänüe
Söläyman ğaläyhissälämnän soñ fetnäçelär çıgıp, mämläkätne ikegä bülälär. Berençese – «Yähüdiyä däüläte», ikençese – «İsrailiyä däüläte» dip yörtelä başlıy.
Yähüdiyä däüläteneñ başkalası Koddüs şärif bulıp, patşalar Söläyman ğaläyhissäläm näselennän bulalar. Alarnıñ eçendä Bänü İsrailneñ hezmätçeläre häm olugları küp buluınnan, Täürat häm Musa ğaläyhissälämneñ tayagı kebek mökaddäs häm möbaräk amänätlär dä alarda kala häm ğomum Bänü İsrailneñ ziyärat kıla torgan Bäytel-mökaddäs tä alar kulında bula. Şuña kürä alar İslam hälifäläre cirendä kebek bulalar, üzläreneñ din häm ğıybadätlären onıtmıylar.
Basma öçen cavaplı:
Rossiyä İslam universitetınıñ
rektorı, möfti
Gosman häzrät İshakıy
Päyğambärlär tarihı.
Kitapnı äzerläde:
Nurislam İbrahim
Tehnik möhärrir:
Ramil İlyas
Bu kitap Tatarstan Cömhüriyäte Diniyä Näzaräte
karşındagı «Ğalimnär şurası» kararı
nigezendä bastırıla.
Kazan – 2003
Bismillähir-rahmänir-rahim
Tarih ğıyleme
Ütkän zamanda yäşägän keşelärneñ tormışları, yäşäeşläre häm niçek hälaq buluları hakında ezlänülär alıp bara häm alarnıñ hälaq bulularınıñ säbäplären tikşerä torgan fän «tarih fäne» yäki «tarih ğıyleme» dip atala.
Tarih ğayät faydalı ber fän. Tarihka küñel kuyıp, ğıybrät küze belän karap ukıgan keşe, älbättä, annan üzenä fayda alaçak. Tarihnıñ iñ zur faydası - holıknı tözätü häm fikerne açu. Tarihnı ukıgan keşe, elek yäşägän ber yahşı keşeneñ kürkäm eşläre hakında ukıp, üze dä şunıñ kebek bulırga tırışa, naçar häm qabähät ber keşe turında ukıy da, aña näfrätlänä häm anıñ kılgan eşlärennän bizä. Ber millätneñ alga kitüenä häm dävamına säbäp bulgan eşlärne üzeneñ millättäşlärenä dä añlata. Başka ber millätneñ hälaq bulularına säbäp bulgan eşlärne üz milläte arasına kertüdän saklana, ägär kerä başlagan bulsa, beterergä tırışa häm şunı kavemenä dä añlata.
Tarihnıñ: ğomumi tarih, mahsus tarih häm din tarihı digän bülekläre bar.
Ägär ber halık häm millätne ayırmıyça, keşelärneñ cämğıyät hälendä yäşi başlagan vakıtlarınnan alıp bügenge köngä qadär bulgan tormış hällären añlatsa, aña «ğomumi tarih» diyelä.
Ägär ber hökümät, yäki ber millätneñ hälennän genä söylänsä, aña «mahsus tarih» diyelä.
Päyğambärlärneñ hällären bäyän itkän tarihka «din tarihı» diyelä.
Tarih ğıyleme öçen yärdämçe fännär dä bar. Alar arasında iñ möhime – geografiyä belän hronologiyä. Geografiyä tarihta iskä alıngän kavemnärneñ torgan cirlärennän häbär birsä, hronologiyä isä tarihta bulgan ber vakıyganıñ kaysı zamanda bulganlıgı häm annan soñ niçä yıl ütkänlege hakında häbär birä.
Dönyanıñ yaratılışı
Allahı Täğalä bu dönyanı yuktan bar itkän. Ul iñ elek cir belän küklärne, annan soñ dönyadagı başka mählüqlarnı yaratıp, iñ ahırda Adäm ğaläyhissälämne yaratkan. Bu dönyadagı böten keşelär Adäm ğaläyhissälämneñ balaları.
Adäm ğaläyhissäläm
Allahı Täğalä Adäm ğaläyhissälämne tufraktan yaratıp, aña can örä häm akıl birä. Färeştälärgä: «Aña säcdä itegez!» – dip boyırgaç, barısı berdän säcdä kılalar, barı İblis kenä üzeneñ täkäbberlege häm könçelege belän Adäm ğaläyhissälämgä säcdä kılırga ğarlänä häm şunıñ öçen ul Allahı Täğaläneñ rähmätennän mäñgegä sörelep, mälgun bula häm aña «şaytan racim» diyelä. Şul vakıttan başlap, ul adäm balalarına doşman bula.
Böten canlı mählüqlar parlı itep yaratılsalar da, Adäm ğaläyhissäläm parsız yaratıla. Soñınnan, aña iptäş itep, Allahı Täğalä Hava anabıznı yaratıp, ikesen dä cännätkä kertä. «Aşagız, eçegez, läkin şul agaçka yakınlaşmagız!» – dip, Cänap Haknıñ Üzenä mäğlüm ber agaçnıñ cimeşennän başka böten cännät niğmäte alarga röhsät itelä.
Läkin şaytan ber yul tabıp, cännätkä kerä dä, Adäm belän Havanı väsväsä kıla: «Hucagız sezne ni öçen ul agaçka yakın barmaska boyırganın, beläsezme? Çönki, anıñ cimeşen aşasagız, sez ülemsez bulaçaksız häm cännättä mäñge kalaçaksız!» – di. Ul şul räveşçä Havanı, annan soñ Adämne aldap, ikesenä dä şul tıyılgan agaçnıñ cimeşen aşata. Näticädä, Allahı Täğalä öçesen dä cännättän sörä.
Şunnan soñ alar cir yözenä töşep, küpmeder vakıt berbersennän ayırılışıp yörgäç, Allahı Täğaläneñ rähmäte belän yänä kavışıp, bergä yäşäp, bik küp balalar dönyaga kiterälär. Rivayätlärdän kürengänçä: Hava anabız berse – kız, berse ir bala itep, kırık igez bala tudıra, barı Şis ğaläyhissäläm genä igezäk sıñarsız dönyaga kilä.
Adäm ğaläyhissäläm üzeneñ balalarına häm onıklarına päyğambär bula. Allahı Täğalä aña un sähifä (bit) din kanunnarı birä. Ul meñ yıl yäşäp, üzeneñ näsele kırık meñ keşegä citkändä, comga könne vafat bula. Hava anabız da ber yıldan soñ vafat bula.
Kabil belän Habil
İgezäk sıñarı bulmagan kızga öylänü – Adäm ğaläyhissälämneñ şärigate bula. Tormış şul räveştä dävam itkän häldä, Adäm ğaläyhissälämneñ ike ulı – Kabil belän Habil arasında tübändäge nizaglı vakıyga bula: Kabil üze belän bergä tugan Äqlimä isemle kız qardäşen alırga teli, läkin Adäm ğaläyhissälämneñ şärigate buyınça Äqlimä Habilgä nikahlanırga tiyeş bula. Şulay aralarında nizag tua. Nizagnı çişü öçen Adäm ğaläyhissäläm alarga korban kiterergä boyıra. «Kaysıgıznıñ korbanın Allah kabul itä, Äqlimäne şul alır», – di. Habilneñ korbanı kabul bulıp, Äqlimä Habilgä tiyeşle bulıp kala. Kabil könläşep häm şaytannıñ väsväsäsenä birelep, Habilne üterä. Ul üzeneñ şul yavız eşe belän Allahı Täğalägä häm atasına gönahlı bula. Şulay itep, cir yözendä iñ berençe kan tügüçe häm keşe üterüçe Kabil bulıp, iñ berençe mäyet Habil bula.
Şis ğaläyhissäläm
Şis ğaläyhissäläm Adäm ğaläyhissälämneñ balaları arasında iñ izgese häm iñ güzäle bulganı öçen anı Adäm ğaläyhissäläm vafat bulgannan soñ baş itep kuyalar. Soñınnan Allahı Täğalä anı päyğambär itep, aña ille bit dini kanunnar iñderä. Käğbäne taş häm balçıktan iñ berençe Şis ğaläyhissäläm tözi.
İdris ğaläyhissäläm
İdris ğaläyhissäläm – Şis ğaläyhissälämneñ onıgı. İseme asılda başkaça bulıp, bik küp vakıt däres belän mäşgul bulganlıgı öçen İdris dip yörtelä. Ul Şis ğaläyhissälämnän soñ päyğambär bula. Aña bändälärne hak yulga çakıru öçen utız bit din kanunnarı iñderelä. İdris ğaläyhissäläm zamanında keşelär hak yuldan taypılıp, potlarga tabına başlagan bulalar. İdris ğaläyhissälämgä küklärneñ işege açıla häm ul sälamät häldä kükkä kütärelä.
İñ berençe qaläm belän yazu yazgan häm kiyem tegep kigän keşe İdris ğaläyhissäläm bula. Aña qadär keşelär hayvan tireläre yabınıp yörgännär.
Nuh ğaläyhissäläm
İdris ğaläyhissäläm kükkä aşkannan soñ, balaları turı yuldan adaşıp, aralarında potlarga tabınu kebek köferlek häm imansızlık eşläre tagın da kübäyä. Şul vakıtta alarga hak yulnı kürsätü öçen Nuh ğaläyhissäläm päyğambär itep cibärelä. Läkin Nuh ğaläyhissäläm alarnı nikadär tırışıp häm niçä yıllar ğomer uzdırıp hak yulga çakırsa da, üzeneñ öç ulı häm alardan kala berniçä keşe genä iman kiterälär. Başkalar haman köferlektä kalalar. Hätta Nuh ğaläyhissälämgä küp törle cäfalar kılalar. Nihayät, Nuh ğaläyhissäläm alarnıñ imanga kilülärennän ömeten özep alarga bäddoga kıla. Allahı Täğalä anıñ dogasın kabul itep, adaşkan, azgan halıknı tufan (su basu) belän hälaq itä.
Nuh ğaläyhissäläm Allahı Täğaläneñ ämere belän zur ber köymä yasıy. Ul şul köymädä iman kitergän keşelär belän bergä isän kala. Rivayätlärgä karaganda, tufan altı ay dävam itä. Tufannan soñ iman kitergän keşelär dä vafat bulıp, irlärdän barı Nuh ğaläyhissäläm häm anıñ Häm, Säm, Yäfäs isemle öç ulı gına isän kalalar. Böten keşe Nuh ğaläyhissälämneñ şul öç ulınnan tarala. Şunıñ öçen Nuh ğaläyhissälämne «ikençe ata» dip atıylar.
Kara ğaräplär, häbäşilär – Häm näselennän, ak ğaräplär, farsı belän rumnar – Säm näselennän, häm päyğambärlär dä anıñ näselennän kildelär. Törek, mongol, tatar, mançcür kavemnäre Yäfäs näselennän bulalar.
Nuh ğaläyhissäläm meñ yılga yakın ğomer sörgäç tufannan soñ öç yöz illençe yılda vafat bula.
Nuh ğaläyhissälämneñ balaları häm onıkları
Häm ulı Küşneñ Nämrut isemle ber ulı Babil şähären tözi. Şuña bäyle räveştä Babildä bulgan patşalarnıñ bötenese dä Nämrut dip yörtelälär. Şul nämrutlarnıñ berse täñrelek däğvasına kereşep, bik zur gönahlar kıla. Monı üze dä añlap, yañadan berär tufan bula kalsa dip, bik biyek ber manara tözetä başlıy. Ul tufan bula kalsa, şunıñ başına menep kotılırmın dip uylıy. Läkin berkönne Allahı Täğaläneñ ämere belän tözüçelärneñ telläre üzgärep, maksatların berberlärenä añlatudan ğaciz kalalar. Şuña kürä manaranı tözep beterä almıyça törlese törle tarafka taralalar. Şul vakıygadan soñ cir yözendä küp törle tellär barlıkka kilgän imeş.
Hüd ğaläyhissäläm
Tufannan soñ Yämändä gad kaveme hak yuldan adaşıp potlarga tabına başlıy. Alarnı imanga çakıru öçen Allahı Täğalä Hüd ğaläyhissälämne cibärä. Hüd ğaläyhissäläm alarnı nikadär tırışıp hak yulga öndäsä dä, bik az gına keşe iman kiterep, başkaları haman köferlektä häm adaşuda kalalar. Soñınnan alarga Allahı Täğalä ğayät köçle cil cibärep, hämmäsen dä hälaq itä. Hüd ğaläyhissäläm belän aña iman kiterüçelär genä isän kalalar.
Salih ğaläyhissäläm
Gad kavemennän soñ Şam belän Hicaz arasındagı ber urında sämüd kaveme yäşi. Alar da gad kaveme kebek hak yuldan adaşkan bulalar. Alarnı dingä çakıru öçen Allahı Täğalä Salih ğaläyhissälämne cibärä. Läkin ul nikadär tırışsa da, kavemeneñ bik azı gına iman kiterä. Alar Salih ğaläyhissälämgä: «Şul taşnıñ eçennän ber döyä çıgar, karınında balası da bulsın! Şunnan soñ bez siña iman kitererbez», – dilär. Allahı Täğaläneñ ämere belän şul kürsätelgän taştan ber döyä çıga häm bala tudıra. Bu hälne kürgäç, berazı iman kitersä dä kalgannarı haman azgınlıkların dävam itälär, hätta suyarga röhsät bulmauga karamastan, döyäne bugazlap taşlıylar. Soñınnan küktän ber kurkınıç tavış çıgıp, bötenese dä hälaq itelälär. Kaveme hälaq bulgannan soñ Salih ğaläyhissäläm Mäkkägä küçep, kalgan ğomeren şunda ütkärä.
İbrahim ğaläyhissäläm
İbrahim ğaläyhissäläm Babil şähärendä tua. Ul vakıtta Babilda yoldızlarga tabınuçı kavem yäşägän bula. Alarnı hak yulga öndäü öçen Allahı Täğalä İbrahim ğaläyhissälämne cibärä. Ul alarnı hak dingä nikadär öndäsä dä, inanmıylar. Monnan tış Babil hökemdarı Nämrut anı utka saldıra. Läkin Allahı Täğalä anı utta yandırmıyça saklap kala. Bu moğcizanı kürep berkadär keşe iman kiterä. İbrahim ğaläyhissäläm möeminnär belän bergä Şamga häm annan soñ Mäkkägä hicrät kıla. Mäkkädä ulı İsmäğıyl ğaläyhissäläm belän Käğbäne tözilär. Mosafirlarga hörmät kürsätü İbrahim ğaläyhissälämneñ iñ maktaulı ğadätläreneñ berse bula.
Lut ğaläyhissäläm
Lut ğaläyhissäläm İbrahim ğaläyhissäläm belän bertugan Harunnıñ ulı. Ul İbrahim ğaläyhissälämgä iman kiterüçelärdän bulıp, Babildan anıñ belän bergä hicrät kıla. Sädüm halkına päyğambär itep cibärelä. Sädüm halkı ul köngä qadär kılınmagan yaman eşlärne kıla başlagan bulalar. Allah Täğalä irlärgä hatın-kızlar belän nikahlaşıp yäşärgä bora. Sädüm halkı bu ämerne bozıp, ber cenes keşeläre üzara censi mönäsäbätkä kerä. Lut ğaläyhissäläm alarnı imanga çakırıp, şul yaman eşlärennän bizderergä nikadär tırışsa da, alar anıñ süzlärenä kolak salmıylar. Allahı Täğalä alarnıñ östenä taş yaudırıp şähärläreneñ astın öskä äyländerep, hälaq itä. Lut ğaläyhissäläm üzeneñ öy cämäğatläre belän aralarınnan çıgıp kotıla. Barı tik hatını gına bozık halık belän bergä hälaq bula, çönki ul şul halıknıñ hezmätçese bula.
İsmäğıyl ğaläyhissäläm belän İshak ğaläyhissäläm
İbrahim ğaläyhissälämneñ hatını Sara anabızdan bala bulmau säbäple, İbrahim ğaläyhissälämneñ siksän yäşendä dä ber balası da bulmıy. Şuña kürä ul hatınınıñ röhsäten alıp, Häcär anabıznı nikahlap ala. Allahı Täğaläneñ rähmäte belän Häcär anabız ber ir bala tudıra. Aña İsmäğıyl dip isem kuşalar. Sara anabız monı kürep şatlansa da, üzeneñ balasız buluınnan bik kaygıra. Häm Allahı Täğalä aña märhämät itep kartlık könendä ber bala birä, isemen İshak dip kuyalar.
Sara anabız päyğambär hatını bulsa da, Häcär anabızga karşı açu häm könçelek kürsätä. İbrahim ğaläyhissälämgä Allahı Täğalä tarafınnan İsmäğıyl ğaläyhissäläm belän Häcär anabıznı Hicaz tarafına iltep kuyarga ämer bula. İsmäğıyl ğaläyhissäläm şunda Cürhäm isemle ğaräp kabiläse belän aralaşıp üsä häm alardan kız alıp, bik küp balaları bula. İsmäğıyl ğaläyhissälämgä Allahı Täğalä tarafınnan şundagı halıklarga ätise İbrahim ğaläyhissälämneñ şärigaten öyrätergä ämer birelä.
İsmäğıyl ğaläyhissäläm asılda gibrani bulganı öçen anıñ näsele müstäğrabä (ğaräpläşkän) dip atala.
İbrahim ğaläyhissälämneñ vafatınnan soñ anıñ urınına İshak ğaläyhissäläm päyğambär bula. Anıñ Gays häm Yağkub isemle ike ulı bula. Gays päyğambär bulmıy, Yağkub isä ätise İshak ğaläyhissäläm urınına päyğambär bula. Annan soñ barlık päyğambärlär dä İshak ğaläyhissäläm onıklarınnan bula. Barı tik Allahnıñ soñgı päyğambäre Möhämmät ğaläyhissälämneñ genä näselnäsäbe İsmäğıyl ğaläyhissälämnän bula.
Bänü İsrail häm Mökaddäs cir
Ägär Aziyä kartasına karasak, Urta diñgezneñ könçıgış yarında Şam şärif, Koddüs şärif, Lut küle (Üle diñgez) digän süzlärne kürerbez. Lut küle bik zur kül. Elek anıñ urınında Lut kaveme yäşägän. Alar hälaq bulgannan soñ şul külneñ päyda buluı rivayät kılına. Şul cirlärneñ tönyak yartısı – Fälästın cirläre. Bu cirlär Allahı Täğalä tarafınnan İbrahim ğaläyhissälämneñ näselenä väğdä kılıngan bula. Şuña kürä, bu cirlärgä Mökaddäs (İzge) cir digän isem birelä. Bu cirlärdä İbrahim ğaläyhissäläm näselennän Yağkub ğaläyhissälämneñ ulları häm alarnıñ näselläre yäşägän.
Yağkub ğaläyhissälämneñ kuşamatı İsrail bulıp, anıñ näsele Bänü İsrail dip atala. Din tarihında iñ mäşhür bulgan kavem – Bänü İsrail. Alarga bik küp päyğambärlär cibärelä. Alar belän bik küp törle vakıygalar bula.
Yağkub ğaläyhissäläm İbrahim ğaläyhissäläm belän bertugan keşeneñ näselennän Liyän isemle keşeneñ Läyä häm Rahilä isemle kızlarına nikahlana.
Yağkub ğaläyhissäläm balaları
Yağkub ğaläyhissälämneñ Läyädän – altı, Läyäneñ cariyäse Zälfädän – ike, Rahiläneñ cariyäse Bälhädän – ike häm Rahiläneñ üzennän – Yosıf häm Binyamin isemle ike ulı – bötenese bergä unike uglı bula.
Yağkub ğaläyhissälämneñ ulları, häm alarnıñ da balaları küp bulıp, Bänü İsrail üzläre genä dä baytak cıyılalar. Barısına da ataları Yağkub ğaläyhissläm päyğambär bulıp, Mökaddäs cirendä torgannar. Soñınnan alar Mökaddäs cirennän Misırga hicrät kılıp, anda ike yöz unbiş yıl torgannan soñ yänä kire Känğanga kaytalar. Misırga hicrätlärenä Yosıf ğaläyhissäläm säbäpçe bulsa, annan yänä kire Känğanga kaytularına Musa ğaläyhissäläm säbäpçe bula.
Äyüp ğaläyhissäläm
Äyüp ğaläyhissäläm İshak ğaläyhissälämneñ Gays isemle ulınıñ näselennän. Näsel-näsäbe: Äyüp ibne Musa ibne Zurah ibne Gays ibne İshak ibne İbrahim ğaläyhissäläm. Äyüp ğaläyhissäläm küp mal häm balalar iyäse bula. Saniyä häm Rumlä kavemnärenä päyğambär itep cibärelä. Hatını Yağkub ğaläyhissälämneñ kızı Rähmät ide, dip rivayät itelä. Şulay itep Äyüp ğaläyhissläm Yağkub ğaläyhissäläm belän ğasırdaş päyğambär bula. Kayber rivayätlärdä Äyüp ğaläyhissälämneñ hatını Yosıf ğaläyhissälämneñ İbrahim atlı ulınıñ kızı imeş. Niçek bulsa da bulgandır, Allahı Täğalä Äyüp ğaläyhissälämne böten malın yuk itep häm aña yaman tire avıruın birep sınıy. Täne kortlap, yanına keşe bara almaslık hälgä kilä, aşarlarına rizıkları betä. Läkin ul barısına da sabır itep haman Allahıga şöker itä, zeker äytä. Hatını bernigä karamastan aña tugrılık belän hezmät itä, anı aşata, eçertä torgan bula. Nihayät, Allahı Täğalä Äyüp ğaläyhissälämne çirennän azat itä, alarga sabırlıkları öçen mal häm däülätlären äüvälgedän dä artık itep birä, balaları da kübäyä. Näticädä, ikese dä dönyada häm ahirättä uñışka ireşälär.
Şogayıp ğaläyhissäläm
Şogayıp ğaläyhissäläm İbrahim ğaläyhissälämgä iman kiterep, anıñ belän Babildän Şam tarafına hicrät itkän ber kabilädän, äbise Lut ğaläyhissälämneñ kızı. Şogayıp ğaläyhissäläm tatlı telle häm söylägän süze täesirle ber päyğambär bulganı öçen üzenä «Hatibül-änbiyä» (Päyğambärlärneñ iñ osta tellese) kuşamatı birelä.
Şogayıp ğaläyhissäläm härtörle bozıklıklar kılıp yäşäüçe Äykä belän Mädyan halkın hak yulga öndär öçen päyğambär itep cibärelä. Läkin alarga şul süzgä osta päyğambärneñ dä väğaz-näsıyhätläre täesir itmi, alar haman üzläreneñ azgınlıklarında dävam itälär. Ahırda Allahı Täğalä Äykä üzänenä bik katı esselek cibärä häm ul esselek ber atna dävam itep yılgalardagı sularnı kaynata. Soñınnan Allahı Täğalä ber bolıt cibärep, şul bolıttan öslärenä ut yaudıra, barısı da şunıñ belän yanıp hälaq bulalar. Mädyan ähelläre dä ber kurkınıç tavış belän hälaq itelälär.
Soñınnan Şogayıp ğaläyhissäläm üzenä iman kitergän möeminnär belän bergä Mäkkägä hicrät kıla häm şunda ğomereneñ ahırına qadär ğıybadät kıla. Şogayıp ğaläyhissäläm Musa ğaläyhissäläm belän ğasırdaş päygabär bula.
Yosıf ğaläyhissäläm
Yağkub ğaläyhissäläm üzeneñ balaları arasında Yosıf ğaläyhissälämne iñ nık söyä torgan bula, çönki Yosıf ğaläyhissäläm keşelärneñ iñ güzäle bulu belän bergä da bik kürkäm ählaklı bula. Bu närsälär Yosıf ğaläyhissälämneñ qardäşlärendä könçelek hise uyata. Berkönne Yosıf ğaläyhissäläm töşendä unber yoldız, koyaş häm aynıñ säcdä kıluların kürä. Şul töşne ätise Yağkub ğaläyhissäläm anıñ zur däräcäle ber keşe bulaçagı häm unber qardäşe anıñ hezmätendä bulaçagına yuralgaç, Yosıf ğaläyhissälämneñ qardäşläreneñ hösetlekläre häm doşmanlıkları tagın da arta.
Berkönne qardäşläre Yosıf ğaläyhissälämne ätisennän aldap alıp çıgıp, ber koyıga taşlıylar da, külmägenä yalgan kan buyap, «Enebez Yosıfnı büre aşadı», – dip, ätiläre Yağkub ğaläyhissälämne yılıy-yılıy ışandırmakçı bulalar.
Yosıf ğaläyhissäläm beraz vakıt koyıda yata. Aña qardäşlärennän berse aşarına kiterä torgan bula. Berkönne qardäşe, ğadättägeçä, aşarga alıp kilgäç, Yosıf ğaläyhissälämneñ koyıdan çıgarılgan häm Misırga kitäse ber käravan eçendä utıra ikänen kürä. Şunnan soñ kaytıp, ul başka qardäşlären dä alıp kilä. Alar: «Bu bezneñ kolıbız ide, kaçtı», – dip, anı käravan iyälärenä bik oçsız bäyägä genä satıp cibärälär.
Yosıf ğaläyhissäläm Misırda Misır padişahınıñ väzirenä satıla. Bernikadär vakıttan soñ väzirneñ hatını Zöläyha Yosıf ğaläyhissälämgä ğaşıyq bula. Yosıf ğaläyhissäläm ul telägän gönahka – nikahsız mönäsäbätlärgä – riza bulmagaç, yala yagıp, Yosıf ğaläyhissälämne zindanga saldıra.
Yosıf ğaläyhissäläm töşlär yurıy häm yuraganı ras kilä torgan bula. Zindanda bergä bulgan Misır padişahınıñ şirbätçese üzeneñ töşen zindannan çıguga yuratkannan soñ, ul çınnan da zindannan çıgıp, yänä şirbätçe bula.
Bervakıt Misır padişahı töşendä cide simez sıyırnı cide arık sıyır aşavın häm cide korı başak belän cide yäşel başak kürä. Ul töşne hiçkem yurıy almıy. Nihayät, berkönne şirbätçeneñ isenä Yosıf ğaläyhissäläm töşä häm aña barıp töşneñ yuralışın sorıy. Yosıf ğaläyhissäläm töşne cide yıl ikmäk nık uñaçak, soñınnan cide yıl açlık häm kıtlık bulaçak, dip yurıy. Misır padişahı monı işetkäç, bik şat bulıp Yosıf ğaläyhissälämne zindannan çıgara. Häm anı üzenä avıl hucalıgı väzire itep bilgeli. Yosıf ğaläyhissäläm bik küp igennär ikterä, bik küp aşlıklar äzerlätä häm hisapsız ambarların ikmäk belän tutıra. Tuplangan aşlık korı kilgän cide yılda böten Misır halkın açlıktan saklap, başka çit mämläkätlärgä dä bik küp satıla. Näticädä, Misır kaznası akça belän tula.
Ul vakıtta Känğanda da açlık bulıp, Yağkub ğaläyhissäläm un ulın Misırga aşlık alırga cibärä. Alar Misırga kilgäç, Yosıf ğaläyhissäläm alarnı tanıy, läkin üzen alarga tanıttırmıy. Yosıf ğaläyhissäläm qardäşlärenä bik küp iltifat kürsätä. Häl-ähvällären soraşıp, ikençe märtäbä kilülärendä öydä kalgan Binyaminne dä üzläre belän alıp kilergä kuşa. Alar ikençe kilülärendä Binyaminne dä alıp kilälär. Yosıf ğaläyhissäläm anı häylä belän alıp kala. Öçençe kilülärendä Yosıf ğaläyhissäläm alarga üzeneñ kem ikänen äytkäç, qardäşläre bik kurkışıp, aptıraşta kalalar. Yosıf ğaläyhissäläm alarnıñ elekkege qabähätleklären gafu itep, alarnı ätiläre Yağkub ğaläyhissäläm häm başka yakınnarı belän bergä Misırga çakıra. Alar Misırga kilep, bötenese bergä rähät tora başlıylar.
Yağkub ğaläyhissäläm uncide yıl ğıybadät häm şatlık belän ğomer kiçerep, Misırda vafat bula. Vasıyate buyınça Känğan cirenä kaytarılıp, ätise İshak ğaläyhissäläm yanına kümelä. Yağkub ğaläyhissäläm vafat bulganda Yosıf ğaläyhissälämgä ille altı yäş bula. Annan soñ ul yänä ille dürt yıl ğomer sörä.
Bänü İsrailneñ Misırdan çıguları
Babil şähäreneñ hökemdarlarına Nämrut kuşamatı birelgän kebek, ğomumän, Misır hökemdarlarına Firgaven kuşamatı birelä. Yosıf ğaläyhissäläm hezmät itkän Firgaven Misır Firgavene bulıp, hiksüs dip atalgan ğaräplärdän ber keşe bula. Bu vakıtta Misırnıñ halkı da hiksüslär bula. Bänü İsrail belän tugandaş halık bulganlıkları öçen Bänü İsrailgä karata ihtiramlı bulalar. Soñınnan Misır hökümätenä kıybtıylar höcüm itep, hiksüslärne Misırdan çıgaralar. Ämma Bänü İsraillär Misırda kalalar. Ahırda kıybtıylar alarga da doşmanlık kürsätep, härtörle cäber-zolım kıla başlıylar. İñ avır häm pıçrak eşlärgä, kurkınıç cirlärgä Bänü İsraillärne cibärälär. Firgavennär Bänü İsrail kavemeneñ quätlänüe häm üzlären ciñüennän, yañadan Misırda hörmätle häm iğtibarlı ber kavem bulularınnan, Misır hökümätenä Bänü İsraillär huca buluınnan kurkalar. Çönki ul vakıtta Bänü İsraillär bik küp bulalar häm alar unike zur cämäğatkä bülensälär dä, barısına da Bänü İsrail diyelgän. Här cämäğat Yağkub ğaläyhissälämneñ ber ulınıñ iseme belän atalgan, Lävit cämäğate, Yähüdä cämäğate digän kebek här ike cämäğatneñ üzenä kürä ber şäyhe, yağni baş keşese bula. Ägär şul unike cämäğat ber cirgä cıyılıp, barısı da ber süzdä bulsalar, yahşı gına quät hasil bulır ide. Läkin Firgavenneñ zolımınnan kotılu öçen barısına da ber citäkçe kiräk bula. Menä şul vazifa Musa ğaläyhissälämgä yöklänä. Misırga hicrät kılgannarına ike yöz unbiş yıl bulganda alarga Allahı Täğalä tarafınnan Musa ğaläyhissäläm päyğambär itep cibärelä.
Musa ğaläyhissäläm belän Harun ğaläyhissäläm
Küräzäçelärneñ berse Firgavengä: «Bänü İsraildän ber ugıl bala tuaçak häm şul bala sineñ däüläteñneñ yukka çıguına säbäp bulaçak», – dip häbär birä. Firgaven kurkıp kala häm Bänü İsrail eçendä tugan ir balalarnı ütertä başlıy. Cällatlar Bänü İsrailneñ härber öyen aktarıp, yaña tugan ir balalarnı üterä bargan zamanda Lävi cämäğatendä Musa ğaläyhissäläm dönyaga kilä. Ätiseneñ iseme Ğıymran, äniseneñ iseme Yühäb buluı tarihlarda kürenä.
Änise Musa ğaläyhissälämne berkadär vakıt yäşerep torsa da, anı gel kotkaru mömkin bulmaganlıktan, Cänap Haknıñ kuşuı belän Anıñ saklavına tapşırıp, balanı ber sandık eçenä salıp Nil yılgasına agıza. Musa ğaläyhissäläm sandık belän agıp barganda, Firgavenneñ hatını Asiyä kürep, anı sudan çıgarta häm eçendä bulgan Musa ğaläyhissälämne kürep anı bik yarata. Şul vakıttan alıp, Musa ğaläyhissäläm patşa sarayında tärbiyälänä başlıy. Änise söt anası bularak, sarayga kilep, üzeneñ hakıykıy ana buluın hiçkemgä beldermiçä, Musanı imezep kitä torgan bula.
Musa ğaläyhissäläm menä şulay Firgaven sarayında üsep, änise arkılı üzeneñ Bänü İsrail millätennän buluın belä häm millättäşlären kıybtıylardan kotkaru yulın ezli başlıy. Nihayät, ber säbäp belän Misırdan Mädyan şähärenä Şogayıp ğaläyhissäläm yanına kitä häm anda Şogayıp ğaläyhissälämneñ Safra isemle kızına nikahlana. Mädyanda berkadär torgannan soñ hatını belän yänä Misırga kaytu niyäte belän yulga çıga. Yulda, Tur tavına citkäç, Allahı Täğaläneñ möräcäğaten işetä. Aña tayak häm ak kul kebek moğcizalar birelä häm ul päyğambär bula. Allahı Täğalä aña Firgavenne dingä öndärgä häm Bänü İsrailne Misırdan çıgarırga boyıra.
Şunda, ber ük vakıtta Harun ğaläyhissälämgä dä päyğambärlek birelep, Misırda allalık däğvasın kıluçı Firgaven yanına ikese bergä kilälär. Anı hak dingä çakıralar häm: «Bänü İsrailne bir, alarnı Misırdan babalarıbıznıñ vatanı bulgan Känğanga alıp kitäbez», – dilär. Firgaven alarnıñ ber süzlären dä iğtibarga almıy, Musa ğaläyhissäläm nikadär moğcizalar kürsätsä dä, iman kitermi.
Nihayät, Musa ğaläyhissälämneñ moğcizası belän Nil suınıñ kanga äylänüen, böten cirne härtörle böcäk-häşärätlär tutıruın, här öydän cenaza çıkkan vakıtta Bänü İsraildän hiçkem vafat bulmavın kürgän Firgaven Bänü İsrailgä Misırdan çıgarga röhsät birergä mäcbür bula. Alar Misırdan çıgıp kitkännän soñ Firgaven ükeneçkä töşep, ğaskär belän artlarınnan çıga. Diñgez yanında artlarınnan kuıp citsä dä, Allahı Täğaläneñ kodräte belän diñgez açılıp Musa ğaläyhissäläm üzeneñ kaveme belän Aziyä tarafına çıgıp kotıla. Firgaven dä üzeneñ ğaskäre belän alar artınnan şul diñgez yulına kerä, läkin su yänä ber-berse belän kuşılıp, barısı da şunda batıp ülälär. Şulay itep Bänü İsraillär Firgavenneñ zolımınnan kotılalar. Läkin üzläreneñ kirelekläre arkasında Mökaddäs cirgä kerä almıyça kırık yıl sahrada yörilär.
Bänü İsrailneñ karşılıgı
Bänü İsraillärgä Mökaddäs cirne alır öçen şul tarafta yäşi torgan ber halık belän sugışırga, yäki alarnı annan çıgarırga kiräk bula. Läkin alarnı Musa ğaläyhissäläm şul eşkä nikadär çakırsa da, tıñlamıylar: «Bez alarga karşı sugışmıybız. Rabbıñ belän üzeñ sugış!» – dilär. Bänü İsraillär Misırda Firgaven aldında kol hälendä yäşägängä kürä bik kurkak bulalar, sugışırga ğayrätläre citärlek bulmıy. Musa ğaläyhissälämneñ bu närsägä bik käyefe kitä, alar ber tarafka da yul tota almas bulıp, haman şul sahrada aptırap yörilär. Allahı Täğaläneñ kodräte belän kilgän rizıklar belän tuklanıp yäşilär. Berkönne ul rizıklardan tuyıp: «Bezgä cirdä üskän närsälär, sugan, sarımsak, kıyar, borçak kebek närsälär kiräk», – dip, Musa ğaläyhissälämne aptıratalar. Musa ğaläyhissäläm alarga: «Misırga barıgız! Telägän närsäläregezne şunda tabarsız», – dip, sorauların kire kaga.
Berkönne Musa ğaläyhissäläm Allahı Täğaläneñ ämere belän Tur tavına kitä. Kavemen Harun ğaläyhissälämgä tapşırıp kaldıra. Musa ğaläyhissäläm tauda kırık kön ğıybadät kıla, bernindi aradaşsız Allahı Täğalä belän söyläşä. Aña şunda Täurat kitabı iñderelä.
Harun ğaläyhissäläm belän kalgan kavem Musa ğaläyhissälämneñ kaytuınnan ömetlären kisep, köferlekkä kereşälär. Aralarınnan Sämiri isemle ber monafıyk İsraillärneñ Misırdan alıp çıkkan altınnarınnan ber bozau sının yasıy da: «Küzgä kürenmägän ilahkä ğıybadät kılalarmıni? Sezneñ häm Musanıñ ilahı menä şul, şunı ezläp tabar öçen Musa tauga menep kitte. Kilegez, şuña ğıybadät kılıgız!» – dip, alarnı bozauga tabınırga çakıra. Alar şul bozau sınına tabına başlıylar. Harun ğaläyhissäläm nikadär näsıyhät kılsa da, anı tıñlamıylar. «Musa kaytkançı bez bozauga tabınunı taşlamıybız», – dip, Harun ğaläyhissälämgä karşı kilälär.
Musa ğaläyhissäläm Täürat belän Turdan tavınnan kaytkaç, kaveme bozauga tabıngannı kürä. Musa ğaläyhissälämneñ moña bik açuı kilä, Sämirigä läğnät kıla, bozaunı yuk itä, «Kavememne yakşı karamagansıñ», – dip, Harun ğaläyhissälämneñ sakalına yabışa. Harun ğaläyhissäläm: «Min ni eşlim, alarnı ul eştän nikadär tuktatırga tırışsam da tıñlamadılar, hätta üzemne üterä yazdılar», – di.
Soñınnan bozauga tabınuçılar kılgan eşlärenä ükenep täübä itälär. Musa ğaläyhissälämneñ dä açuı basıla. Ul alarga Täüratnı ukıy. Bänü İsrail şul Täürat belän ğamäl itä başlıy, Allahı Täğaläneñ berlegen, avırlık belän bulsa da, küñellärenä urnaştıra. Bu vakıtta Misırdan kilgän kurkak yöräkle keşelärneñ kübese vafat bulıp, alar urınına sahrada üskän batır yöräkle yegetlär üsep citä. Şulay itep, Bänü İsraillär doşman karşısına barıp sugışır hälgä kilälär. Moña östäp Musa ğaläyhissäläm alarnı Lut küleneñ könyak tarafına alıp kilgännän soñ andagı kavemnär belän sugışalar. Doşmannı ciñep, Şäriga yılgası buylarına qadär baralar. Şul cirdä Musa ğaläyhissäläm vafat bulıp, anıñ urınına Yüşäğ ğaläyhissäläm päyğambär bulıp kala. Harun ğaläyhissäläm Musa ğaläyhissälämgä qadär vafat bula. Musa ğaläyhissälämneñ vafatı vakıtında Bänü İsrailneñ sahrada yörülärenä kırık yıl bula. Täüratnıñ hökeme Gaysä ğaläyhissälämgä İncil kilgänçe hokukıy köçtä bula. Bu ike arada kilgän päyğambärlärneñ barısı da Täürat belän ğamäl itärgä boyırılalar. Musa ğaläyhissälämneñ vafatınnan soñ biş yöz yıl İsraillärneñ eşläre belän «Bänü İsrail hakimnäre» dip atalgan hakimnär idarä itälär, alarnıñ iñ äüvälgese Yüşäğ ğaläyhissäläm, iñ soñgısı İşmuil ğaläyhissäläm bula.
Hakimnär dävere
Bänü İsrailneñ iñ berençe hakime bulgan Yüşäğ ğaläyhissäläm Musa ğaläyhissälämnän soñ Bänü İsraillärgä päyğambär bula. Bänü İsraillärne sahradan Şäriga yılgası arkılı kiçerep, alga taba barıp Känğan cirlären bötenläy diyärlek aça. Yüşäğ ğaläyhissäläm açkan cirlärne Bänü İsraillär unber cämäğatkä bülälär. Lävi cämäğate ruhani bulganlıkları öçen alarga cir birelmi. Cir algan cämäğatlär hasil bulgan uñıştan ğoşer birergä tiyeş bulalar. Bu cämäğatlärneñ Misırdagı kebek härkaysınıñ berär şäyhe bula, läkin ul şäyehlärneñ barısı da ber hakimneñ kul astında bulalar. Zäytün isemle korılmanı üzlärenä ruhi märkäz itep, bäyräm könnärendä şunda cıyılıp ğıybadät kılalar häm şunda korban kiterälär. Alarga bu korılma-idaräne Yüşäğ ğaläyhissäläm korıp kaldıra. Üze şunda yegerme sigez yıl hökem itä. Tarihtan mäğlüm bulgança, Yüşäğ ğaläyhissälämnän soñ yänä un hakim kilep kitä, iñ soñgısı İşmuil ğaläyhissäläm bula. Ul unber yıl hakimlek itä. Şul unber yılnıñ ahırında Musa ğaläyhissälämneñ vafatınnan dürt yöz tuksan öç yıl vakıt ütkän bula. İşmuil ğaläyhissälämnän soñ patşalar dävere başlana.
Bänü İsrail patşaları
İşmuil ğaläyhissäläm zamanında Bänü İsrail eçendä beraz tınıçsızlık kürenä başlıy häm Ğamäläqadan ber kavem alarnı ciñä. İsraillär alarga karşı sugışu öçen İşmuil ğaläyhissälämnän aralarınnan berär patşa bilgeläven ütenälär. İşmuil ğaläyhissäläm kayberäülärneñ karşılıgına karamastan, Allahı Täğaläneñ ämere belän Talut isemle keşene patşa itep saylıy. Ğaskär Talut kul astına cıyılıp, Ğamäläqaga karşı sugışa. Ğamäläqanıñ Calut isemle ğaskär başlıgı ğayät köçle, ozın buylı häm ğayrätle ber keşe bula. İke ğaskär kara-karşı kilep sugışa başlıylar. Talut ğaskärennän Davıt isemle ber keşe Calutka karşı çıgıp, Calutnı üterä. Şunnan soñ, Ğamäläqa ğaskäre ciñelä. Bänü İsrail arasında Davıt zur şöhrät kazana. Davıt Yağkub ğaläyhissälämneñ Yähüdä isemle ulınıñ näselennän bulıp, İşmuil ğaläyhissälämnän soñ kilgän päyğambär, Taluttan soñ patşa bula.
Bänü İsraillärgä berençe patşa – Talut, ikençese – Davıt ğaläyhissäläm häm öçençe Söläyman ğaläyhissäläm bula.
Davıt ğaläyhissäläm
İşmuil ğaläyhissälämnän soñ Davıt ğaläyhissäläm päyğambär bula. Üzenä Zabur isemle kitap iñderelä. Läkin Zabur kitabı näsıyhätlär häm bertörle täesirle väğazlärdän genä ğıybarät bulıp, şäriğat hökemnären bäyän kılmıy. Şuña kürä şäriğat hökemnärendä Taürat belän ğamäl kılıngan. Anıñ östenä Davıt ğaläyhissäläm häm başka böten päyğambärlär Täürat belän ğamäl itkännär. Davıt ğaläyhissäläm ğayät güzäl tavışlı bulgan. Anıñ Zäburnı ukuın işetüçelär şulqadär täesirlänep, huşsız kalıp tıñlagannar. Allahı Täğalä Davıt ğaläyhissälämgä timerçe hönären öyrätä. Anıñ kulında timer balavız kebek yomşak bula ide, digän rivayätlär bar. Davıt ğaläyhissäläm päyğambär häm patşa bula. Koddüs şärif, Häläb, Gamman şähärlären kul astına ala. Başkala-şähär Koddüs şärif bula. Koddüstä «Bäytel-mökaddäs» isemle mäçetne tözetä başlıy. Läkin azagına qadär ğomere citmi, kırık yıl hakimlek itkännän soñ dönyadan kitä. Üzeneñ urınına ulı Söläyman ğaläyhissäläm päyğambär häm patşa bulıp kala.
Söläyman ğaläyhissäläm
Söläyman ğaläyhissäläm dä ätise kebek patşa häm päyğambär bula. Ätisennän unike yäşendä kalıp, hökümät başında kırık sigez yıl ğayät ostalık belän patşalık itep, altmış yäşendä vafat bula. Ätiseneñ vasıyate buyınça Bäytel-mökaddäsne tözetüne dävam itep, cide yılda tämamlıy. Annan soñ Koddüstä ğayät zur ber hökümät sarayı tözetä başlap, unöç yıldan soñ ul da äzer bula. Söläyman ğaläyhissäläm dä ätise Davıt ğaläyhissäläm kebek bik küp cirlärne ala. Aña könçıgış häm könbatıştagı bik küp patşalar itağat kürsätälär häm bik küp büläklär cibärälär.
Davıt ğaläyhissäläm belän Söläyman ğaläyhissälämnär vakıtında Bänü İsraillär köçle ber däülät bulıp ğomer kiçergän bulsalar da, soñınnan köçläre kimi. Köçsezlänülärenä, başlıça, üzläreneñ bülgälänüläre häm berdämsezlekläre säbäp bula
Bänü İsrailneñ köçsezlänüe
Söläyman ğaläyhissälämnän soñ fetnäçelär çıgıp, mämläkätne ikegä bülälär. Berençese – «Yähüdiyä däüläte», ikençese – «İsrailiyä däüläte» dip yörtelä başlıy.
Yähüdiyä däüläteneñ başkalası Koddüs şärif bulıp, patşalar Söläyman ğaläyhissäläm näselennän bulalar. Alarnıñ eçendä Bänü İsrailneñ hezmätçeläre häm olugları küp buluınnan, Täürat häm Musa ğaläyhissälämneñ tayagı kebek mökaddäs häm möbaräk amänätlär dä alarda kala häm ğomum Bänü İsrailneñ ziyärat kıla torgan Bäytel-mökaddäs tä alar kulında bula. Şuña kürä alar İslam hälifäläre cirendä kebek bulalar, üzläreneñ din häm ğıybadätlären onıtmıylar.
Sez Tatar ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.