KATNAŞALAR:
Biktimer - elek yalçı, häzer kolhozçı-brigadir.
Ğalimä - anñ hatını.
Nurıy - Biktimerneñ enese, komsomol yaçeykası sekretare.
Mörşidä - Nurıynıñ yöri torgam kızı.
Äpräy - yalkau.
Kürşe Gayfulla - kulak, kolhoz çlenı.
Drucinin - komsomol eşe buyınça politbülek naçalnigı yärdämçese.
Gıylman - baynıñ eşläüçeläre östennän karauçısı.
Gäräyşa - kolhozçı.
Kolhozçılar, kolhozçı hatın-kızlar.
BERENÇE PÄRDÄ
Bolıñlık, koşlar sayrıy... Kül yagınnan ürdäklärneñ bakıldaşuı işetelä. Kön esse. Pärdä açılganda 4-5 yeget peçän çabalar. Alarnñ çalgı seltäüläre ireksezdän, buysınuçanlıktan gına eşläülären kürsätä. Alar çalgıların bertigez, salmak köç, avırlık belän, açulı, izelgän yözle häldä totalar. Artta moñlı gına, suzıp kına garmun avıl köyen uynıy. Berazdan soñ çalgı yanau uñayına yegetlär cırlıylar.
Baylar kiyä karakül,
Bez kiyäbez eşläpä;
Hoday bähetne birmäsä,
Bayıp bulmıy eşläp tä.
Biyek-biyek bit äle
Biyek taunıñ itäge.
Bu dönyanıñ erähäten
Bez kürmädek bit äle.
Çalgı yanaular haman akrınaya, şul vakıt sähnä artınnan Gıylmannıñ açulı tavışı işetelä: «Ah, kahär sukkannar, nigä tuktıysız. Eşlärgä, kızu seltärgä!!!» Yegetlär tavış işetelgän yakka borılıp karıylar. Halıkka karap berdän avır tın alalar da çalgı selti başlıylar.
Biktimer.
Alay da bezgä nuca,
Bolay da bezgä nuca,
Östä kiyem niçek tuza,
Yäş gomer şulay uza!
Cır tuktıy, garmun dävam itä. Läkin çalgılar yañadan äkrenli başlıylar. İñ elek çabuçılarnıñ aldında baruçı Biktimer tuktıy, anñ artınnan kalgan çalgılar da tuktıylar. Barı da, ciñnäre belän tirlären sörtä-sörtä, baya tavış kilgän yakka karıylar.
1 - yeget. Kürenmi, peçän cıyuçı hatınnar yanına kitkänder.
Biktimer. Kitsä dä, kilsä dä artık eşläp bulmıy, yıgılıp ülärgä genä kaldı. (Bitenä kungan çerkilärne kua.) Çerki kuarlık ta köç kalmadı. (Barı da pokuslarga avalar, tämäke tartırga totıpalar. Pauzadan soñ Biktimer kızu gına urınınnan tora.) Yegetlär, kilä. (Barı da sikerep toralar da çalgıların alalar.) Şayarıp kına äyttem, tege ata kürkä tügel (tavışın yomşartıp) mineke kilä, mineke. (Yegetlär tagın utıralar, çiläk belän aş kütärgän Ğalimä kerä.)
1 - yeget. Menä baynıñ sıyı da kilep citte.
Biktimer. Baynıñ sıyın doşmanga aşarga yazmasın inde. Ya, karçık, ni belän sıylıysñ?
2 - yeget. Yegetlär, bügen comga, aş ta kileşer canga. (Barı da çiläkne äyländerep alalar.)
1 - yeget. Säyfi, iñ elek öç tapkır çileäkne äylän.
2 - yeget. Bula ul, comga aşı korsakka bäyräm. (Çiläkne äylänep çıga.)
Biktimer. Şaulamagız, häzer baynıñ sıyın karıybız. (Çümeç belän çiläkne butıy, barı da şatla-nıp karan toralar. Läkin çiläkne butagan sayın alarnıñ şatlıkları sünä bara.) Baynıñ sıyı haman sıyık. (Barı da küñelsezlänälär, aşıy başlıylar.) Üzebez kuyırtmıyça, kuyırmas, ahrı!
Ğalimä. Baylar kazanında peşkän digännär ide miña.
Biktimer. (teşen kısıp). Bozau aşatalarmıni! (Äkren genä garmun uynıy başlıy.)
Baylar, baylar bal eçä,
Urta baylar sıra eçä.
Bezneñ, kebek yarlı, yalçı
Yardan yatıp su eçä.
Ğalimä. (Biktimergä). Şakir abzıy askı öyden çıgıgız, anda prikazçiklarnı küçeräm, sez bozau arasına küçegez, di. Äy, hodayım, tagın nilär küräsebez bar ikän. (Yılıy. Biktimer aşarga dşg algan kaşıgın taşlıy.)
Biktimer. Bozaular yanına dime?
1 - yeget. Diyär ul.
2 - yeget. Bay şul ul.
Biktimer. Bez soñ, bez bozaumıni?
3 - yeget. Bezme, bez?
4 - yeget. Küräseñ iç, bez ütä kürenäbez.
1 - yeget (kiyemenä kürsätep.) Bez öteklär!
Biktimer. Bezneñ yakta da bäyräm bulır äle, yegetlär!
2 - yeget. Yarıy inde, tamak tuymasa da, korsak küpte.
3 - yeget. Küz kürde, tamak tuymadı, çutki yöräk yalgandı.
4-yeget. Baylarnıñ ukıy torgan gäcitlären yandırıyk äle. (Yeget çiläk östenä yabıp kitergän gazetanı yırta, bar da tämäke törälär.)
Biktimer. Törüne genä beläbez. (Tötenen örä.) Zäñgär tötennär belän ällä nihätle faydalı süzlär oça torgandır. Bezneñ küzlär tötennärne genä kürälär şul.
1 - yeget. Bez kara halık, kara halık inde, Biktimer. Bezneñ baş eşlämi, şuna kürä ukıy almıybız.
2 - yeget. Söylädeñ süz, kılıy kuz, ukıy almıybız, imeş. Ukır ideñ dä, kem ukıta soñ sine?
3 - yeget. Bulmıy ul bezdän. Bötenebez ukıgaç, baynıñ eşen kem eşlär?
Biktimer berençe yegetkä köz kısa, çıgarga kürsätep başın çaykıy, çitkäräk kitärgä digän mäğnäne añlatırga tırışa. Läkin yeget añlamıy.
1-yeget (korsagın totıp). Karar küzgä korsak allaga şöker kürenä. Ä menä çalgını ber-ike seltäp cibärsäñ, hava şikelle pış itep çıga da betä. (Biktimer ike küzen dä kısa, açulı karaş belän çıgarga atlıy.)
1-yeget (añlamagan sıyfat belän). Närsä sin, Biktimer, küzeñne melt-melt yomasıñ? Küzeñä çüp kerdeme ällä?
Biktimer. İh, sin, yeget şärämäte! Sin küz yomgannı da añlamıysıñ ikän. İke keşe barında öçençelär artık dip küz kısam min. Yegetlär, tup-turısın gı-na turılap äytkändä, sez berazga ükçägezne maylagız äle. Bez karçık belän beraz dönya hällären söyläşep alıyk.
1 - yeget. Ällä kayçan şulay dilär anı!
2-yeget. Söyläşep kenä dimä inde, içmasam. Pokus tüşäk bulır, äydä rähätlänep kalıgız. Barıber şunnan başka rähäte yuk dönyanñ.
3-yeget. Kittek, yegetlär. (Biktimer Ğalimä yanına bara başlıy.)
4-yeget. Tukta, tukta, bez kitkänne kötegez.
Yegetlär sähnä artına yugalalar.
Biktimer. İh, Ğalimä canım! Yünläp kürä dä almıym bit üzeñne. Kön dä eş, tön dä eş! Ä artkan cir yuk.
Ğalimä (käçlänep yılmaya). Tizdän artabız, Biktimer, öçäü bulabız iç. (Pokuska utıralar.)
Biktimer. Baynı mal basar, yarlını bala basar, dilär. Anısı bulır. Äle kayçan gına sin kız ideñ. Min yeget idem. (Pauza.) Kara äle, bezneñ malayga 8 ay bula bugay. Siña eşlämäskä kiräk ide inde. Ya malaynı töşerep kaldırırsñ.
Ğalime (üpkäläp). Ata bulırga belde, balasına niçä ay ikänen dä belmi. 8 ay yarım buldı inde. Balalı korsak belän idän yuunñ avırlıgın belmiseñ sin, Biktimer. (Küzennän yäş çıga, yılıy başlıy.) Ber iyelüe ni tora. Tın alırga irek birmi bit ul. Äy hodayım, tusın ide inde tizräk. Siña ohşagan (Biktimerneñ kükrägenä başın kuya), ayaz könneñ küge kebek zäp-zäñgär küzle malayıbız bulsın ide.
Biktimer (Ğalimäne koçaklap.) Yuk, kız bulsın ide, min kız yaratam.
Ğalime (koçaktan ıçkına başlap). Ä, kız yaratasñmıni sin. Äytäm, niçä aylıgın da belmi.
Biktimer. Sineñ tösle karlıgan küzle kız tusın ide dim. Ä sin ällä närsägä borasıñ.
Ğalime. Ni bulsa da, üzebez kebek ber häyerçe bulır inde.
Biktimer. İyäsenä kürä biyäse digändäy, üzebezgä ohşar inde, kurıkma!
Ğalime. Tuıp ta citmäs: «Änisäü, sötti bil!»- dip, söt sorıy başlasa, närsäñne eçerterseñ. Äy, bu dönyanıñ tigezsezlege. Beräülär sıyır sava, beräülär mögezen tota şul äle.
Biktimer. Sıyırın uylagan da yuk inde, mäçe balası hätle ber käcä bäräne genä bulsa da yarar ide äle. Eşlägäneñne et, başıñnı bet aşagaç, bulmas inde ul, Ğalimä! (Ğalimä yılıy, Biktimer başınnan sıypap yuata.)
Ğalime (eçen totıp). Äbäu, hodayım, yañadan borıp aldı. Tagın kuzgalırga çamalıy, ahrı. Hiç avır närsä kütärergä yaramıy...
Biktimer. Äh, dönyası - ut oyası!
Ğalime. Yazmıştan uzmış yuk inde ul. Yarıy, min kittem, orışırlar. (Kitärgä teli.)
Biktimer. Barıber kaytıp-nitep tä bulmıy. Ber übim äle, içmasam. (Übä, ul arada kırın karan Gıylman kilep kerä.)
Gıylman (kamçısın seltäp). Köpä-köndez koçaklaşıp utıralar bit, häyersezlär. Äydä marş, yugal. Menä bu miçkäne tutırıp kuy. (Miçkäne tibep cibärä, ike çiläk kütärep Ğalimä çıgıp kitä. Biktimer belän Ğalimä ayırılalar.)
Biktimer. Kara äle, Gıylman abzıy, Ğalimäneñ 9 ga kitte. Bayga äytü kiräk ide. Hayvannı da yökle vakıtta eşlätmilär bit.
Gıylman. Ä, anı äytäseñme, biyäñne äyteseñme? Biyä kolınlasa, bayga tay bula, ä sineñ ike ayaklı biyäñ bozaulasa, ni allaga, ni mullaga. Häyer inde, iyäsenä kürä biyäse, di. (Kölä.) Häyerçe bulgaç, parlanmıylar anı, peçän östendä bolay da niçevo parlanasıñ bit, ä? (Gıylman söyläşkändä, Biktimer açuınnan çal-gı sabı belän cirne çokıp tora.) Davay-davay eşkä, başka et aşıkları kaya? Parlana başlagız. (Kaş östenä kulın kuyıp yırakka karıy, kıçkıra.) Äy, kaytıgız, kayt, ärämtamaklar! (Berazdan kurkışıp yegetlär kerälär.)
Gıylman (kükräk kesşäsennän keçkenä kenägä çıgarıp, nider yaza). Yazdım. Yartı säğat sugan satıp utıruıgıznı yazdım inde. Ansı çigergänskiy bulır. (Gıylman mıyıgın böterep, çıbırkısı belän bilenä tayanıp yılmaep tora. Yegetlär yañadan peçän çaba başlıylar. Sähnä artınnan äkren genä, moñlı gına garmun uynagan işetelä.) Kızurak seltänegez, ato üzem seltäp cibärermen. (Kamçısın selti. Yegetlär çırayların sıtıp, köçlänep seltäülären kızulandıralar.) Ähä, samom dele, parlana başladıgız?! (Kölä, mıyıgın böterep, bilenä tayanıp karap tora. Çalgı seltäüçelärneñ hälläre betüe sizelä.)
Yegetler garmunga kuşılıp cırlıy başlıylar.
Maşinanıñ tägärmäçe
Nigä sigez bulmagan?
Bu dönyanñ erähäte
Nigä tigez bulmagan?
Bezneñ avıl zur avıl,
Kıybladin kilä davıl.
Bälki, rähät könnär bulır,
Häzergese bik avır.
Cır cırlangaç, ike çiläk su kütärep Ğalimä kerä. Ul «Alla, eçem, eçem!» - di dä çiläkläre belän yıgıla. Gıylman kızu gına Ğalimä yanına kilä.
Gıylman. Çiläklärne yänçetteñ, ärämtamak! (Ğalimägä suga, Biktimer yögerep kilep Gıylmanga sugarga kizängändä, yegetlär totıp kalalar.)
Biktimer. Kulıñnı kıskartırmın min sineñ, bay ete!
PÄRDÄ.
İKENÇE PÄRDÄ
Biktimer öye. Agaç sandık östendä sälämälängän koramalı yurgan. Türdäge säke östendä, tärtipsez räveştä, karalgan mendärlär öyelgän. Pärdä açılganda, Biktimerneñ hatını bala tirbätep utıra.
Ğalime (balanı tirbätep, bişek cırı köyene).
Älli-bälli itär bu, Kazannarga kitär bu,
Kazannardan kaytkaçtın, gıylem bulıp citär bu.
Bez häyerçe ata-ana kolhozga kerdek, bala,
Atan kolhoz keşese, tik anan karşı bara.
Elek atañ, meskenem, bayga eşläp kön kürde,
Häzer, bayırga teläp, kolhozga kilep kerde.
Tot kapçığñ zur açıp, tik üzeñ kitmä kaçıp,
Siña bayu sörsegän, kitärseñ utka basıp.
Cä, yülär tögäl digen inde sin anı. Kermä, kermä, eşlär kulıbız yuk, harap bulırbız, didem min anar. Ä ul, keräm tek keräm, imeş, il kürgänen min kürgän, di. Kürdeñ inde pıçagım. Elek bayda cilkä çeretteñ, häzer kolhoz öçen cilkä çeretäseñ. Kön-tön eş. (Beraz uñaysızlanıp.) Dönyasında 35 yıl toram, ber rätläp rähät kürgänem yuk. Ägär kolhozga kermägän bulsak, bälkem, bayıgan bulır idek. Sävit vlasına qadär käcä kürmäsäk, ä häzer käcäle bulgan idek. Ä kolhoz bulmagan bulsak, bälkem, sıyırın da saugan bulır idek. Şulhätle äyttem, alma at, alma, didem. Sıyır alsak uñarbız, didem. İmeş, atsız-kanatsız bulıp yörer hälem yuk. Barıber kanatsız kaldı. Ä menä sıyır bulsa, äle ul obşıyga kitmägän bulır ide. Häzer kinänep geberdätep sıyır savar idek.
Şul vakıt işektän yötkerä-yötkerä Gayfulla kürşe kerä.
Gayfulla. İsänme äle, Ğalimä, kürşe öydä yukmıni?
Ğalime. Äy, sau gına yöriseñme äle, kürşe. Soñ, bezneñ Biktimerne kayçan öydä kürgäneñ bar? Eş öçen yaratılgan närsä inde ul.
Gayfulla. Elek bayga, häzer kolhozga digen.
Ğalimä. Ber dä harap inde. Torıp-torıp cen açularım çıga. Tottı berdänber karap torgan atıbıznı da kolhozına iltte dä birde. Üze bit tezgenennän totıp iltte. Üz kulı belän. Ä sıyır algan bulsak...
Gayfulla. Sıyır gına tügel, akıllılar sarıklarına qadär suyıp beterdelär.
Ğalimä. Bezgä digän sarıklar tumagan äle.
Gayfulla. Kön dä ber yaña häbär avılnı bolgata. Bügen dä ber gäcit kilgän.
Ğalimä. Ni bar soñ, sugış-fälän mällä?
Gayfulla. Sugışı turında anısı äytergä dä yuk inde. Korı darıga ut kabınırga gına tora. Yapunnar belän kıtaylar bezneñ cirgä basıp kerä başlagannar, di.
Ğalimä. Şulay tagı sugış bulırmı ikän?
Gayfulla. Ansı, sugış bulsa, çort s nim digändäy, ber häyerle yagına äyläner ide äle. Menä monda üz hälebez häl.
Ğalimä. Närsä bulgan tagın?
Gayfulla. Şul yapunnar belän kıtaylar granitsadagı avıllarnı yandırıp, monda taba kilälär, di. Her keşeneñ öyenä kerep, kolhozmı, kolhoz tügelme, dip sorıylar, di. Kolhozlarnı ber yakka, kolhoz tügellärne ikençe yakka tezälär, di. Kolhozlarga, sez sovet vlası yaklı, dip, ällä nindi vozdıh cibärep tonçıktırıp üterälär, di.
Ğalime (başın selkep). İ hodayım, bar ikän küräselärebez.
Gayfulla. Kolhoz bulmasañ da naçar, bulsañ da. Bigräk tä bezneñ işelärgä. Äle kolhozga kergäç kene beraz tın aldım. Menä sezgä aşıgırga kiräk tügel ide. Küpkä tüzgänne ber-ike ayga tüzgän bulır idegez.
Ğalime. Minem süzgä kolak salamıni ul, anñ üz siksäne siksän. Kolhozga kerügä dürtençe ay bara. Ber dä artkan-nitkän teşebez yuk. Ber sarfinkä yaulık aldık ta üzenä ricinka, miña ber satin kulmäk. Räce, bu artu.
Gayfulla. Bergä eşläp, räce, keşe baya. Urtak malnı et cıymas, dip, babaylar belmi äytmägännär inde anı. Cällim min şul Biktimerne, kolhoz eşenä artık birelep eşli. Üzen üze beleştermi eşli. Räce, alay eşlärgä yarıy. Ul bit üzeñnen eş tügel lä, mir eşe lä ul.
Ğalimä. Äytmä dä, söylämä dä, kürşe.
Gayfulla. Açuıñ-niyeñ kilsä kiler, Ğalimä kilen, min annı, präme, durak dim.
Ğalimä. Durak, durak, başı-ayagı belän durak.
Gayfulla. Ä urıslar äytälär, rabota duraka lyubit, di. Möselmançası, eş yülärne yarata, digän süz bula. Hi-hi-hi. Cällim min Biktimerne. Açuıñ-niyeñ kilmäsen, Ğalimä kilen, monı tik yöräk yangannan gına, üz keşe itep kenä äytäm. Cällim min ul Biktimerne, ay, cällim. (Pauza.) Bit min dä anın kebek kolhoz labasa. Ä min eşneñ vakıtın beläm. Keşe-kara bulganda, cähäträk kıymıldıysıñ anı - karal toruçı küz yuk ikän, üz köyenä genä selkenäseñ (Pauza.) Kolhozları belän taşka ulçim närsälär. Ber rätläre-çiratları yuk.
Ğalime (kızıksınıp). Närsä bulgan tagın, ällä taralamı?
Gayfulla. Sin menä dönyaga çık, kürerseñ hikmätlärne. Barın da üz kolagıñ belän işeterseñ.
Ğalimä. Ni bulgan?
Gayfulla. Bıyıl közgä bulır äle hikmätlär. (Ğalimäneñ kolagına iyelep.) Bıltır bit niçä disätinä arışnı ayak östen kaldırdılar. Taşka ülçimnär. Äytsäñ yaramıy, sin naçar, sin kolhozga ayak çalasñ. Alar şul hällärenän kilmägän köygä küp çäçep sovetka yahşı atlı bulmakçı bulalşr. Çıgımlarga telilär dä şul, şaliş, barıp çıkmıy. Därt bar, därman yuk, kesä bar, karman yuk. Ul kolhoz digänneñ tişegen tutırırga, ay-hay, küp kiräk bulır. (Pauza.) Uzgan yıl käbestä dä utırtıp karadık.
Ğalimä. Utırtsani?
Gayfulla. Optım ilahi kort aşadı da beterde üzlären.
Ğalime. Şulay didelär bugay şul.
Gayfulla. İşetteñme, sezneñ öçen tagın ber äybät prikaz çıkkan?
Ğalimä. Yahşıga tögelder äle.
Gayfulla. Barlık balalarnı cıyıp yäslegä alırga, balalı hatınnarnı barın da eşkä kuarga, di.
Ğalimä (kinät bişegen tuktata). Ä, yäslegä! Äy hodayım, bar ikän küräselärebez.
Gayfulla. Yäslene üzeñ beläseñ inde, kürşe. Ütkän yıl Seberdä bik küp kolhozlarda yäsle balaları öç köndä çeben kebek kırılıp betkännär ide. Äle üz kürşebez bulgaç, telgä ni kilde şunı söyläşep utırdık. Monda söyläşkän monda kalsın inde, kürşe.
Ğalimä. Anıñ keşese min tügel, kürşe.
Şul vakıt kızu-kızu gına Biktimer kilep kerä dä, büregen kadakka elä, hatını belän kürşene kürmi, söylänä.
Biktimer. Kön eşlim, tön eşlim. Çort belä, küpme eşlim. Tege «çitavık» eytä: «Biktimer abıy, bu ayga sineñ barı 20 genä truddineñ bar», - di. Ni uşto şulay gına ikän? (Uylana.)
Gayfulla. Ä, Biktimer kürşe. Bez dä kak raz şunı söyläşep utıra idek äle. Keşene eşlätälär dä eşlätälär, taşka ülçimnär. Yal köne yuk, yokı yuk, aşau yuk, eş tä eş.
Biktimer. Sezgä söylimmeni min anı. Häzer kolakları torıp ölgerde. Üz-Üzemä zarlanam la.
Gayfulla (halıkka Karap). Sineñ kebeklärneñ yörägendä şundıy zarlar kürbräk bulsa, bik şäp bulıride ul. (Biktimergä.) Bez dä zarlanıp kına söylibez, kürşe. Ni äytsäñ dä, kolhozga karşı tel tiderep bulmıy inde. Üz kolhozıbız bit.
Biktimer. Sezneke şul. Ä anı bezneke itärgä kiräk.
Gayfulla. Ul inde barıbıznıkı da. Tik menä eşne beraz çamalabrak kiräk ide. Häyer, bezdän zurraklar bar, belä torgannardır inde. Bertuktamıy eşläp torırga adäm maşina tügel ul. Maşinanı da yal itterälär. Yal ittermäsän, kazanı şartlıy başlıy bit anñ, taşka ulçim.
Biktimer. Sezneñ kebek itäk astınnan kolhozga karşı ut yörtergämeni?
Gayfulla. Ni süzeñ bu, Biktimer? Ut yörtep nişlädem min? Üz öleşemä tigänemne eşli baram, karşı barganım yuk la.
Biktimer. Alma agaçınnan yırak töşmi inde ul. Beläbez sezneñ kaysı şörebegez buşagannı, şunı borası bar. Vakıtı citkäç, şundıy itep borırbız äle. Şundıy itep borırbız.
Gayfulla. İseñ dä kitär digen, hi-hi-hi. (Kölä.)
Biktimer. Kürerseñ.
Gayfulla (citdilänep). Äy Biktimer kürşe, sin bügen bötenläy kire yäğñ belän torgansıñ, ahrı. Gel kirle-mırlı söylänep torasñ.
Biktimer. Serenä töşenä başladım inde min anñ. Poryadka yuklık kolhozda bilçännär barlıktan ikän ul. Çitavatınnan şiklänä başladım. Predsedatelneñ gramotası citmi, başı katkan.
Gayfulla (süzne başkaga bora). Min siña ber keçkenä yomış belän kilgän idem, kürşe!
Biktimer. Söylä, tñlap karıyk.
Gayfulla. Miña distvitelnä kolhoz çlenı digän ber yazu kiräk ide.
Biktimer. Nigä tagın ul?
Gayfulla. Hatın avırıp tora, bolniska barıp kaytırga ide.
Biktimer. Ul eş öçen sekretar bar iç.
Gayfulla. Sekretar rayonga kitkän, ike-öç könsez kaytmıy, di.
Ğalimä. Kay cirläre avırta, kürşe?
Gayfulla. Ber dä başıma çıdıy almıym, di.
Ğalimä. İ allanıñ eşläre, ildä kizü bar bugay şul.
Gayfulla. Rusça bulsa şäp bulır ide, atu, möselmançasınñ bazarı töbän yöri anñ.
Biktimer. Min bit rusça yaza belmim.
Gayfulla. Sin ukıp yördeñ iç.
Biktimer. Yörsäm, min bit yañalifçä ukıdım. Sin üzeñ rusça da yaza beläseñ iç.
Gayfulla. Üzeñ yazsañ nihoroşodan yahşı tügel inde ul. (Ğalimägä.) Nurıy kayda soñ?
Ğalimä. Yäçäykäsenä kitkänder.
Gayfulla. Alaysa, şunda äylänim äle. Huşıgız. (Çıga.)
Ga l i m ä. Huş. (Pauza.) Kürşe keşegä şulhätle katı bärelälärmeni? Kürşe hakı alla hakı dilär. Beraz oyalırga kiräk. Keşe belän söyläşä belmiseñ.
Biktimer. Keşemeni ul... sizdeñme tişek borınnınñ nişläp yörgänen? Dokument hästärli, kübräk hatınkızlar tiräsendä äylänä.
Ğalimä. Tökeräm anıñ şikelle bökre bükännärgä.
Biktimer. Ul yaktan dip äytmim. Andıylar alar häzer hatınkızlar arasında kotkı taratırga yaratalar. Alardan yıragrak bulunı kürşe itärgä kiräk.
Ğalimä. Yarar, çit keşe kadalsın äle, monda üz hälem häl. Äyttem bit min siña, başta uk äyttem! Kermik, kermik, didem. Şät, kanım uk sizgän ikän. Yaktı kön yözen kürmiseñ bit. Elek buldı elek, häzer inde tagın...
Biktimer. Elek kemgä ide dä, häzer kemgä? Ul srazı bulmıy bit, Ğalimä. Menä sin atasınnan ayırılıp başka çıkkan keşene genä alıp kara. Yırakka barma, abıyıñnı gına al. Atañnan başka çıkkanda niye bar ide anñ? İläk-çiläkläre dä yuk ide bit. Äkertenläp ayakka bastı: at aldı, sıyır aldı, yort saldı. Kolhoz da menä başka çıkkan keşe kük, bügen kayber närsäläre citeşmi ikän, irtägä aları da bulır.
Ğalimä. (kaşların cıyırıp, açulanıp). Bulır, kötep tor äle sin kızıl kar yauganın.
Biktimer (irkäläp). Bulır, Ğalimä, kaygırma, barı da bulır. Menä irtägä urakka töşäbez. Tik menä kolhoznıñ, kul köçläre genä citeşep betmi... Ğalimä, bıyıl siña da... Ğalimä. Ä bala?
Biktimer. Yäsle açabız.
Ğalimä. Yuk-yuk, aktık balamnı da üterer hälem yuk. Şakir bayga eşlägändä ülgän balalarım da citär. Ul yäsleläregezne başıgızga kaplagız. Miña öydä dä eş citärlek.
Biktimer. Ul qadär kolhoz cirlären kem genä cıyıp beterer ikän soñ?
Ğalimä. Anısında minem eşem yuk.
Biktimer. Barlık eşläuçelärebezne bu eşkä tartırga kiräk.
Ğalimä. Tartasız inde, eşegez haman tau astına tägäri. İştegez inde işäk çumarın, kırdıgız.
Biktimer. Döres tügel!
Ğalimä. Şul kolhozña kulñ-tırnagıñ belän yabıştıñ inde. Ällä, şät, siherlädelär.
Biktimer. Äy Ğalimä, kolhoznı bez dä kire kaksak, ul ni bulıp çıgar?
Ğalimä. Ni bulsın, pıçagımamıni üzeñä faydası bulmagaç, nik tä çänçelep kitmi?
Biktimer. Kolhoznı yahşırtu bezneñ üz kulıbızda.
Ğalimä. (kızıp). Kulıgızda, kulıgızda, kırdıgız inde bik. Minem rizalıktan başka kolhozıña kerdeñ, karşı kildem, sanga da almadıñ. Änä yahşıra, menä yahşıra dip, kuık oçırtıp yördeñ. Gelän artka, gelän kiregä.
Biktimer (tämäke çornıy). Bezneñ kolhoznıñ, kaysıdır ber cirendä yılan bar, Ğalimä. Menä şul yılannı buıl taşlıysı bar. Äzenä töştem inde min anñ.
Ğalimä. Ezen dä küräsem, süzen dä işetäsem kilmi. Küp tüzdem inde, tüzmädem tügel, yahşırmasmı beraz, pürätkegä kermäsme dip köttem. Ayaz könne yañgır kötkänmen ikän min yülär. İnde kolhoz dip aktık balamnı cide yat kulına, et oyasına taşlar hälem yuk.
Biktimer (tiz genä tämäkesen yandıra). Nigä cide yat bulsın, yäsledä üzebezneñ kolhoz balaları iç.
Ğalimä. Kayadır, Seberdä dime şunda, yäsledäge beten balalar öç kön eçendä tarakan şikelle kırılıp betkännär, di. Bik bulır. Alla ul gönahsız balalarnı obşilauga niçek çıdap torsın?
Biktimer. Çıdamaska ni eşe bar soñ anıñ? Ä sin kulak äkiyäten söylämä äle, içmasam.
Ğalimä. Kolhozga kergännän birle deneñnän dä kolak kagıp barasıñ, urıs. Urısnıñ da yünlese dinne tota. Keşe balasın keşe yünläp karıymı soñ? Kayvakıt üz balañnı nik tudırganıña ükenäseñ. Äle dä inde... (Küze yäşlänä.) Menä siña aktık süz... (Yılıy.)
Biktimer (täräzägä karal). Ya?
Ğalimä (yäşen sörtä-sörtä). Kolhoz belän saubullaşasıñmı, yukmı?
Biktimer (tiz genä tämäkesen täräzä töbenä basıp sünderä), Ä, kolhoz belän... Menä siña kiräksä, yaña avız-dan iske suz. (Pauza.) Bulmıy ul minnen. Alay kaçu bula ul. Kolhoznı...
Ğalimä (vak-töyäklärne cıya, Biktimerne bülä). Kolhoz belän saubullaşasıñ kilmägäç, minem belän saubullaşasıñ kiläder. Kolhozda yäşräkne tapkansıñdır.
Biktimer (sikerep tora da Ğalimä yanına barıp töyençegenä totına). Ğalimä, nişliseñ sin? Yañadan iske cırıñnı kabatlıysıñ. Yañadan şul kürşä süzenä aldanıp kitmäkçe bulasıñ.
Ğalimä (töyençegen töşerep cibärä, hälsezlänep säkegä bişek yanına utıra). Äydä, balam, tor! Sine isänsau itep üsterü öçen, niçä yıllar bergä gomer itkän, baylar eşendä bergä azap çikkän atañnı taşlıym, äydä tor, balam. (Biktimer idängä töşkän töyençekne alıp idän urtasında katıp tora.) Nişliseñ bit, dönyada kolhoz bulmasak ta, sävit bez bidnäklärne dä açka ütermäs äle. (Biktimer bişekkä kilep tirbätä başlıy. Ğalimä dereldägän kulları belän balanı alırga totına. Biktimer, ul alıym digändä, bişekne tirbätep cibärä.) Äydä tor, balam, dönyada torasıñ kilsä, äydä, balam! (Balanı ala, töyençekne tota da yılıy-yılıy çıga başlıy.)
Biktimer (buş bişekne tirbätep). Ğalimä, cülärlänmä, köpä-köndez sataşma, kara äle kolhoz bit ul... (Äytä almıy, süz tapmıy tora.) Niçek añlatıym. Nurıy da kaytmıy, içmasam, şundıy vakıtta. (Tämäkesen suıra, sungän ikänne belgäç taşlıy.) Bezneñ kebek yarlılar kolhozdagı avırlıklarnı beterü öçen tırışırga tiyeşlär. Ä sin... (Ğalimä işek yanına citkäç yäşle küze belän öyne karıy.)
Ğalimä. Yarıy, Biktimer, sin üz yulıñda, min üz yulımda. 20 yıl bergä torgan hatınıñnı kolhozga almaştıñ... kolhoz... (Yäşenä tıgılıp süzen äytep beterä almıy borılıp işekne aça. İşektä Nurıy belän oçraşalar, tuktıylar.)
Biktimer (isenä kilep). Nurıy, beraz kiçekteñ.
Nurıy (Ğalimägä karap). Tukta, ciñgi, soñ, tügel äle, abıy!
PÄRDÄ.
ÖÇENÇE PÄRDÄ
Kolhoz stanı. Sähnänenñ ber çitendä tubäsen takta belän yabıp eşlängän aşhanä, anñ urtasında östäl, eskämiyälär. Aşhanäneñ ber baganasına umıvalnik elengän. Ber kiştädä sabın, ber kadakta sölge. Aşhanä terle plakatlar belän bizälgän. Stenada säğat, stena gazetaları. Aşhanä yakınındagı ber baganaga rels kisäge asılıngan, kolhozçılarnı aşarga çakıra torgan rels. Sähnäneñ algı yagındarak kirpeçlär östenä utırtılgan kazan. Anñ astında ut yanganı, aşnñ kaynap torganı kürenä. Sähnäneñ ikençe çitendä yıraktan arış kibäneneñ poçmagı kürenep tora. Pärdä açılganda yaulıgın arttan bäylägän Ğalimä ciñnären sızganıp, kazan buyında eşläp yöri. Sähnäneñ kibän yagında salamga buyalıp betkän
Äpräy häm kulına sänäk totkan Gayfulla kerälär.
Äpräy (kiyerelä, avızın kesä hätle açıp isni). Menä, Gayfulla abzıy, ber rähätlänep yal itärgä dä slabot yuk. Menä ikençe kibän astınnan kuçäm, äle tegese kürep kala, äle busı sizep kala. (Caylı urın ezli.) Slabot yuk bezneñ kolhozda, slabot! (Avızı açıla, isni.)
Gayfulla. Yarıy, ker menä şuşında. Sin üzeñ bolay akıllı gına yeget bulsañ da, kayçak başıñ citmi kala, ahrı. Küptän şuşında gına çumalar anı. (Salam kazıy.)
Äpräy (salamnı kazıy-kazıy). Monda bit stan yakın, Gayfulla abzıy.
Gayfulla. Keşe digän hayvan borın astındagın tiz kürmäüçän bula ul, änem Äpräy.
Äpräy. Glavnay slabot yuk kolhozda, mindä ul Biktimerneñ tarakan kükäye hätle dä eşe yuk bit. Ä anñ küralmaganı Äpräy. Yüp-yünle genä eşläp yatasıñ, ul kilä dä: «Äpräyegez tayga atlanmadımı?»- dip, bugazın kiyerä başlıy. Min yal iteştergälägännän kolhozlarına çortım da bulmas äle. (Salamga başın tıkkan cirdän.) Gayfulla abzıy, berkönge eş öçen buş itmäm digän ideñ dä, buşrak bulıp tora äle, çevo-to.
Gayfulla (Äpräyne salamga kümä-kümä). Çetovodnı uñaylı vakıtta turı kiterep bulganı yuk. Küräseñ, eş. (Sänägen kürsätä.) İokıñnı gına bel, trudsız da truddenle itärmen. Glavnıy, çetovod üz keşe. (Gayfulla kitä başlıy, Äpräy tiz genä salam astınnan çıgıp Gayfullanıñ artınnan kıçkıra.)
Äpräy. Gayfulla abzıy.
Gayfulla (tiz kire borıla). Çü, enem, kirtä cimermä, nigä razboy salasıñ, keşe kürmäsen. Glavno, mine sineñ, belän kürmäüläre häyerle...
Ä p r ä i. Mä!
Gayfulla. Närsä ul?
Äpräy. Ğamäl däftäre.
Gayfulla. Nigä ul miña?
Äpräy. Çetovodtan atmetka kuydıram dideñ bit?
Gayfulla. Hşzergä üzendä torsın. Bar, öneñe ker, häyerle yokı.
Äpräy. Gayfulla abzıy, (kibän astına kürsätä) äydä, minem fatirga kerep çıgasñmı? Beraz otdıyhatlap alırsñ, äydä!
Gayfulla (çın küñeldän). Yuk, yuk, çto sin, miña yaramıy ul, minem eş ikençe... Miña eş kiräk... Politotdel komsomolı kilgän... Äydä çum inde tizräk. (Salamnı kayıralar.) Kürep kalsa, yokıñnı kaçırır. (Äpräyne salamga kümä häm aña karap.) Kolhozda sineñ işe kibän astı udarnikları kübräk bulsa, bezneñ tegermän kanatına cil inde ul. (Eşlekle kıyafät belän säknäne utep çıga başlıy, sähnä urtasında ber kaşık tabıp Gali-mägä suza.)
Gayfulla. Mä, kürşe, ber kaşık töşep kalgan, cıyıp kuy, äräm-şäräm bulmasın, kolhoz närsäse bit. (Çıga başlıy.)
Ğalimä (ala). Aş buldı bit, kürşe, kaya kitäseñ tagı?
Gayfulla. Aşarga äle ölgererbez, kürşe. Eş tıgız äle. (Kızu çıgıp kitä.)
Ğalimä. Kaya bulmasa, şunı kazanga salıp cibärim äle. Aş tagı da tämleräk bulsın. (Töyençegennän biş yomırka alıp sıtıp kazanga sala.) Üz tavıklarım salgan yomırkalar. Bu arada ällä nigä kolhoz fermasınnan yomırka birmi başladılar äle. Kaladan çebeş çıgara torgan maşina kilgän dä, yomırkalar şuña kiräk, di. Bu Sovetnı da äytäm, ällä ni törle maşinalar çıgarıp beterde. Bolay bulgaç, ätäçñeñ dä poçetı töşär. (Uçak astın karıy-karıy.) Şkaf şikelle maşinaga ber yakt'an yomırka salıp toralar, di, ikençe yaktan ber kötü tavık yögerep çıgıp tora, di. (Nurıy kerä.)
Nurıy. Aşıñ bulamı, ciñgi? (Säğatkä karıy.) Säğat telläre kuşılgannar monda. (Çañ suga.)
Ğalimä. Kay arada 12 bulgan. (Kazanınnan şulpa alıp örä-örä kabıp karıy.) Ällä kayçan ölgerde. (Üz-üzenä.) Tozı-tibeze çak buldı mikän? Äşlägän keşelärneñ açuların kiterä torgan bulmasın. Tırışıp-tırışıp eşlägäç, kinänep ber cäyelep aşarga bulsın. (Umıvalnikka su salıp kuya. Nurıy tagın çañ suga. Berazdan 5-6 kolhozçı, şular eçendä Biktimer kerälär.)
Nurıy. Kaga-kaga kullarım kalmadı, elektäge çirkäü kaguçı Stepannan kim tügel. Galiyäbanu köyenä dä kagıp karadım. (Köleşälär.) Hiç kaytarıp bulmıy ikän sezne, tamırlandıgızmı ällä?
Biktimer. Tamırlanu närsä ul, ber katırak öyermä kilsä, tamırıñ niyeñ belän yolkıy da alıp kitä. Yarış cibärmi, enem, yarış. (Başkalar beräm-beräm umıvalnik tiräsendä yuına toralar.) Min üzem aşka qadär tagın ber äylänä almam mikän dim. Gäräyşa minem äylängänne kürä dä eçennän genä: «Kara, läğnät, Biktimer mine uza bit, aşka qadär ike äylänep bulır äle»,- dip isäpli.
Gäräyşa. Döres, Biktimer. Äyterseñ, minem eçkä kerep çıkkan inde, läğnät. Kayan belä ul minem uydagın?
2-kolhozçı. Ul bit kübebezneñ eçendägen söyli.
3-kolhozçı. Ul bit elek kenä ide. Eşne anı babaylar da eşläp beterä almagannar di torgannar ide.
4 - kolhozçı. Äy, lıgırdıylar inde şunda.
Gäräyşa. Şuşındıy yahşı könnärne igenne cıyıp aluıñ ni tora. Korı vakıt cıynalgan igen altın belän ber ul.
2-kolhozçı. Ay, Ğalimä ciñgi, aş ise borınnı yara. Ällä aşka tege yafrak-mofraklarnı salıp cibärdeñme?
Ğalimä. Anısın inde menä aşaganda kürersez. Aldan maktama. Maktaulı kız tuyda nişli, di?
Gäräyşa. Şıgırdıy, di. (Köleşälär.)
Ğalimä aşnı tabak belän östälgä kiterep utırta. Kolhozçılar çiratlap aşarga utıralar. Nurıy yanına ber kolhozçı kilep utıra. Nurıy anıñ kolagına pışıldagaç, ul kitä. Nurıynıñ uñ yagıñdagı urın da buş kala. Kolhozçılar aşıy başlıylar. Şul vakıt Drucinin kerä. Alar aşıy-aşıy süzgä köreşälär.
Drucinin. Sälamäläykem, irtäşlär!
Biktimer. Väğaläykem skazal, Drucinin iptäş. Äydä türdän uz.
Gäräyşa. Bik maktap yöriseñ ikän äle.
Ğalimä. Äye, aş ölgergän cirgä genä.
Drucinin. Sezne maktamagaç, kemne maktarga kiräk. Sez bit ul... hiç menä äytep bulmıy... Tatar telendä andıi süz yuk. Kak çerti eşlisez.
Biktimer. Cennär kebek digän süz bula inde, iptäş Drucinin.
Drucinin. Ehä, okazıvayıtsya, bar.
2-kolhozçı. Cen yuk iç ul. Nigä bezne dönyada bulmagan närsä belän tiñläşteräseñ? Sin het traktor kebek eşlisez digen.
Biktimer. Bulmasa da iskedän kerep kalgan ber gädät ide şunda.
Umıvalnik yanında çirat almaşına bara. Nurıy sızgırına-sızgırına çıgıp yugala.
Drucinin. No, brigadir iptäş, bügen eşlär niçek?
Biktimer. Niçovo, tovariş Drucinin. Tege solı klinen urdırıp beterdek.
Drucinin. Kürdem.
Biktimer. Kiçkä anı bäyläp tä beterälär.
Drucinin. Da, min anda yul buylap karıy kildem. Ällä kaysıgıznıñ maşinası başak koya ikän.
Biktimer. Ä, ul Gäräyşanıkı. Bezneñ ul maşina belän, prämo, başlar äylänep bette inde.
Gäräyşa. Uçma taşlaganda uçmanı çäbälätä dä cibärä bit.
Biktimer. Tözätkän buldık ta bit, ozakka barmas, pocaluy.
Drucinin. Da, bolar bar da tehnikanı yahşı üzläşterä almau bälase, yegetlär.
Biktimer. Öyränep citmägänbez şul.
Drucinin (bloknotına yaza). Tehnika tügäräge oyıştırırga.
Gäräyşa. Maşina dilbegäsen totu at dilbegäsen totu tügel ikän şul, cämiyät.
Drucinin. 5 nçe brigada böten urak maşinalarına orlık totkıçlar kuygan. Sezne dä üze belän tigezlänergä çakıra. Sezdä orlık totkıçlar betenesendä tügel bit?
Biktimer. Şulay şul, bu yaktan bez artta äle.
Gäräyşa. Komsomollar gına niçovo aldıralar.
Drucinin. Annan sezneñ belän yarışa torgan İbray brigadasında küñelsez ber eş açtık.
Gäräyşa. Närsä ul?
2 - kolhozçı. Karak tottıgızmı äläe?
Drucinin. Karaktan da yamanrak.
3 - kolhozçı. Kortkıç mällä?
Drucinin. Yamanragı.
Biktimer. Kontrmı?
Gäräyşa. Berär kulak-mulaktır äle.
Drucinin. Bezneñ ul brigadada isäp eşläre bik naçar kuyılgan. Hezmät könnäre kübeseneñ bötenläy utırtılmagan. Küplär bu ayda niçä trudoden eşlägänen dä belmi. Nu-ka, yegetlär, sezdä bu eşlär niçek tora?
Biktimer. (kesäsennän knickasın alıp birä). Minem brigadada hezmät knickaları barısınıñ da üzläre belän. (Aña karan başkalar da knickaların kullarına tot al a r.)
Drucinin. (Biktimerneñ knickasın karap). Äle bu ayda gına 47 trudoden buldımı?
Biktimer. Bu ayda gına.
Drucinin. (beraz karagaç kare birä). Molodets.
Gäräyşa. Menä mineke.
Drucinin. Utız dürtme?
Gäräyşa. Äye, utız dürt.
Drucinin. Yahşı. (Niçego, azrak, niçego, azrak dip, barısın da karan çıga.) Tege lodırıgız kayda soñ äle?
Biktimer. Ştraflap ta karadık ul cen aşıgın, haman da keşe itep bulmıy äle.
Gäräyşa. Kuarga kiräk ide.
Drucinin. Zaçem kuarga, tärbiyä itärgä kiräk. Ul bezneñ keşe. Ul ber cayga kilergä tiyeş, läkin korırak totarga da vakıt.
Biktimer. (beraz u plan torgaç). Tuktagız äle, yegetlär, üzem tabıp kiteräm. Yomırka salırga kunaklagan oyasın kürep kaldım min anıñ.
Bar da kölälär. Biktimer kibän poçmagına barıp, salamnı kayırıp karıy.
Äpräyneñ art belän yatkanlıgı kürenä. Biktimer anı çalbar töbennän tartıp söyrep çıgara.
Äpräy (küzlären ike yodrıgı belän ua-ua). Kaya barırga, Biktimer abıy? Biktimer abıy, äydä kittek. Min, pervom dolgım, vçegda häzer. Andıy eşkä mine genä kuşasñ kalgan. Ällä kayçan, pervom dolgım, udarnıy eşläp taşlagan bulır idek.
Biktimer. Äydä äle (kolagınnan söyri), yaktıga çıgargaç küräseñ anı dönyanı. Äydä politotdel komsomolı kilgän, sine sorıy.
Äpräy. Zinhar, Biktimer abzıy, min anı yomışka cibärgän idem, digen. Bu eşeñne onıtmas idem. Ber yartını irtägä ük cilterätep alıp kaytır idem.
Biktimer. Äydä, äydä. (Söyri, Äpräy tartışa.)
Äpräy. Ber biş minut kına çerem itep alıym dip yatkan idem. Berär säğat yoklanıp kitelgän inde ällä?
Biktimer. (kölä). Bulır berär säğat, töşkä tuktadık inde. Äydä kittek. (Äpräy karışa, Biktimer anı söyräp bara.)
Drucinin. Tabıldımı, kayda ide?
Biktimer. Kibän buyınnan uzıp barganda, kibän işelep, kibän astında kalgan. (Köleşälär.)
Gäräyşa. Kibän astına kunaklaganmıni, läğnät.
2-kolhozçı. Küseneñ oyası kibän astı inde.
Drucinin. Kaya sineñ knickañ, yeget keşe?
Gäräyşa. Yokı batırı digen.
Äpräy (tñkış hem kalın tavış belän). Nindi knicka tagı?
Drucinin. Trudden knickañ.
Äpräy. (kesälärennän ezlänä). Ällä öydä kalgan, çänçelgere. (Barlık kesälären ber-ike kat kapşan çıga.) Ä, monda ikän lä... (Drucininga birä.)
Drucinin. (karap çıga). Şuşı gınamı sineñ? Ni yözeñ belän yeget iseme kütärep yöriseñ?
Äpräy. Anda tege karandaş belän yazılgannarı bozılıp betkänder. Ütken atnanıkı anda gupçi utırmagan da.
Gäräyşa. Utırtılmagan kayda ul. Kolhoznı baytak utırttıñ inde.
Nurıy kerä.
Nurıy. Ä bu asıl koşnı da kolagınnan söyräp yaktıga çıgargannar ikän.
Biktimer. Nu-ka, Nurıy, Äpräyneñ eşlägännären tabeldän ukıp cibär äle.
Nurıy. Bula ul. (Papkasınnan tabelen ala.)
Gäräyşa. Äpräy äytä, minem könnärem utırtılmagan, di.
Nurıy. Närsä-närsä utırtılmagan, küzgä teräp yalganlıy, häyläkär taz. Menä unısınnan gına totınam:
10 ısında Äpräyneñ eçe avırtkan. 2 säğat eşlägäç, yögerä-yägerä kaytıp kitkän.
11 - tup-tulı kön eşläde.
12 sendä barmagı şeşte.
13 yendä tulı kön.
14 yendä teşe sızladı. (Tiz-tiz ukıy.)
15 yendä yartı kön yugalıp tordı.
16 sında buldı.
17 sendä küzenä kamıl törtelde.
18 yendä eşläde.
19 ında barmagına şırpı kerde, kaytıp kitte. Bügen eşkä çıktı, no küzgä-başka kürenmäde. Kibän astın parlap yattı.
Gäräyşa. Ay-yay, çasta avırıy bu Äpräy. (Äpräy kurkıngan kıyafät belän tora.)
Äpräy. Sez mine, yegetlär, batırırga yörisez. Biktimer abıyga ber dä äytergä yaramıy, samokritikanı kütärmi ikän. Berkön urak maşinañ naçar ura digän idem. Şul süz yaramadı. Bolay bulsa, min rayonga baram. Bez bednäklärne Sovet vlase obecayt ittermäs.
Drucinin. Çü, yeget şärämäte, tukta! Rayon sineñ işe lodırga cılı süz äytmäs. Kolhoz sineñ yözeñne açtı. Siña häzer ştraflau gına, pocaluy, äz bulır. Berär çarasın kürerbez.
Ä y p r ä y. Beläm inde, cıynaulap ber süzle buldıgız da, kanıktıgız inde miña. Nimocet bıyt, sovetski vlas obecayt ittermäs yarlını. Calu biräm.
Nurıy. Tıñla, cülär, siña ber yul bar äle. Sin eştä üzeñne kürsätsäñ, aklana alasıñ. Elekkege bednyaklar änä niçek tırışıp eşlilär.
Drucinin. Yarıy, mä knickañnı. Bu iseñä töşerü azakkısı bulsın. Sin üzeñ töbendä bezneñ keşe. Bez siña eş biräbez. Eşläsäñ aşarga, eçärgä biräbez. Utın biräbez, suın biräbez digändäy. Siña soñ ni kiräk tagın? Sin üzeñ öçen üzeñ eşlärgä irenäseñ. Bu - soñgı märtäbä nık kisätep kuyu. Bu - minem genä kisätü tügel, böten brigada kisätüe. Ägär sin inde dä tözälmäsäñ, bezneñ safta bulmassıñ. Nurıy, Äpräyne keşe itü eşenä sezne cavaplı itep bilgelim. İnde alay da bulmasa, üzenä upkälär.
Nurıy. Biktimer brigadası komsomolı lodır Äpräyne udarnik Äpräy itä alaçagına väğdä birä.
Drucinin. Deystvuy.
Biktimer. Bez anıñ kolagına tukıy-tukıy yödägän inde.
Drucinin. Niçego, busı aktık äytü bulır. Nu, yarıy, betteme inde?
Biktimer. (karanıp). Bette bugay inde.
Gäräyşa. Bäbkälären yugaltkan kaz kebek bulma, Biktimer. Brigadañda ber keşe kaldı iç.
Drucinin. Kem?
Gäräyşa. Änä, tapsın üze.
Biktimer. Gayfulla abzıy onıtılıp kalgan ikän.
Drucinin. Nu vot. Keşeläreñne biş barmagıñ şikelle belep tor sin, brigadir iptäş. Nu, kaya soñ ul?
Biktimer. (karanıp). Ul Haman şulay iñ aktıkka kalıp eşli inde. (Kıçkıra.) Gayfulla abzıy-y-y... (Yuan, neçkä tavış belän tagın berniçä keşe kıçkıralar. Eşlekle tös belän Gayfulla kerä.)
Biktimer. Kaya aşka kilmi yöriseñ?
Gayfulla. Oçlap beteräse eş bar ide. (Drucininnı kürep.) Ä, politotdel tovariş ta monda ikän. İsänmesez? (Yılmaya.)
Drucinin. Sin kem bulıp eşliseñ?
Gayfulla. Indır tiräsendä, tovariş.
Biktimer. Ul bezneñ ındır zaveduyuşiye.
Gäräyşa. Nastoyaşiy udarnik ul bezneñ Gayfulla.
Drucinin. Trud knickañ yanıñdamı?
Gayfulla. Yanımda. Min anı yanımnan kaldırganım yuk. (Ällä niçä kat çüpräkkä törelgän hezmät kenägäesen alıp birä.)
Drucinin. Menä trud knickanı niçek yörtälär anı (kolhozçılarga kürsätä), atu, sezneñ kayberläregezneke bite belän yuk bula. Şunnan isäp tä yalgış çıguı memkin.
Biktimer. Şundıy akuratnıy keşe inde ul.
Gäräyşa (beraz ğarlänep). Bez anñ keşese tügel şul.
Drucinin. Ä ul nindi keşe soñ?
Gäräyşa. Çuteki, gramotnıyrak dim. Rähmitikanı da su urınına eçä. (Beraz aptırap, avızına kitergän kaşıgın kaba almıy tora.)
Drucinin. (şikle küz belän tupturı Gayfullaga karıy). Mä, şäp bara ikän sineñ eşlär. Nu, ladno, Gäräyşa abzıy, sin aşap betergänseñ, ahrı, kittek. (Gayfulla umıvalnik kadagın kagıp mataşa.)
Gäräyşa. Ber-ike genä kabası kaldı. (Drucinin stenadagı gazetanı karıy.)
Biktimer. (ber kamıt kütärep). Bu kaysıgıznıñ kamıtı.
2 - kolhozçı. Mineke iye.
Biktimer. Nigä alıp kildeñ?
2 - kolhozçı. Az-maz tegäse cire bar.
Biktimer. Masterskoyga birerlär anı.
2 - kolhozçı. Eşläre küp, ölgermilär.
Gayfulla. (yögerep kilä). Kaya, kiter äle, üzem yalt itterep tegep taşlıym. (Drucinin bik şiklänep Gayfullanıñ böten kılanışların küzätä.)
Biktimer. Äüväle aşıñnı aşa, kürşe, yelgererseñ.
Gayfulla. Aşı-to kaçmas äle. Bir, yalt itterep eşläp taşlıym. (Kamıtnı ala.)
Gäräyşa. (ayak baskan cireñnän tälinkäne tele belän yalap). Bir, Biktimer, bir, kürşeñ master inde andıy eşkä.
Drucinin. Da, master diseñme? Na samom dele, master kürenä. (Gayfullanı ütä karıy.)
Gäräyşa. Buldı bu (tälinkäne kuya). Kaya alıp barasñ, iptäş naçalnik.
Drucinin. Maşinañ yanına, kay töşe nitte ikän... äydä äle.
Gäräyşa. Atladık.
Drucinin. Biktimer, bäylätüne tizlät, bäylätüne!
Biktimer. Yarıy, yarıy, iptäş Drucinin. (Gäräyşa belän Drucinin çıgalar.)
Nurıy (kaşıklar saylıy). Kaya äle Äpräyneñ çümeç kebek kaşıgı.
2 - kolhozçı. Äpräy, äydä aşarga.
3-kolhozçı. Eşlämi aşau tamakka utıra şul ul häzer.
Nurıy. Utır, Äpräy.
Biktimer. Tırışn eşlärmen, iptäşlär, diyärgä dä kilep utırırga.
Nurıy. Äytkäç, kadalgırı, eşlise bula bit anı.
Äpräy cilteräp kenä kilep utıra. Sähnägä yıraktan cırlap yegetlär,
kızlar, Mörşidä citäkli torgan bäyläuçelär brigadası kerä.
Cır «Kübälägem-tügärägem» köyenä.
Bezneñ bayrak - kızıl bayrak,
Ciñep aldık bu ayda.
Komsomollar, ciñelmäbez.
Yarışlarda birelmäbez, Bu bayraknı başkalarga
Bez birmäbez şulay da.[1]
Cır äkrenläp tına, sähnägä brigada kerä.
Nurıy. Ähä, kayttılar.
Mörşidä. Şul bulır inde östäl yanı udarniklarınñ, ällä kayçan aşarga yabışkannar.
Nurıy. Şulay bulunı kitap maktıy. Aşaganda kolagıñ sölkenep, eşlägändä yörägeñ cilkenep torsın, di.
Kızlar kulların yualar.
Biktimer. Beterepme?
Mörşidä. Beterep bulmıyça... (Mörşidä Nurıy yanına buş urınga utıra, başkalar ikençe östälgä utıralar.)
3-kolhozçı. Ähä, mäsälä açık, yegetlär. Äytäm Nurıy bayadan birle üz yanında buş urın saklıy, Mörşidäkäy-gölkäye öçen ikän.
4 - kolhozçı. Yäşlär eşenä tıgılma inde.
Nurıy. Häzer sezgä ber äkämät kürsätäm. (Torıp kitä, kübese närsä
bar? dip aptırap kalalar. Nurıy kızıl takta yanına kilep basa). Menä bu kızıl takta bit?
2 - kolhozçı. Äye, kıp-kızıl takta.
Nurıy. (taktanıñ kızıl yagına kulı belän sugıp). Menä monda Äpräyne udarnik bulgaç yazarbız. (Taktanı äyländerä, taktada ak käğazgä Äpräy başı yasalgan. Äpräy bala imezlege suırıp utıra). Ä menä monsı inde Äpräyneñ häzerge häle. (Kolhozçılar köleşälär, Äpräy aşıy torgan kaşıgın atıp bärä dä kinät kare alıp nık kına aşıy başlıy.)
Äpräy. (mıgırdana). Aşarga da irek birmilär.
Nurıy. Tırışıp eşli başladıñ tek, tege räsemne üz kulım belän yırtam da taşlıym.
Äpräy (mıgırdıy). Miña dimägäye, tik asılınıp torsın.
Biktimer. Äy Äprey, Häyricamalıñ kürsä, asılındırır.
Ğalimä. Mäñge dä upteräçäk tügel.
Mörşidä. Avızıñ buş tügel iç sineñ diyäçäk. (Kölälär. Äpräy süzlärgä kolak salmıy, aşıy birä.)
Nurıy. (Äpräyneñ avızına centekläp karıy). Äpräy dus, ul teşeñ nişläde sineñ?
Äpräy. (aşaudan tuktıy, mıgırdanıl). Nişlägän?
Nurıy. Älägep kenä tora iç.
2-kolhozçı. Ay-yay, niçek asılınıp tora.
Nurıy. Ber cep belän tartıp alıyk bez anı.
Äpräy. Timä, urınında gına torsın.
2-kolhozçı. Aşkazanıñnı bozarsıñ, uyın eş tügel.
Mörşidä. Üz töşen yotkan keşegä birän zähmäte bula, di.
2-kolhozçı. Äpräy bolay da aşau yagına mahı birmi lä ul.
Nurıy. Bir inde, alıym.
Äpräy. Ğalimä apay, közgeñ yukmı şunda?
Ğalimä. Kayan kilsen di ul monda, min kızlar tügel lä, közgelär belän.
Äpräy (avızın açıp, barmagı belän avızına tıgıla). Kaysı teştä.
Nurıy şul vakıt Äpräyneñ avızına zur gına imezlek kaptıra.
Barısıda. Ha... ha... ha... (Kölälär.)
Sähnä karañgılana. Tönge stan küreneşe.
Şul uk stan küreneşe. Aysız, cäyge tön. Barısı da yoklıylar. Kibän artında ike keşeneñ pışıldap kına söyläşüläre işetelä.
Gayfulla. Çü, tınıñnı da norma belän genä al. Kapçık citärlek aldıñmı?
Tavış. Bişäü.
Gayfulla. Bar, atnı alıp kil, min tutıra torırmın.
Yugalalar. Akrın gına tägärmäç şıgırdavı işetelä, yañadan tına, pauza. Berazdan tegelär yañadan kibän yanına kilälär.
Gayfulla. Ya, yarıy, allaga tapşırdık.
Tavış. Şuşı zur yul belänme?
Gayfulla. Añgıralanma! İgen arasınnan.
Tavış. Borılış.
Gayfulla. Tarttıra bir dilär bit siña! Tup-turı üzebeznekelärgä töşärseñ. İtäk çabuıñnı cıynap yör! Bar!!!
Yugalalar. Yökle arba şıgırdavı işetelä, tavış yıragaya, pauza. Sähnä artınnan Drucinin tavışı.
Drucinin. Kem ul! Kem dilär siña! Tukta! Yugıysä, atam. Tukta! Ä, sin äle kaçarga da uyladıñmıni? (Ata.) Kailandıñmı?
Mıltık tavışına Biktimer, Gäräyşa, Nurıy,- Äpräy sikerep toralar, aptıraş, tavış, kaynaş. Biktimer fonar yandıra. Ul arada Drucinin kulı bäylängän Gayfullanı sähnägä alıp kerä.
Drucinin. Nurıy, trevoga bir. (Nurıy çañ kaga, brigada bötenese ayakka basa. Salkın kan belän.) Biktimer, igen yulına ber-ike keşe cibär, anda ber yök igenegez ayaklandı.
Kulına mıltıi alıp Nurıy çıgıp kitä, anıñ artınnan kulına mıltık totkan, eçke külmäk-ştannan Gäräyşa cilteräp çıkmakçı bula.
Gäräyşa. Tukta äle, min ul çüple borınnarnı... (Biktimer anı tota.)
Biktimer. Nurıy kitte, citär.
Gäräyşa (ştanın kütärep). Cibärmisez bit, keşe kızgan çakta.
Drucinin. Kayda soñ sagıgız, kem saklıy ındırnı?
Biktimer. Tovariş Drucinin, ındırga karavıl kuymagan idek şul.
Drucinin. Vot şul saksızlıknıñ da i menä yoklap yörüneñ dä rezultatı - menä. (Gayfullaga kürsätä.) Tanıysñmı monı?..
Gäräyşa (küzen cemeldätep, ber kulı belän ştanın kütärä-kütärä). Küzlärem şayartmasa, Biktimer, sineñ kürşe tügelme soñ bu?
Biktimer. Kürşe. (İrenen teşli.)
Drucinin. Bu keşe kolhozçılarnñ kürşese bulırga tiyeş tügel. Bu keşe, sezneñ sizgerlekkä tuzan kuna başlaudan faydalanıp, cide tön urtasında... (Turı Gäräyşaga karıy.) Cide tön urtasında küze açık bulgan sıynfıy doşman. (Gäräyşa küzen cemeldätep ala, mıltık totkan kulı belän ştanın kütärep kuya.)
Biktimer. Bu zur sabak bulsın. Dus belän doşmannı ayıra belmägänbez ikän...
Drucinin. (Biktimerneñ kulınnan fonarnı alıp Gayfullanıñ yözen yaktırta da kolhozçılarga karap). Tanımıysız äle bu keşene. Biktimer dä kürşe dip kenä tanıy. Bu keşe Biktimergä dä, sezgä dä kürşe bulırga haklı keşe tügel. Änä! (Tamaşa zalına taba kürsätä.) Bezneñ kürşelär, ä bu keşe, karagız! (Fonarnı Gayfullanın yözenä ük kiterä.) Monıñ da mañgayında «sıynfıy doşman» digän peçat yuk. No, alay da bu tenge yabalaklarnıñ çın yözlären tanırga vakıt inde. (Barı da Gayfullaga karıylar, ul irenen teşli, başın iyä)
PÄRDÄ.
DURTENÇE PÄRDÄ
Biktimerneñ ikençe pärdädäge bulmäse. Läkin bülmäneñ cihazı üzgärgän. İşekneñ uñ yagında säke, säke östendä yaña sitsı belän tışlangan mendärlär, yurgan, tüşäklär öyelgän. Türdä urtaça zurlıktagı közge. Şul yakta stena säğate. Täräzälärgä flür pärdälär elengän. Bülmäneñ ber yak çitendä östäl. Pärdä açılganda bülmädä beräü dä yuk. Pauza. Berazdan işek açıla. Keşese kürenmi. Kemder işektän yaña timer krovat kertergä mataşa.
Nurıi. Kara sin anı, bezneñ işelärneñ öyenä kermäskä mataşa bit. Niçovo, bez sine kolagıñnan söyräp körterbez. (Krovatnı işektän kertä.) Äydä, yatsınma! Tormagan öyeñdä dä torıp kara. Monda da siña yatarlar gına, kurıkma! (Krovatnı ber çitkä kuya, sızgıra-sızgıra yöri, krovat kuyarga caylı urın ezläp karana.) Ähä, buldı. (Tiz genä säke östendäge urın-cirne alıp kuya başlıy.) Uhu, monda bezneñ elekke baylıklar da citärlek ikän. Yukka gına bezne yarlı-yabaga dip yörtkännär ikän, kara nihätle mal-tuar bulgan. (Taktada yögergän kandalalarnı üterä.) Niçovo, häzer bez sezne kak klas kına tügel, kak kandala sıtkanski itärbez. (Sıta, ber kandalanı takta başına kuya, çiyertep cibärä.) Äy, tukta äle, yaña krovatka mamıgıgıznı koymagız tagı. (Ezli.) Yaña avılda kulakka, yaña krovatta kandalaga urın yuk, ponätno, vät, malay, taydı bit. Niçä tapkır kaynar su belän parlagan idek säkene, haman kalgannar. Kolhozdagı kandalalarnı da niçä tapkır tazartsak ta, betkännäre yuk äle. (Säkene sütep beterä, taktaların çıgara. Ber kandalanıñ işektän kitep baruın kürep kala.) Äy, cälpäk kulak, kaya anda, yaña krovatka taba yögeräseñ. (Östäl astınnan kandalanı kulına ala.) Kara sin anı, keşeneñ häläl kanın aşap simergäç, küzgä dä turı karıy almıy. Kaya kaçadır ideñ?.. Siña äytälär bit, endäşmiseñ, znaçet, häläl kannı eçüeñ döres. (Ayak astına salıp basa.) Eşeñ bette, kodagıy. Sezne barıber perevospitat itep bulmas, täki kandala bulıp kalırsız. (Taktalarnı alıp çıgıp, yañadan kerä, säke urınına krovat kuya, urın-ciren cıyıştıra, soñınnan krovatka utıra.) Vot krovat ta buldı, inde qzı gına kiräk. Nigä, kızı da bügen bula iç. Bügen kolhoz klubında tuylagaç ta Mörşidä belän bezpresätkäsez şuşında kiläbez. Tukta äle, ike keşe sıya mikän soñ äle monda. (Suzılıp yatıp karıy.) Nu, bula ikän, monda äle malayga da urın kala ikän. (Tirbälä.) Şulay tirbälep tä torgaç, nigä bulmasın, di.
Torıp stenaga yulbaşçılarnıñ räsemnären kaga başlıy. Şul vakıt işektän başın tıgıp, yılmaep, Mörşidä karıy. Ul Nurıyga sizdermi genä krovatka kilep utıra. Nurıy, Kalinin portretın borılıp alganda, Mörşidäne kürä. Mörşidä, Nurıynıñ karaganın kürgäç, tiz genä köläçlegen yäşerä, uyga kalgan kıyafätkä kerä.
İptäş Kalinin, bik azga gına rähim itep utırıp tor äle. (Kalinin portretın taburetkaga utırta da, Mörşşidägä karap.) Sukırnıñ ezlegenä ike küz, äytim äle üzenä ber süz. (Mörşidä yanına krovatka utıra.) Krovat buldı ilde... (Mörşidäne koçaklıy, ul endäşmi.)
Kulımdagı baldagımnıñ isemnäre Mörşidä,
Cankayıma nilär bulgan, däşmi dä, söyläşmi dä.
Mörşidä. Sineñ minnän başka da söyläşüçeläreñ bar iç inde.
Nurıy. (aptırıy, koçaklagan kulın ala). Kem?
Mörşidä. Tege.
Nurıy. Kem inde-yı-yı?
Mörşidä. Tege poçık inde. Ukıtuçı yanınnan kayçan buşıysıñ diiim?
Nurıy. (yılmaya). Püçtäk ul, Gaynetdin koda. Bez bit anıñ belän stena gazetası gına çıgarabız. Ul yazıp Tora, min nitep... toram, äye. (Mörşidä bulä.)
Mörşidä. Şul, şul, menä sin äytep torasıñ.
Nurıy. Äytep betkänne köt, şadra. (Söyep ala.) Min kak redaktor äytep toram, ul yazıp tora. Şul gına. Äy, taşla äle şul könçe kübäläklegeñne.
Mörşidä. Sin könläşmiseñme?
Nurıy. Yuk.
Mörşidä. Alay bulgaç yaratmıysıñ?
Nurıy. Nik tagı?
Mörşidä. Könläşmägän keşe yaratmıy, di ul.
Nurıy. Taşla äle äbilär äkiyäten, udarnıy knicka yörtep, tavık köldererlek süz söyliseñ. Ägär dä mägär min sine yaratmasam, ni pıçagıma menä şuşındıy ike yarım keşe yatarlık, bişek şikelle tirbälä torgan krovat alıp kaytır idem. (Mörşidäneñ yöze açıla.)
Mörşidä. Soñ nigä üzeñ tuy könenä şul poçık tiräseñdä gäcit-mäcitläp yöriseñ, çögender borın. (Nurıynıñ borının kısa.)
Nurıy. Tartma borınnı, zuraytasıñ. (Mörşidäne koçaklap krovatka sala da übä.)
Mörşidä. Tukta äle, bik aşıkma. Bu bit aşlık cıyu tügel.
Nurıy. Döres, Mörşidä, bu çäçügä häzerlek kenä äle.
Tagın übä. İşektän kızu gına Ğalimä kilep kerä dä, bolarnı kürgäç aptırap, idän urtasında tuktıy. Tegelär anı kürmämeşkä salınalar.
Ğalimä. Min sezne kürmädem, balalar. Sez dä mine kürmädegez inde, cäme, utırıgız, utır. (Ayak oçı belän basıp, ikençe işektän çıgıp kitä.)
Nurıy. Mörşidä, mine anda Kalinin babay kötä, sin şunda... (Mörşidä Nurıynı cibärmi koçaklıy.)
Mörşidä. Klubka niçädä barabız?
Atılıp-bärelep, sugılıp yañadan Ğalimä kilep kerä dä karana.
Ğalimä. Sez äle haman avız iteşep utırasızmıni? (Nider ezli, Nurıy portretnı kaga başlıy.) Kem, kilen, tfüü, kilen ük tügel bugay äle. Mörşidä, kürmädegezme? Menä şuşında kuygan idem bit? (Taburetka östen kürsätä.)
Nurıy. Kem, Biktimer abıynımı?
Ğalimä. Tügel lä. Mene şuşında gına kuygan idem läbasa. Ällä cen urladı. Tuy könne cen üp yörüçän bula, di.
Mörşidä. Ğalimä ciñgi, bez haman öydä utırdık. Bernindi dä cen-fälänneñ kergänen kürmädek.
Ğalimä. Alay bulgaç, kaysıgız aldı soñ?
Merşidä. Närsäne?
Ğalimä. Açuım da ber kilmägäye, şalkannı. Niçä tapkır äyttem min sezgä kapçık, kapçık dip. (Nurıy belän Mörşidä kölälär.) Sez şul yäş taylar şikelle keşnäşep kenä torasız. (Küñelsezlänep.) Bezgä genä ul sezneñ kebek keşnäşergä turı kilmäde, bähetsez ütte bezneñ yäşlek.
Mörşidä. İskä töşermä inde sin alarnı, Ğalimä apa. Anın urınına menä häzer şatlanıp torabız.
Ğalimä. (yözen yaktırta). Häzergeseneñ tämen min anı sinnän başka da beläm. Menä min cülär şuña şaşıp yörim dä. (Ezli, äyberlärne tuzdırıp beterä, ahırında sandıktan kapçıklar söyräp çıgara.) Bötenläy Huca Nasırtdin bulıp bettem. Bäräñge salgan kapçıklarnı yaña gına yuılgan kerlär yanına salıp kuyganmın. Bu arada ber-ber artlı şatlık, bötenläy zihenne taratıp cibärde. (Kapçık yamıylar.)
Mörşidä. Nigä ul hätle şaşasñ soñ? İpläbräk yör.
Ğalimä. Şaşmassıñ menä. Gomerenä kadaklap ikmäk aşagan keşegä yözär potlap ikmäk birdelär dä, betenläy zihenne çualttılar da kuydılar. Äle berkön şıgrım töyägän 7 yök, bügen tagın 6 yök kitergännär. Kaya kuyıp beteräseñ, cülär, anı. Yäşik-mäşçeklär dä tulıp bette inde. Äle dä yarıy, bäräñgene bazga saldık. Beraz kapçıklar buşadı, içmasam. Biktimer dä orışıp beterde üzemne.
Mörşidä. Nigä tagı?
Ğalimä. Nigä bulsın, äy, tavık miye aşagan närsä, onıtıp kitkänmen ikän, Nurıy, sine Biktimer abıyıñ aşlık buşatışırga çakırgan ide. Nigä bulsın. Ul da şul sez äytkänne äytä, şaşma, karçık, balavızlanma, di. Üzen, Biktimerne äytäm äle, Şakir bayda bozau arannda yäşlegen ütkärgän dip belmässeñ, ber dä ise kitmägän sıman ere genä yörep yatkan bula bit ötegem.
Mörşidä. Nigä şaşarga, Ğalimä apa. Kolhoznıñ şulay bulasın Nurıy miña küptän äytep kilä ide.
Ğalimä. Miña da äytälär ide dä anı, min şul gelän kiregä sukalap yördem. Rizalıgımnan başka kolhozga kergäne öçen ayırıla da yazdım. Biktimerne dä, meskenne, ärläp beterä iyem. Elek bayga cilkä çertteñ, häzer kolhozga cilkä çertäseñ, dip teñkäsenä tiyä torgan iyem min anıñ. Ul vakıtta kolhoz bulsa da ällä niçek iye şunda.
Mörşidä. Bezneñ kolhoznı butaştıruçılar küp iye şul, ciñgi. Kürşeñne, çetovotnı onıtmagansıñdır. Kem bulıp çıktı?
Ğalimä. (kulına enäsen kadıy). Äbäüü... barmagıma enä kadaldı. (Barmagın selki.) Şulay şul, ber eçe kitä torgan sıyır böten kötüne buyıy, di.
Mörşidä. Al ar ber genä tügel iç, ciñgi. Elekke predsedatel dä şul kulak koyrıgı bulıp çıktı bit. Alar äle tagın bardır.
Biktimer kerä.
Biktimer. Ya, karçık, yamaldımı kapçık?
Ğalimä. Mä, berne ala tor. Kara äle, cünläbräk söyläşü kiräk iye, yalgış ülçämägännär mikän soñ?
Biktimer. Yalgış ülçärgä, häzer kladovşik sineñ elekke kürşeñ keşese tügel iç. Ul gına uzeneñ kesäsenä taba yalgışa iye. Üzebezneñ häläl hezmät könnäre inde, karçıgım, bir kapçıgıñ. (Kapçıknı ala, çıga.)
Ğalimä. Minem äle aş-sularnı da karıysım bar ikän. (Tora.)
Mörşidä. Mä, bette. Min dä çıgam. Beraz kiyenep kuyarga kiräk.
Ğalimä. Kaysı külmägeñne kiyäseñ? (Kölep.) Cefägenme, asılınmı?
Mörşidä. (çıga-çıga). Bez asılına torgannardan tügel bit. Tege yaz köne premiyägä algan con külmägemne kiyäm dip toram.
Çıgıp kitälär, ikençe işektän Äpräy kerä.
Äpräy. Kaya yugalgannar bolar? Tut, tut, bu närsä? A, Nurıy kiyäü arşavskiy karavat alıp ciffärgän. Kara sin yolkışnı. (Utıra, sirtmägä töşep kitä.) Äy, tışı yaltırıy, eçe kaltırıy ikän monıñ. Vatık karavat algan. Cunnese anıñ bezneñ işegä elägämeni? Karavatı çurt s nim iye äle anıñ. Kızı bulsa, säkedä yatır iyeñ äle anı. Menä, çurt väcmi, kızlar bik kırgıylanıp kittelär. «Ni häl, kara kaşım?»-dip yılmaep kına endäşsäm üzlärenä, «Şäp äle, yolkışım»,- dilär dä, yanımnan aftomobil kebek tırr itep ütälär dä kitälär. Keşe kebek yazın uk döberdätterep eşläp alıp kitkändä, kolhoz, bälki, mine dä parlagan bulır ide dä bit. Bulmadı inde. Min, cülär, kibän astında gına kaplanıp yördem şul. (Täräzädän karıy.) Änä keşe yökläp aşlık ala... hotä, häyer, miña da ber yök tide. Kiläse yıl bezneñ yortka da kızıl abozlar kiler äle. Niçovo. (Çıga başlıy, karşına savıt-sabalar kütärgän Ğalimä oçrıy.)
Ğalimä. Ni häl, Äpräy, Nurıynı ezläp kildeñme?
Äpräy. İye dä. Tuy vakıtı bit. Nurıy kız koçaklap yöri, ahrı. Niçovo.
Ğalimä. Kız koçaklar öçen iñ elek kapçık koçaklıylar anı. Nurıy yortta aşlık buşata. (Bülmägä ütä. Östäl häzerli başlıy.)
Äpräy. Bez dä koçaklarbız äle. Niçovooo.
Äpräy çıga, Nurıy, Drucinin, berniçä kız belän Mörşidä, berniçä kolhozçı h a t ı n häm i r l ä r kerälär, Ğalimä isänläşkäç çıgıp kitä.
Nurıy. Äydägez, kunaklar, bulgan urınnarga utırışıgız. (İke keşegä urn citmi kala.)
Drucinin. Nurıy, yaña urocaydan sezgä ber dyucina venskiy urındık alıp cibäräse bar ikän. (Öyne karıy.)
Nurıy. Urındıklar smetada bar ul bezneñ, iptäş Drucinin. Menä abıy kayteın äle. Ul üzeneñ smetasın ukır. (Ver çemodan tartıp alıp utıra.)
1 - kız. Mörşidä, ikäü sıyarbız» kil monda. (İkäü ber urındıkka utıralar.)
Gäräyşa (krovat yanında yöri). Ay-yay-yay, bu arşavskiy säkene kayçan aldıgız? (Karana, totıp karıy.) Monıñ, cämiyät, şarları kömeş inde ällä? (Şarların totıp karıy.)
Ber hatın. Hakı ni tora inde monıñ, Nurıy?
Nurıy. Hak yarım hak, pot yarım borçak hakı gına.
Xatın (bik kızıksınıp). Yuk, şulay da?
Nurıy. 75 sum gına.
Xatın. Şulay gınamı? Bez dä alırlık ikän iç. Min tegü maşinası gına algan nem.
Gäräyşa. Ä menä min aftomobil alıym digän nem dä, ni, dilbegäsen tota almam dip kurıktım. Biktimerlär alar-tı alır. Anıñ beüzeneñ genä 370 kä yakın truddine bar. Urıs äytmeşli, ber kadak yözem tügel ul.
Drucinin. Sineñ truddin küpme, Gäräyşa abzıy?
Gäräyşa. (ere genä). Bezneñ dä alay hur bulırlık tügel, tovariş politotdelencä.
Drucinin. Alay da?
Gäräyşa. (Nurıyga karap). Änä, zvenovoy äytsen, bez tıñlap torıyk.
Nurıy. Gäräyşa abzıy barıp torgan udarnik ul.
Gäräyşa. (gamak kırıp). E-e. (kölälär. )
Nurıy. Gäräyşa abzıy bıyıl biş yöz dä 67 pot ta 8 kilogramm da ber gramm aşlık aldı.
Gäräyşa. (urınnan kuzgalıp kiyerelep utıra). Granın arttıra zvenovoy. (kölälär.)
1 -yeget. Karagız äle, kiyäü belän kız sak belän sok şikelle. Berse östälneñ bu yagında, berse tege yagında utıralar. Äydägez, kavıştırıyk äle üzlären.
Drucinin. Verno.
Türdän ike urınbirälär, utıralar. Ğalimä kerep östal östendäge aşyaulıknı açıp cibärä, östälneñ bik bay häzerlege kürenä.
Ğalimä. (şulpanı urtaga kuyıp bülä başlıy). Yägez äle, iptäş naçalnik, sinnän zur kunagım yuk. Bezneñ öçen tön yokılarıgıznı kaçırıp yörep yabıgıp ta betkänsez. Aşa äle, tazarırsñ. Şunnan başka sıyım yuk.Citeşegez. (Aşıylar.)
Drucinin. Ütkänençä aşarbız. (Kolhozçılarga karap.) Üzegez dä eşlägän kebek aşagız. Udarnıy eşlägän keşe udarnıy aşarga da haklı.
Gäräyşa. Döres, tovariş politotdelencä. Änä, bişençe brigadanıñ sänderä Safası et belän tartıp kaytırlık kına aşlık aldı. Böten halık kölde üzennän.
Ber kız. Bu Nurıynı yukka gına türgä kunaklattıgız äle. Yaña garmunın uynasın iye, içmasam. Aşnı bez öydä dä aşıybız.
Nurıy. Soñrak, klubta işetersez.
Gäräyşa. Pravilno äytä Miñkamal kodaça! Davay sayrat.
Nurıy östäl astınnan iske garmunın ala.
Drucinin. Tukta äle, sin yaña uñıştan yaña garmun algan iyeñ tügelme?
Gäräyşa. Kıçkırtma şul sıbızgıñnı...
2 - kolhozçı. Ansı yedinaliçnik sandugaçı bit, kiräkmi.
Drucinin. Pravilno, şäp äytte!
Nurıy. Politotdel naçalnigı pomoşnigına kartı äytü bulsa da, äytim inde. Minemçä, şäp äytmäde. Min sezgä iñ elek yediçaliçnıy garmunda yedinaliçnik köylären uynıym. Annarı. (Tavış kütärä.) Annarı üzemneñ truddingä algan sandugaçta üzebezneñ kolhoz köyen uynarmın, buldımı?
Barıda. Buldı.
İske garmunda ber iske, moñlı ozın köy uynıy. Ğalimä kerä, tabaknı alıp çıga häm tavık alıp kerä.
Ğalimä. Yünläp aşamagansız da. Başka sıyım da yuk iye.
Drucinin. Menä siña kiräksä, başka sıy yuk, imeş.
Gäräyşa. Ğalimä utırttı bezne, cämiyät. Başka sıy yukka ışanıp küp eçkän idem. İnde glavnıyına urın tabılsa yarıy.
Ğalimä. Tegese şulpası, monısı şulpasında peşkän tavıgı gına. Başka sıy yuk. Aşagız inde.
Xatın. Kürşe, galavnıy huca kayda soñ? Tuy könne kaya yöri ul?
Ğalimä. Brigada abzarına kitkän ide. Ul kön dä ber mal-tuarların karap kaytmasa, çäyem çäy, aşım aş bulmıy, di.
Gäräyşa. Nurıy enem, üzeñneñ käläş algan, bezneñ taza hällegä äylänep bargan çak, bu häyerçe küz yäşlärenä buyalgan köyeñne tuktatsañ da şäp bulır ide.
Nurıy. Bula ul. Min äle sezne närsä diyärsez dip kenä...
Hatın. Kolhoz köye betkänmeni soñ siña?
Nurıy. Mägez.
Östäl astınnan yaña garmun alıp zur därt belän «Kolhozçılar marşın» uynap cibärä. Başkalar aşaudan tuktap tıñlıylar. Ul arada bulmıy, işektän başınnan kan akkan kileş, Biktimer kerä. Kulında velosiped çılbırı, anı artında yäşerep totkan. Nurıydan başkalar sikerep toralar. Nurıy ber noktaga karagan da, därtlänep garmun sıza.
Drucinin. (sikerep torıp, östäl arasınnan çıga başlap). Ni buldı?..
Ğalimä. Kaysı doşman başıña citmäkçe buldı tagın? (Yılıy başlıy.)
Biktimer. (başın kütärä, yılmaya). Püçtäk, tışta karañgı, min...
Barıda. Ya?!
Nurıy garmun alıp, Biktimer yanına kilä.
Biktimer. Min kunaklar yanına tizräk kaytıp citim dip yurgaga atlanıp kitkän iyem.
Gäräyşa, Atıp bärdeme?
Biktimer. Yuk, üzem kütärep bärdem.
Drucinin. Kemne?
Nurıy (urında basıp tora almıy). Tege kürşe kaldıklarıdır, kandalalar.
Biktimer. Tışta karañgı. Kürmädem. Velosiped belän mätäldek. Menä (çılbırnı kürsätä) taunı töşkändä dilbegäse ıçkındı.
Drucinin. Samom dele, puçtäk ikän. (Mörşidä şkaftan ber kisäk ak büz alıp Biktimerneñ başın bäyli.)
Merşide. Beraz sıdırtıp kına kitkän.
Biktimer. Başka-to çort ta bulmas, tik menä velesäpite cäl. Sezd büläge ide.
Ğalime. (ketkeldäp kölep cibärä). Ul samohotına öyrängändä dä yıgılıp betkän iye. Ya, kunaklar, (yäşlären sörtä-sörtä) aşagız äle, äyttem iç min sezgä başka sıyım yuk dip. (Aşnı cıyıp ala. Östäl tiräsendägelär tora, kuzgala başlıylar. İşek yanınnan kire yögerep kilä.) Kuzgalmagız äle, kunaklar, tagın bar iç.
İşektän Äpräy kilep kerä, beraz tartınıp tora da, işek töbenä utıra, başta anı beräü dä kürmi.
Sin, Mörşidä, bolarnı kuzgatmıy tor inde, min häzer. (Kızu atlap çıgıp kitä.)
Drucinin. Biktimer, bıyılgı urocaynı kaylarga totasñ. Ul turı da uylaganıñ barmı?
Biktimer. Bulmagan kaya, iptäş Drucinin. Karçık belän kiç yatkan sayın uylıybız. (Ğalimä bäleş kütärep kerä Garmun tuktıy.)
Drucinin. Bu ni tagın?
Ğalimä (yılmaep). Şunnan başkası yuk, tugannar. Bu - bäleş.
Drucinin. Monısına urın tabıp bulmas, naverno.
Gäräyşa. Monda, cämiyät, ike korsak yuk. Tavık şulpasın eç, tavıgın aşa, bäleşen... bulmıy ul. Minem korsak şärif äledän ük ügez şikelle ükerep tora. (Kuzgala başlıy, anı totalar.)
Ğalimä. Ya inde, zvenodaş bulıp sanlamagan bulasıñ. (Gäräyşa eçen totıp utıra.)
Biktimer. Urocaynı bolay totabız. Karçık äytä ber dücina çinayak, ber dücina kaşık, tagarak...
Ğalimä. Tarak...
Biktimer. Gramafon.
Ğalimä. Tügel lä, tege yañasın, kätifun.
Gäräyşa. Alay tügel, anıñ iseme petifun, zvenodaş.
Drucinin. (kinät urınınnan torıp). İptäşlär, ber genä minutka tınıçlık. (Barı da tınalar.)
Gäräyşa. Cämiyät, Drucinin tovariş beraz reçlätep almakçı bula. Tuktagız äle.
Drucinin. Klubta söyläşerbez. Tuynıñ kızuında. Monda ikençe ber närsä. Änä!! (Barmagı belän işekkä taba kürsätä, barı da aptırap işek töbendä utıruçı Äpräygä karıylar.) Nigä Äpräyne monda çakırmıysız?
Nurıy. Äy cülär, nigä anda utırasıñ? Äydä!
Äpräy (akrın gına tora. Yokımsıragan küzlären ua). Min şuşınnan karap torırga da riza.
Biktimer. Niçovo, Äpräy, sin bit häzer kibän astı Äpräy tügel. Sineñ häzer elekke yalçı, häzerge taza hälle bulıp baruçı Biktimerneñ öyendä polnıy kunak bulırga hakıñ bar. Äydä utır. (Äpräyne östäl yanına utırtalar.)
Äpräy. He, şulaymı, Biktimer abzıy. (Aşıy başlıy.) İptäş politotdeleniyä bulmasa, min puçti gelän kibän astşda bulır idem äle. Men yäşäsen politotdellar! (Avızı tıgılgan kileş cırlap cibärä.)
Ay ikegez, ikegez, ikegezneñ bitegez,
İkegez dä udarniklar, tigez gomer itegez!
Hatın. Äpräyne ikmäk suı belän sıylagannar, ahrı?
Drucinin. Nu-ka, äyt äle, döresme?
Äpräy. Politotdeleniyädän yäşertene-poşırtını yuk. Beraz töşergän iyem şul.
Drucinin. Nigä?
Äpräy. Potomoşta küñelsez bulıp kitte. Nurıy şikelle parlansam, min dä eçmägän bulır iyem. Annan, tovariş politotdelencä, üzeñ beläseñ, (kuñelsezlänä) tege brigadadan çıgarılgannan soñ, ükertep eşläp tä yörim inde. Häzer kibän astına yakın da barganım yuk. İtu kolhozçılar ügi itep karıylar. (Kölälär.)
Nurıy. Puçtäk ul, Äpräy. Menä min häzer çın dustım dip yörim.
Äpräy (şatlanıp). Nu, alay bulgaç, mä bişne. (Ğalimä östälgä tagın ber zur savıt kuya, vak tälinkälär tarata.)
Hatın. Ällä bügen bolar bezne şartlatmakçı bulalar inde?
Gäräyşa (torıp çıga başlıy, anı totalar). Cibäregez äle, minem korsak kulak tügel läbasa. Şundıy zur zadaniyä biräsez. Bolşe kaple dä barmıy, cämiyät.
Nurıy. Häy, siña alay bulgaç, aş señderä torgan köy genä uynarga ikän. (Biyü köye uynap cibärä.)
Hatın. Menä näq üze. (Kul çava başlıylar.)
Barıda (biyü köyenä kul çabalar). Ya, selkenä başla.
Batinkañnñ, batinkañnñ
Tabanı çibär äle.
Taza hälle tormış tuyı,
Selkenep cibär äle.
Gäräyşa. Sez kolhozniknı ädäm mäshäräse itmäkçe bulasızmı, cämiyät? Korsaknıñ şörepläre kakşagan. Oyatlı itärsez.
Mörşidä. Ya inde, Gäräyşa abzıy, äybät biiseñ bit.
Gäräyşa. Äybät biim dip, aşagan tavıknı obratno oçırtır hälem yuk inde. (Kölälär.)
Ğalimä. Yägez, kunaklar, şunnan başka sıyım yuk ta yuk inde, aşagız äle. Sovet bulmasa, bez soñ keşe sıylıy torgan keşe idekmeni? İptäş Drucinin çittän kilgän keşe, bezne belmi, bez elek avılnıñ iñ ötege idek. Şakir baynıñ bozauları belän ber öydä tordık. Şunda ike balamnı... (Yılıy başlıy.)
Biktimer. Äy, taşla äle, karçık, şul küz yäşläreñne. Bügenge tormışta küz yäşläre güpçi kibärgä tiyeş. Şulay bit, tovariş politotdel.
Drucinin. Pravilno. Bez häzer taza, kulturalı, küz yäşsez, şat, kör tormışka barabız.
Ğalimä. Yöräkkäütkän şul, yöräkkä utırgan. (Yılaudan tuktıy.) Yägez, kunaklar, citeşegez äle. Şunnan başka sıy yuk. (Nurıy akrın gına garmunın kıçkırtıp utıra.)
Gäräyşa. (eçen totıp, çırayın sıtıp). Biktimer, sin söyläp betermädeñ çevoto?
Biktimer. Baya äytkänçä, karçık, äydä tagın ber sıyır alıyk, di.
Äpräy. Raskulaçit, itäbez annan, Ğalimä ciñgi. (Kölälär.)
Biktimer. Min üzem dä şulay dumaytlıym. Ä sin, karçık, mäytäm, üzebez oyasın tuzdırgan kozgınnarnıñ oyasın kormakçı bulasıñ, dim.
Drucinin. Ğalimä döres äytkän, yıgyotlär. Tagın ber sıyır alırlık rätegez bar ikän, mocno.
Biktimer. Räten-te bar anñ. Minem isäp menä bu yedinoliçnıy zbadan çıgu ide. Moña tikle avılda bulmagañ şäp, yaktı, kolhoz kebek yaña ber yort salıp cibäräse iye. Menä şähärneñ ukıgan keşeläre kolhozga nastoyaşiy yaña öy salu formasın eşläp birsennär iye..
Drucinin. Pravilno. Bu bik vakıtlı kütärelgän mäsälä. Bu turıda gazet aşa tavışnı işetterergä kiräk.
Mörşidä. Tuktagız äle, kayadır cırlıylar tügelme soñ.
Barı da tıñlıylar, «Komsomol marşı» köyenä, cır işetelä.
Cäy bayraklarnı, çakır bar yäşlärne,
Suz kulnı-kulga, uynı-uyga suz.
Kırga, tsehlarga bez şatlık kiteräbez,
Bez kommunist yäşlek, bez komsomol[1].
Nurıy. Bu - minem komsomollar klubka tuyga kilälär.
Drucinin. Äydägez, kuzgaldık, iptäşlär. Köt-termik. (Säğaten karıy.) Tuynı vakıtında başlarbız. (Barısı da toralar.)
Nurıy. (işektän çıgıp bargan Gäräyşanı totıp). Gäräyşa abzıy, bergä stroy belän barabız.
Gäräyşa. (eçen totıp, çırayın sıtıp). Bulmıy. Stroy-mştroylarlık rät yuk mindä, enem. Aşagan tavık abratnı oçtı kitte bulır. (Kölü.)
Xatın. Timä inde, üz räte belän barsın.
Drucinin. Ber genä minutka, iptäşlär. (Barısı da tınalar.) Bügen ike bäyräm. Berse - uñış bülü bäyräme. İkençese - Nurıynıñ Mörşidä belän parlanu bäyräme. Zur bäyrämnär bolar. Nu, alda böten kolhozçılarnı da bolşevistik itü, böten kolhozçılarnı da Biktimer şikelle kulturalı taza tormışlı itü köräşe kalganın onıtmagız diyäse kilä.
Nurıy. Döres!
Zur därt belän garmunın «Kolhozçılar marşı»na uynap cibärä. Tözelälär, iñ aldan Nurıy belän Mörşidä çıgalar. Ğalimä, yaña karavatka totıngan kileş, tegelärneñ artınnan karap kala.
Ğalimä. Gomer buyı küzemnän yäş kibär dip uylamagan iyem. Yañlışkanmın ikän.
pärdä
[1] X. Tufan şigıre.