Közgö Moñ

(hikäyälär yıyıntıgı)
1. Romantika

2. Zäñgär kıñgırau çäçkä

3. Soñgı oçraşu

4. Kahär

5. Kem uylagan

6. Kötelmägän häl

7. Ber sulış hava

8. Sähiullanıñ küz yäşe

9. Syurpriz

10. Kulturnıy Ähmätväli

11. Almaşınu

12. Balakaylarım

13. Bozıldı zamanalar

14. İşbuldı

15. Şakiryän

16. Garmunsı


1. Romantika

Kamil bügen eştän bik yonçıp kayttı. Ğadättä kaytışlıy kafegä kerep kapkalap çıga torgan ide, bügen anda da kerergä käyefe bulmadı, bik aşıysı da kilep tormıy . Şuña kürä turı öyenä kayttı häm öydä genä çäy eçep alırga buldı. Andıy oçrakka öydä här çak korı - sarı bar. Bügen küñelenä nikter avır uylar kilep tora. Yonçıtkan. Ni genä dimä, yalga kitärgä vakıt citkän. İnde niçä yıl generalnıy tagın ber yıl gına eşlä dip ügetläp kaldıra kilä. Yugıysä ul bit inde häzer un yıl pensiyädä. Ämmä artaban eşlärgä inde yäşe citmeşkä citep kilä. Balaları baliğ bulgannar, kart könenä maya tuplagan, yal itergä dä yarıydır. Eşläp yörüeneñ ber säbäbe - yalgızlıgı. Balaları bar barın, alar härberse äti dip özgälänep toralar, ämmä tormış mäşäqate, ğailä turında hästärlekläre alarnı şundıy böterep algan, äti belän aralşuları özek - törtek kenä bulıp çıga. Öçese dä çın biznes keşeläre. Şuña da alarga üpkälärgä tügel, şundıy tırışlıkların kürep, kuanası gına kala. Telefon şaltıradı. Kamil eçär çäyen kire östälgä kuydı da trubkanı aldı.

- Tıñlıym, - dide ul.

- Sez Kamilmı? - dip soradı hatın - kız tavışı .

- Äye, min Kamil bulam, - dide Kamil.

- İsänme Kamil! Kem şıltıratkannı beldeñme? - dide trubkadagı hatın - kız.

- Tafü itegez, tavışıgızdan kem ikänegezne äytä almıym. Tabışmak uynamıyça bulmıymı?-dide Kamil.

- Min Rähilä, Ufadan şıltıratam, - dide hatın - kız.

- Nindi Rähilä? - dip soradı Kamil. Dörese ul Rähiläneñ isemen işetügä beraz aptırap kalgan ide, şuñadır inde, mäğnäsezräk sorau birde.

- Bäräk alla, sineñ tormışıñda niçä Rähilä buldı soñ? - dide Rähilä.

- Tanadaım, tanıdım, beraz aptırap kalgannan gına. İsänme Rähilä! - dide Kamil.

- Kamil, sin mine ezlädeñ meni? - .

- Yuk, andıy telägem ber dä bulmadı.

- Safiyä apam şulay digän ide. Telefon nomerıñnı da ul birde. - dide Rähilä.

- Şıltıratuıñ, ni säbäp belän genä bulsa da, bik häybät. . Sineñ alda gafu ütenäse bar bit minem, menä şunıñ cayı çıktı. Min siña ber sukkan idem. İsemä töşsä, şul yünsezlegem gel eçemne kırıp tora ide. Gafu it mine, Rähilä.

- Töşläremdä älläniçä kat gafu ütendem inde min sinnän. Tik ul bit töştä genä, - dide Kamil.

- Sin dä mine töşläreñdä küräseñme? Min sine töşemdä kürsäm, üzeñne kürgändäy şatlanam, - dide Rähilä.

- Bulgalıy. Bala çak, yäşlek hätiräläre istä bit inde, - dide Kmil tamagın kırıp.

- Sineñ belän bulgan böten minutlarım da minem häteremdä. Alar kartaygan sayın yakınaya baralar. Tik sin yukka gafu ütenäseñ. Min üzem ğayeple buldım anda. Şul çak mine totıp yarasıñ bulgan da bit. Anda da kermägän

bulır ide miña akıl, - dide Rähilä.

Anıñ soñgı süzläre bozık potefondagıday çalulap çıktı. Kamil beraz kötkännän soñ «allo, allo»dip karasa da tavış bulmadı. Rähilä yılıy ide, küräseñ, telefonda lışık - lışık borın tartkan tavış işetelde. Beraz tın torgannan soñ, Rähilä: «Yarıy, min, mömkin bulsa, yañadan şıltıratırmın äle, » - dide dä trubkanı kuydı. Kamilda çäy kaygısı kitte. Bu zvonok anı balalık, yäşlek çorınıñ bähetle häm ayanıçlı istleklärenä alıp kerep kitte.

* *

...Ul kön üzenä bertörle allı - gölle nurları belän Kamilnıñ küzaldında gomer buyı tordı. Ul könne koyaş ta bütänçäräk, ayıruça sihri nurlar belän yaktırttı bugay. Şulay bulmasa, haman bügenge kebek şulay küzaldında balkıp torır ideme?

Ber karasañ, älläni dä bulmadı sıman. Alar, bala - çaga, köndägeçä kötü karşılarga cıyılalar. Äle kötü kaytırga älläni gumer bar, şulay da böten bala - çaga basu kapkası töbenä cıyılgan. Çönki monda kötü sıltavı belän rähätlänep uynap kalalar. Başta malaylar ayırım, kızıkaylar üzlärenä başka uynıylar. Malaylar çokır tup, çeben kuu häm başka törle uyınnar uylap tabalar, küberäge körmäkläşälär. Kızıkaylarnıñ kaysıları ike kullarına totıp baunı baş aşa äyländerälär dä şul bau aşa tıp ta tıp sikerep toralar, kaysıları cirgä şakmaklar sızıp. şakmaklarnıñ bersennän ikençesenä sıñar ayaklap sikerep yörilär. Şul çak beräy malaynıñ beräy kızıkayga yalgış kına tiyep kitüe bula, bötenese dä uyınnarıp taşlap kuışıp yöri başlıylar. Kuışıp arıgaç, kümäkläşep tezelep äbäk uynıylar. Monısı da şul kuışıp uynau inde:beräüse kemneñder arkasına kagılıp kitä, tegese kagıluçını kuıp citep, anıñ arkasına kulın tiderergä tiyeş.

Ber könne Kamil monda yat kız kürep aldı. Ällä Kamilnıñ ul kızga ise kitep karap toruı, ällä bolay gına, şul kızıkay Kamilga küz sirpep aldı häm şul karaş Kamilnıñ böten barlıgın tetränderde. Kızıkaynıñ tomrı kara küzläre ällänindi, anıñ karaşı niçekter ötep ala. Kamil uyınnan tuktadı, çitkä çıgıp uynauçılarga karap tora başladı. Çönki ul uynarlık häldä tügel - kızıkaydan küzen ala almıy. Malaylar da kübräk şul kızıkay tiräsendä urala. Berse äbäkläp ölgermi, ikençese anıñ arkasına kagılıp kaça. Kızıkay isä kızarınıp - bürtenep can färmanga yögerä, äbäklägänne kuıp totarga tırışa. Kiyemnäre belän dä ul avıl kızlarınnan ayırılıp tora. Arkılı - torkılı tasmalar belän kulbaşına elengän kıska itäk, koftası da bütän, matroslarnıkı sıman zäñgär şlyapurı beraz arkasına töşerelgän. Kiyeme bik matur bulıp üzenä kileşep tora. Nihayät basu kapkasına kötü yakınlaştı. Kamilnıñ sıyırı üze kayta, ul monda uynarga gına kilä. Yat kızıkay Hätirä ciñgilärgä kilgän ikän, şularnıñ sıyırın alıp kaytırga tiyeş. Tik ul alarnıñ sıyırın tanımıy, küräseñ, sıyır ütep kitte, ul haman nider karap tora.

- Sıyırıñ ütep kitte bit inde, ni karap torasıñ? - dide aña Kamil.

- Kaysısı soñ apalarnıñ sıyırı? - dide kızıkay Kamilga karap yılmaep. Ul arada sıyır yırak kına kitep ölgergän, kızıkay kuıp citep borırday tügel. Kamil üze torıp yögerde. Äle Kamil kuıp citkäç tä sıyır baş birmäskä, Kamilnı urap uzıp. kırga çabırga tırışıp karadı. Sıyırnı avılga taba borganda, kızıkay da kilep citte, alar sıyırnı artaban ikäüläp kuıp alıp kayttılar. Kamilnıñ bu kızıkaynıñ isemen bik beläse kilä dä bit, sorarga kıymıy. Kapka töplärenä citkäç Hätirä ciñgi:

- Rähmät, Kamil, Rähilä üze genä alıp kayta almagan bulır ide, - dide. Ciñgineñ iren çitlärenä mut yılmayu yäşeregänen Kamil da sizep aldı, şuña da ul bik uñaysızlanıp öylärenä taba torıp yögerde. Ä küñelendä moñarçı berkayçan da bulmagan, äytep añlata almaslık şatlık. Anıñ küz aldında härvakıt Rähilä yılmaep tora sıman.

Äniläre sıyırlarnı saugaç, alar yañadan basu kırına sıyırlarnı aşatırga alıp çıgalar. Sıyırlar poş ta poş kilep ulän utlıylar, bala - çaga rähätlänep uynıy. Bügen Kamil äniseneñ sıyırnı sauıp aluın tüzemsezlänep kötte - Rähilä dä çıgar dip ömetlände. Äye, küp tä ümi Rähilä dä häş tä häş dip apalarınıñ sıyırın kuıp alıp kilde. Kamil Rähiläne kürügä şatlandı, karşı barıp sıyırın kuışıp alıp kilde. Sıyırlar aşap tuygaç beräm - säräm kaytıp kitä tordılar. Bala –çaga uynavında buldı. Ul arada karañgı töşep kük yözendä yoldızlar kalktı. Ul könne kük yöze şundıy ayaz ide, yoldızlar yakın gına kebek toyılalar, menä inde ürel dä totıp kara. Härkem üze belgän yoldıznı kürsätä, äyterseñ kük buylap säyähätkä çıktılar. Räis Arkılısak yoldızın tabıp kürsätte. Şunnan soñ barı da Çulpan yoldıznı ezli başladılar.

- Çulpan yoldız bit ul tañ yoldızı, äle kürenmi, - dide Färidä.

Kamil ber urında uçaktagı utlı kuz öyeme kebek cemeldäp torgan yolızlarga kürsätep:

- Änä tege cemeldägän yoldızlar İläk yolız, - dide. Belgännär «iye şul» diyeşte, belmägännär: «Kayda ul ? - » dilär. Şul çak beräü şım gına kilep Kamilneñ belägennän tartıp «Kayda soñ ul, kürmim bit?» - dide Bu - Rähilä ide. Anıñ tavışı üzenä ber törle moñlı. Bütän ber kızıkayda da anıkı kebek matur moñlı tavış yuk. Kamil Rähiläne üzeneñ aldına bastırdı da anıñ kulın kükkä töbäp kürsätte, üze dä iyelä birep anıñ kulbaşı aşa şul turıga karadı. Şul çak Kamilnıñ kükrägenä Rähiläneñ kaksa arkası tiyep kaldı häm Kamilnıñ tänendä nindider rähät tetränü, küñelendä äytep añlatmaslık cilkenü bulıp aldı.

- Ä - ä, kürdem, - dide Rähilä Kamilga Karap yılmaep. Küzlärendäge şatlıgı! Äyterseñ İläk yoldıznı totıp karadı. Bu urtak şatlık alarnı şul çaklı kuandırdı, kapıl ikese dä kulga - kul totınışıp tönge karañgılık eçenä torıp yögerdelär. Bu yögerü kuışu da, kayadır baru da tügel, ber - berseneñ yılmayuına şatlanıp torıp yögerü genä ide. Şulay beraz yögerep bardılar da çirämgä ayakların suzıp utırdılar. Kamilnıñ Rähilä belän söyläşäse kilä dä bit nidän başlarga gına belmi. . Şulay da tartınuın ciñep:

- İrtägä kötü karşılarga barasıñmı? - dip soradı

- Min anda kön sayın baram, - dide Rähilä.

- Kön sayın dip ni, bügen genä bardıñ inde, - dide K;amil.

- Yuk, min öç kön bardım inde, min kızlar artında tordım, sin şuña mine kürmädeñ, - dide Rähilä.

Kamil aptırap kaldı. Niçek ul Rähiläne kürmäde ikän?Ul bit bütän kazlar arasında yıraktan balkıp kürengän kızıl yaulık kebek. İñ gacäbe häm Kamilnı kuandırganı –Rähilä dä Kamiga karagan ikän bit!

...Küpme yıllar ütte, ä şuşı gadi genä bala çak hätiräse küñel türendä. Avılı isenä töşsä, anda äle bulsa matroska kiyep algan Rähilä yögerep äbäk uynap yörider tösle.

...Ap - açık bulıp, bügengedäy bulıp, üsmer çagı küz aldına kilde. . .

...Berençe añlaşu. Härkem üz tormışında bu bähetle mizgelne kiçerä. Ämmä ul soñınnan bähet kiteräme, gazapmı, anı aldan berkem dä belmi. Ä gomer digäneñ, hay kıska şul gomerlär, menä çal çäç baskan kartlık ta kilep citkän.

...Alar sigezençedä ukıgan çakta «añlaştılar». Kamil bervakıt urman aşa ütkän yul belän rayon üzägenä baraırga çıkkan ide. Yul ber keçkenä urıs avılı çitennän ütä. Ğadättä urıs malayları avıl çitennän ütüçe tatar - başkırtka taş bärep, et österep kalalar. Şul häl bula kalsa dip, Kamil ber aru gına tayak ta aldı. Tik bu yulı alay bulmadı. Ul avılnı uzıp kitügä, avıldan ike kız kilep çıktılar da Kamil artınnan atladılar. Küräseñ, alar da rayon üzägenä baralar. Kızlar şundıy kızu atlıy, tiz arada Kamilnı kuıp ta cittelär. Kuıp cittelär dä arttan kilep Kamilga ayak çalıp şayarışa da başladılar. Alar bezneñ kızlar kebek tügel, küzgä tartınmıy - nitmi turı karıylar, uynaganda da tännäre tiyep kaludan tartınıp tormıylar, ah ta bah kilep kızarınıp - bürtenep körmäkläşälär. Kamilga alar belän uynap baru bik oşadı, şulay şayarışıp kilä torgaç, yulnıñ küp öleşen uzgannarın sizmi dä kaldılar. Şayaruın şayardılar, ämmä kızlar arıdı, küräseñ, »äydägez utırıp yal itep alıyk - » didelär.

- Yarıy, kızlar, sez yal itep alıgız, min beraz aşıgam, kitä torıym, - dide Kamil. Kızlar:

- Bez bit kurkabız bu urman arasında, - diyeştelär irkälänep. Kürenep tora, yüri kurkkan bulıp kıylanalar. Monı belsä dä, Kamil alarnıñ süzen yıkmadı, yal itep alırga buldı. Öçese dä rähätlänep ayakların suzıp ülängä utırdılar. Kızlarnıñ ikese dä zäñgär küzle. Çäçläre genä berseneke cirän, ikençeseneke koñgır. Cirän çäçleseneñ yöze sayıskan kükäye kebek sipkel genä, şulay bulsa da bik söykemle. Anısı Lyuba isemle ikän. Kızlarnıñ ikençese yal itärgä utırgaç nikter tınıp kaldı, üze yaña kürep alganday, Kamilgä tomırılıp karıy. Äle genä ber dä tartınmıyça Kamil belän körmäkläşkän kız uyçanlandı . Anıñ Kamilneñ tulı ak beläklären totası, kabarınkırak irennären übäse kilde Ul üze ük bu akılsız telägeneñ küñelenä kilünnän uñaysızlandı. Ämmä üze belän berni eşli almıyça aña karıy. Bu karavı anı bähetle itä kebek. Aña äle berkayçan da donya şundıy sihri moğciza bulıp kürengäne yuk ide. . .

Ul kıznıñ karaşın Kamil da sizde, karaşları oçraşkaç, ikese dä uñaysızlandılar. Beraz tın utırdılar.

- Minem isemem Nadya, - dide ul berazdan. A tebya kak?

- Kamil.

- Sezneñ avılıgızda küñelle. Kiç sez cırlıysız, garmon uynatıp biisez. Bezdä andıy küñel açu yuk. Kiç bulsa, yegetlär yış kına eçep iserälär, kayçak sugışalar, - dide Nadya .

- Äye, alarnıñ sugışsalar sügengäne bezgä dä işetelä. Yakın bit. Ä sez bezgä uyınga kilegez. -dide Kamil.

- Kilsäk yarıymı?Bezne kıyırsıtmaslarmı?Beznekelär bit sezgä gel taş bärä, et hösterä, - dide Lyuba.

- Kem tisen! Bezdä andıy ğadät yuk. Avılga kilgän kızlar, yegetlär bezdä kunak kız, kunak yeget sanala, - dide Kamil.

Ber kön kiç, tau başına uyınga çıkkaç, Kamil aptırap kitte. Tege ike kız, tagı öç - dürt kız iyärtep, kiçke uyınga kilgännär. Alar Kamilnı kürü belän anıñ tiräsenä yılıştılar. Tege çakta bik çaya bulsalar da, bügen alar uñaysızlanıbrak toralar. Avıl kızları alar kilgägä sagaygannar, kilgännären önämäülären härtörle kürsätergä tırışalar. Çönki avıl yegetläre rus kızları tiräsendä böterelep salalar. Bu kızlarnıñ Kamil tiräsendä toruları, barınnan da bigräk, Rähiläne sagayttı. Rähilä kürşe avıl kızı. Ul monda cäy köne genä apalarına kilep aylar buyı tora. Bu könnär Kamil öçen äytep betergesez bähetle könnär. Böten kış buyı ul Rähiläne uylap, anı sagınıp yäşi. . Rähiläneñ dä Kamilnı kürü belän şatlıgınıñ çige bulmıy ide. Bügen Kamil yanında urıs kızların kürgän Rähilä aptırap kaldı. Ul berençe märtäbä Kamilnı könläşte. Moñarçı, Kamil gel genä anıñ tiräsendä uralgaç, andıy hafası bulmadı. Bigräk tä ber urıs kızı Kamildan küzen dä almıy. Ul gına da tügel, ni söyläsä dä Kamiil dip suzıp irkälänebräk, anıñ kulbaşına kulın tiderep alıp endäşä. Rähilä tüzmäde, ul kız belän Kamilnıñ arasına barıp bastı.

- Kemnäreñ bolar sineñ? - dip soramıy buldıra almadı.

- Kürşe urıs avılı kızları. Min alarnı üzebezgä uyınga çakırdım, - dide Kamil-Yegetlär, kızlar, kürşe avıl kızları bezgä kunakka uyınga kildelär, alarnı min çakırdım, - dip barına da işetelerlek itep kıçkırıp äytte. Kamil üze yanındagı kıznı biyergä çakırırga uylagan ide, anıñ omtılışın sizep, Rähilä anıñ kulın kısıp totıp aldı da

cibärmäde. Cibärmäde genä tügel, Kamilnı çitkä tarttı Häm alar uynauçılardan çitkäräk barıp bastılar. Rähilä başta ni diyärgä belmi tın tordı, ul ozak kına kulındagı kulyaulıknı özleksez bötärläde dä bötärläde. Kamil nider kötä, çönki kürenep tora, Rähilä nider äytergä teli. Nihäyät:

- Ul kızlar nişläp sineñ yanıña cıyıldılar? - dide.

- Äyttem bit inde, alarnı min uyınga çakırdım. Ul kızlarnıñ ikese belän berkön rayon üzägenä bergä bargan idek, şunda alar: «Uyınga bez dä barsak yarıymı?» - dip soradılar. Min çakırdım, – dide Kamil.

Annarı ikese dä tınıp kaldılar. Kamil sizä, Rähilä äle äytäse süzen äytep betermäde, şuña däşmi.

- Ä nigä sin anı biyergä çakırırga uyladıñ? - dide ul.

- Küräseñ bit, alar tartınıp toralar, min alarnı uyınga kuşıp cibärergä uyladım. Çakırgaç kunak bit inde.

- Sin alarnıñ beräysen yaratasıñmı ällä? - dip soradı Rähilä.

- Sin närsä! Min bit sine genä yaratam! - dip Kamil ni gumer äytä almıy yöregän süzen şulay ciñel genä äytep saldı. Alar citäkläşep toralar ide, Kamil bu süzllärne äytkändä Rähiläneñ kulın nık itep kıstı. Rähilä dä Kamilnıñ barmakların kısıp - kısıp aldı. Anıñ şulay kısıp kulın totuınnan Kamil iskitkeç yakınlık toydı.

- Min bit sine tege kötü karşılagan vakıttan bire yaratam, - dip pışıldadı ul häm Rähiläne berençe märtäbä kısıp koçakladı.

- Min dä - dide Rähilä - Min bıyıl kış buyı siña hat yazdım. Yazam da üzem ukıym, şunnan yandıram, yazam da yandıram.

- Ä nigä poçta aşa cibärmädeñ? - dide Kamil - min alarnı saklagan bulır idem.

- Keşe alıp ukır da kölerlär dip uyladım. Annarı sin bit miña ber süz dä äytkäneñ yuk. - Beraz tın torgaç - Äytmäsäñ dä beläm inde, - dide başın Kamilnıñ kükrägenä kuyıp.

- Minem yaratkannı belä ideñme? - dide Kamil aptırap.

- Belä idem şul. Ul bit kürenep tora. Sin dä minem sine yaratkannı belä ideñ bit, äyeme? - dide Rähilä yılmaep.

- Belä idem şul. -dide Kamil.

Alar şulay ber –bersenä sıyınıp ozak kına tordılar häm citäkläşep uyın bargan cirgä kilep başkalar arasına

kerep biyergä totındılar. Alar ul könne ber - bersennän başka berkemne dä kürmädelär, böten donyada ikese genä ide.

Şul könnän başlap yäşlär arasında Rähilä Kamilnıkı, Kamil Rähiläneke bulıp tanıldı. Kayberäülär moña soklandı, kayberäülär köyende. Çönki Kamilnı da, Rähiläne dä yaratıp yörüçe bütännär dä bar ide. Tik Rähilä belän Kamilnıñ gına küñellärendä bütän berkem dä yuk . Ul könne Nadya gına üz gomerendä berençe märtäbä ömetsez mähäbbätneñ açısın tatıp kaytıp kitte. Ul bit monda Kamilne küräm dip yöze balkıp şatlanıp kilgän ide. Avıllarına kaytıp citäräk, iptäş kızlarınnan hiç tartınmıyça, kıçkırıp yılarga totındı. İptäş kızları anı yuatıp ber süz dä äytmädelär, çönki alar äle barı da yäş, mondıy oçrakta nişlärgä ikänen bnlmilär. Kamil belän Rähilä şulay ber –berse belän kuanışıp yörep urta mäktäpne dä tämamladılar. Kamil yırak şähärgä, Samaraga politehnik institutka ukırga barıp kerde, Rähilä-Ufa neft institutına. Tagın şulay yıllar buyı kanikullarda gına küreşep yäşi başladılar. Anıñ karuı cäyge kanikullarda oçraşuları äytep añlata almaslık şatlıklı häm bähetle könnäre bula ide. Sagınuınnan Kamil ber çak mäzäk hälgä dä tarıdı. Ber könne Samara pristanena töşkän ide Rähilägä oşagan ber kız kürep kaldı. Ul kıznı Kamil artınnan gına kürde. Anıñ gäüdäse, atlauları näq menä Rähiläneke inde. Kamil ul kıznıñ Rähilä tügellegen belä, belsä dä arttan Rähilägä oşaganlıgı öçen ällänikadär iyärep bardı. Soñınnan, üzennän kölep, bu häl turında Rähilägä hat ta yazıp cibärde.

- Min alay siña oşagan keşe oçratkanım yuk. Bik sagıngan çaklarımda fotoñnı alam da ozak itep karap utıram, şunıñ belän küñelemne yuatam, - dip cavap yazdı Rähilä.

Kanikulga kaytkan çaklarında Kamil yış kına Nadyanı da kürgäli. Ber çak hätta avıl artındagı urmanda kilep oçraştılar. Kamil kışlıkka änisenä utın äzerlärgä bargan ide, Nadya ciläkkä kilgän ikän. Nadya da studenka, ul da kanikulda. alar ikese dä bu oçraşuga bik şatlandılar. Nadya:

- Na ohotnika zver becit, minem bit irtägä soñga tugan könem, kara anı, kilmi kalma. Sin minem iñ zur kunagım, - dide.

Bu kiçädän soñ Kamil anda barganına ükenep yörede. Nadya öçen alarnıñ bergä buluı bäyräm bulsa da, Kamil üzen keşene ımsındırıp yörim dip ğayepläde. Kaytıp kitkän çakta anı ozatkanda Nadyanıñ ärnüle karap kaluı älläni gumer bägıren telgäläp tordı. Soñgı kurska kitär aldınnan Kamil belän Rähilä, eşkä ber urınga kitär öçen, zagska kerergä - öyläneşergä süz kuyıştılar. Kamil ekzamennarın aldarak birep, Rähilä yanına kilergä dä, zagska kerep öylänülären zakonlaşırıp student tuyı yasarga buldılar. Monıñ öçen alar Äti - äniläreneñ röhsäten dä aldılar. Rähilä ber fatirda tora ide, Kamil, poyızd soñ kilü säbäple, Rähilägä, karşı al dip, häbär itep tormadı, tön urtasında kvartiralarınıñ işegen barıp şakıdı. İşekne huca hatın Hacär apa açtı. Ul Kamilnıñ kiläsen belä ikän, şiklänep tormadı, kertte.

- Bügen Rähilä öydä yuk şul, nindider tugannarına kitte, şunda kunam dide, - dip añlattı huca hatın. -Çişenep

häybätläp yatıp yal itegez, yulda yonçıgansızdır. Menä monda Sezneñ hatıgız da kilde äle, Rähilä ukıgan da östäldä kaldırgan, - dip hat kiterep birde. Hat Kamilnıkı tügel ide. Üzeneke bulmagaç, beräy tuganınnandır dip kire östälgä salıp kuydı. Şulay da adresı küzenä çalındı. Serafimovkadan kilgän. Äye, Rähilä şunda diplom aldı praktikasında bulgan ide, beräy tanışınnandır.

Rähilä irtük kayttı. Tışta suık ide, ul üze belän tışnıñ suıgın iyärtep alıp kerde, öşegän biten Kamilga kiterep teräde. Şul çak östäldäge hatnı kürep kaldı da tiz genä alıp östäl yapması astına tıktı.

- Min häzer tiz genä institutka barıp kiläm. Ber genä ekzamenım kaldı. Şunnan bez sineñ belän zagska barıp gariza kaldırırbız, irtägä barıp yazılırbız. Tuy da irtägägä täğaenlängän. Bezneñ gruppada şundıy dürt tuy buldı inde - dide Rähilä häm çıgıp ta kitte. Rähiläneñ hatnı tiz genä yäşerep kuyuı Kamilga ber dä oşamadı. Hatnı yapma astınnan alıp kulında totıp tordı. Konvertnıñ yapması açık . Konvert eçendäge hatta «Min dä sine bik nık yar« digän süzdän soñ hat böklängän Kamilnıñ täne esele - suıklı bulıp kitte. Ul üz - üzen beleştermiçä hatnı alıp ukırga totındı. Hatnı yeget keşe yazgan. Anısı inde täbigıy häl, kızlarga hat yazırlar . Tik menä ber süze Kamilnı tetränderde. Anda « Min dä sine bik nık yaratam» - dip yazılgan ide. Kamilnıñ küz alları karañgılanıp kitte. Hatnıñ adresın kat - kat karadı. Yalgış tügelme, Rähilägä yazgannarmı?Yuk, yazsınnar da di, yaratuları da bik mömkin. Rähilä bik çibär kız. Tik »Min dä. . . » bit «min sine yaratam» süzenä genä cavap bula ala. Kamilnı avır uylar bastı. Nişlärgä dip baş vattı ul. Kemgäder min sine yaratam dip hat yaza ikän, anıñ bit çınnan da bütän keşene yaratuı ihtimal. Anıñ küñelendä bütän keşe bulganda niçek itep öylänep bulsın di. Anıñ kaytkanın kötep torıp, añlatunı taläp itä başlasañ, üzeñne mıskıl itü bula. Rähiläneñ kaytkanın kötep tä tormastan, avılga kaytıp kitärgä kiräk digän kararga kilde. Çönki ul häzer Rähilä belän ni turındadır söyläşerlek häldä tügel, Hatnı alıp andagı «Min dä sine bik nık yaratam «süzeneñ astına sızdı da»Sin kıyblañnı butagansıñ, sineñ mondıy çagıñda, bezneñ öyläneşü kiräk tä, mömkin dä tügel» - dip konvert yanına yazu salıp kaldırdı häm, çıgıp kitärgä cıyınıp, huca hatın belän saubullaşıp, işkkä yünälde. Huca hatın aptırap:

- Sez kaya cıyındıgız? Rähilä bit tuyıbız bula digän ide, - dide.

- Şayartkan ul, apa, şayartkan. Ya isän bulıgız. Sezgä bik zur rähmät, - dide Kamil. Huca hatınnıñ küñele nider bulganın çamaladı häm borçılıp:

- Sez bit äle çäy dä eçmägänsez. Äydägez çäy eçik, añarçı Rähilä dä kaytıp citär, mogayın, - dip Kamilnı Rähilä kaytkançı totkarlarga tırışıp ügetläp karasa da Kamil ber ayagına baskaç, kire utırmadı .

Kamil çıgıp kitü belän huca hatın östäldäge hatnı häm hat yanındagı yazunı kürde häm Kamilnıñ bolay aşıgıp çıgıp kitüeneñ säbäben añladı. Ul Kamilnı cälläde dä, anıñ bu adımı belän soklandı da. »Beräü bulsa mañkasın agızıp añlatu taläp itep tavış kuptarıp aptırar ide, ä bu änä kırt kiste dä kuydı», - dip uyladı ul. Rähiläne ul ber dä andıy kız dip uylamıy ide. Tuy bula dip yörep tä ikençe keşegä min sine yaratam dip hatlar yazuın üz östenä töşkän bälä kebek kiçerde. Yäş çagında üzenä dä şundıy hıyanätne kiçerergä turı kilgän ide bit aña. Kamilgä kilgän bälä anıñ üzeneñ yöräk yarasın kuzgattı. Ul vakıt üze başkayları äylänep upkınnarga töşärdäy bulıp yöregän ide. Hacär Kamil öçen borçıldı, anı bu bäläsennän yolıp kalası kilde, tik nişli ala. . .

Rähilä yılmaep kaytıp kerde. Häcär Rähiläneñ yözenä karıy almadı, yözeneñ karasın koyıp borılıp üz bülmäsenä kerep kitte. Rähiläneñ:

- Häcär apa, Kamil kayda? - dip soravına da kapıl gına cavap birmi tordı. Rähilä ikençe kat soragaç kına:

- Änä şunda östälne kara, - dide.

Rähilä Kamilnıñ yazuın alıp ukıdı häm tınsız kaldı. Öydä avır tınlık urnaştı. Huca hatın üz bülmäsnnän çıkkanda Rähilä şım gına yılap utıra ide. Huca hatın anı yuatıp ber süz dä äytmäde. Tik Rähilägä şundıy itep karadı, ul karaştan Rähiläneñ arkası çemerdäp kitte.

Bu häldän soñ Häcär bötenläy üzgärde. Rähilä kanikuldan soñ yılmaep kilep citsä dä Häcär apası üzgärmäde. Elek söyläşep süze betmi torgan keşe, Rähilä belän bötenläy diyärlek söyläşmi başladı. Rähilä artaban mondıy hälgä tüzmäde, obşecitiyägä küçärgä mäcbür buldı.




* *

Kamil kaytıp kergäç äniseneñ berençe süze:»Ä kilen kayda?» - buldı.

- İsänem, änkäy! Aru gına tordıgızmı? - dip äniseneñ soravına turı gına cavap birmäde, süzne çitkä borırga tırıştı. Kamil üze äytmägäç, änise artaban töpçenmäde, nider bulganın añlap aldı. Nider bulganı Kamilnıñ yözenä ük çıkkan ide. Çäy eçärgä utırgaç änise uratıp - uratıp bulsa da şul zags turındagı hälne töşenergä teläp süz başladı.

- Niçek, balam, ukularıñ?İmtihannarıñnı birä aldıñmı?

- Barı da aru, änkäy, - dide Kamil.

- Min monda kön sayın Hodaydan balama tel açkıçları bir, dip sorap dogalar kılam. Allah täğalä işetkän ikän alay bulgaç, minem telägän teläklärem kabul bulgan, - dide änise.

- İşette, äni, işette. Gruppabızda berüzem ekzamennarımnı aldan birep beterdem, - dide Kamil.

- Şunı äytäm şul, imtihannarımnı aldan biräm dä, Rähilä yanına kilep, zagska keräbez digän ideñ labasa. Anısı niçek soñ, balam?

- Anısı, äni, beraz torıp torsın. Başta eşli başlarga, torır urın äzerlärgä kiräk. Nik aşıgırga, şulay bit?

- Şulayın şulaydır da bit, balam, küñel eşeñä tıgıla dip uylama berük, yaratkan keşeñ dä beräü genä bula bit.

Min kürep toram, nindider tırım - tıragay kilep çıkkan.

- Änekäyem, i arıganmın min. Çäyeñä rähmät, yal itep alıym äle. - dide Kamil.

- Yarıy, yarıy, balam, yal it.

Şulay berniçä kön ütte. Änise dä töpçenüdän tuktap tordı. . Çittä ukıgan studentlar avılga kayttılar, cıyılışıp küñel açıp yöri başladılar. Ber könne Kamilnı kolhoz kanselyariyäsendäge telefonga çakırdılar. Barsa, Rähiläneñ ätise çakırtkan ikän. Ul isänlek –saulık soraştı da kilep kitärgä kuştı. Rähilä kaytkan, küräseñ. Köz bit alar äti - änilärennän kış yazılışırga röhsät sorap kitkännär ide. Bilgele inde, alar tuy bula dip kötep torgannar. Tugan - tumaça belän dä häbärläşkännär bulır. Häm menä - berni yuk. Älbättä äti keşe añlatunı sorayaçak. Şulay buldı da. Kamil barıp kerü belän Häybulla abzıy Kamil belän Rähiläne ikesen ike yagına utırttı da:

- Ya söylägez, añlatıgız, ni buldı? - dide. Kamil da Rähilä dä tın utıralar. Kamil çın hälne añlatıp birer ide Rähiläneñ änise belän ätisen räncetüdän kurka. Rähilä ni uylıydır, ätüe kıyın.

- Ya. närsä avızıgızga su kaptıgız?Ni teläsägez, şunı eşlägez, bezgä tugan - tumaça, kürşe –külän aldında añlatırlık bulsın. Sez bezneñ turıda da uylarga tiyeş idegez -, dide Häybulla abzıy. Artaban däşmi toru çınnan da mäğnäsezlek ide, Kamil:

- Bez üzebez genä beraz añlaşıp alıyk äle, - dide.

- İhtiyärıgız, - dide Häybulla abzıy.

Rähilä belän Kamil işek aldına çıgıp kittelär.

- Niçek añlatabız, äyt, - dide Kamil.

- Sin başladıñ, sin üzeñ äyt, Minem ber gayıbem dä yuk, - dide Rähilä.

- Min sine ğayeplärgä cıyınganım yuk. Sin irekle keşe.

- Miña andıy irek kiräkmi! - dide Rähilä yılamsırap.

- Yaratuıñnı belderep hat yazuıñnı niçek añlarga soñ?

- Min aña şayarıp kına yazdım.

- Tapkansıñ uyın.

Rähilä tın gına yılıy ide, ul başka ber süz dä äytä almadı.

- Nigä yılıysıñ? Yaratkan keşeñne tapkansıñ. Min karşı tügel. Minemçä siña şatlanırga gına kiräk.

- Minem häzer yılaudan tuktaganım da yuk. Gafu it mine ahmaklıgım öçen, Kamil. Öylänmäsäñ dä gafu it. Tik äti belän änigä ul ahmaklıgımnı äytmä.

- Min äytmäm, ämmä üzeñ vakıtı belän döresen söylärgä tiyeşseñ. Äti - änine aldaudan da zur yünsezlek yuk, - dide Kamil Alar şaktıy ozak söyläşmi tordılar. İkese dä nider uylıy. Rähilä artı belän ük äylänep bastı. Ul şım gına yılıy. Anıñ küz yäşen kürü Kamilnı bötenläy aptırattı. Ul şunda uk Rähiläne koçaklap aldı

- Yarıy bette - bette. Buldı, citär sört küz yäşeñne. Bütän ber dä alay şayarma. - dide. Rähilä yaş aralaş yılmaep anı koçakladı häm alar kerep kittelär. Alarnıñ yılmayulı yözlären kürep Häybulla abzıy:

- Küptän änä şulay añlaşası bulgan sezgä. Bütän alay bezne hafaga töşerep yöremägez, - dide.

- Rähilä sigezençe martta minem yanga Samaraga kilergä buldı. Eşkä täğaenläü mart azaklarında gına bula, ölgeräbez äle bez -, dide Kamil. Häm alar kanikullarınıñ kalgan könnären elekkeçä citäkläşep yörep uzdırdılar.

Kanikul da ütep kitte, ukular da başlandı, yaz tının börkep küñellärgä därt östäp sigezençe mart ta yakınlaştı. Kamil kiçä ütkärer öçen akça eşlim dip ber bazada yök buşatuçı bulıp eşläp yörede. İptäşläre dä tapkan –tarıgannarınnan beraz öleş çıgargaladılar. Ber süz belän, barı da häybät bulırga tiyeş. Rähilä cidençe martta uk kilergä tiyeş ide, tik kilmäde. Kamil anı sigezendä kötte. Gruppadagı iptäşläre belän alar sigezendä Ufa poyızdın karşılarga bargannar ide, Rähilä sigezençe martta da kilmäde. Aptırap tormadılar, gruppaları belän tuy urınına bäyräm ittelär dä kuydılar. Kamil gına ul kiçädä Rähilä öçen borçılıp ut yotıp utırdı.

Kamil bik nık borçılıp Poçtaga barıp Hacär apa fatirına şaltıratıp ni bulganın belergä telägän ide, Häcär

- Ul häzer monda tormıy, obşecitiyegä küçte, - dide. Kamil institutlarına adreslap «Ni buldı?Añlatıp häbär bir» dip telegramma suktı. Rähilädän: « Kitärgä cıyıngaç ta appendiset pristubı buldı, şuña bara almadım», - dip cavap kilde. Kamil tüzmäde, Ufaga çıgıp kitte. Rähiläneñ obşectiyesen ezläp taptı, bülmälärenä kerde. Rähilä öydä yuk ide. Bülmädä ber kız gına ide. Ul utırırga täkdim itte, Kamilnıñ Samaradan kilgänlegen belgäç

- İ, sez Rayanıñ abıysı ikänsez. Ul sigezençe martta Samaraga abıyım yanına baram digän ide dä kötmägändä yegete kilde şul, bäyrämne monda gına uzdırdı, - dide.

- Ul appeniset pristubı buldı dip zarlanmadımı? - dip soradı Kamil.

- Ällä tagı, min anıñ avırıym dip zarlanganın belmim. Elek kenä bulmasa, bezneñ belän torganda andıy – mondıy pristupları bulganı yuk bugay. Sez utırıgız, min tiz genä çäy kaynatıp alam. Sez bit yuldan, susagansızdır.

- Rähilä äle kayda soñ. belmisezme. ?

- Oy tiz genä kaytmas ul. Yegete kilgän ide, şunıñ belän nindider kiçägä kittelär. Kaytır ul, no tiz genä bulmas, - dide kız aklanganday-Sezneñ anı bik küräsegez kiläme?Beläsezme bez nişlik? Min instituttagı kiçägä cıyınam. Bez çäy eçik tä şul kiçägä barıyk. Bez kaytkanda bälki Raya da kaytkan bulır. Şulay eşlädelär dä. Tik alar kaytkanda da Rähilä kaytmagan ide äle. Kamil rähmät äytep Lyubanı ozatıp kuydı, aña häyerle tön teläde dä üze Rähilä kaytkançı şuşı tirädä çualırga, Lyuba söylägän häbärne üz küze belän kürergä buldı. İnde yaz citkän bulsa da tönen ayak astı şıgırdap tuña. Kamil yöri torgaç öşep bette. Rähilä belän ber yeget tönge säğat öçlär tiräsendä genä kayttılar. Obşecitiyegä citkäç işek töbendä tuktap übeştelär, annarı koçaklaşıp tordılar. Kamilnıñ iñ berençe teläge ber ştaketnik aktarıp alıp ikesen dä yarıp taşlarga ide. Ämmä ul şunda uk üzen kulga aldı, anıñ moña hakı yuk. Rähilä üzenä - üze huca. Tik menä aldaşuı gına. . . Döresen äytsä dä Kamil añlagan bulır ide inde. Üzeneñ mondalıgın beldermäde, tönge Ufa buylap timer yul vokzalına taba atladı.

Samaraga kaytıp berniçä kön ütügä Rähilädän hat kilde. Ul:»Nigä inde kötmädeñ? Min apalarga gına kitkän idem, şunduk kayttım», - dip yazgan. Kamil cavap birep tormadı. Menä bit kemne sagınıp yäşägän. . .

Kamil Samaraga niçek kaytkanın da, kaytkaç berniçä kön niçek yäşägänen dä açık kına häterlämi. İptäşläre tegene - monı soraştırsalar, alarga da töş arasında söyläşkändäy genä özek - törtek cavap birä. Ul berkemne dä kürmi dä kebek. Kamil öçen yäşäüneñ mäğnäse kalmadı. Lektsiyälärgä bara, tik ul anda ni söylägännären işetmi, işetergä dä telämi. Kamilnıñ bu hälen berençe bulı gruppalarındagı Vera isemle kız sizende.

- Oy, rebyata, s Kamilem çto to ne tak. - dip kotkı saldı. Kamilnıñ hälen barı da belä ide. Tik berse dä ul şul çaklı tirän kiçerer dip uyllamadı. Yäş çakta kem belän ni bulmıy. Yäşlek güzäl çor gına tügel, saylanu çorı da. Härkem üz parın ezli. Bu - tabigıy. Küplär öçen mondıy saylanışu problemaga äylänmi. Adäm balası ber törle genä bulmıy şul. Bu donyada Don Huannar gına tügel, Romeolar da bar bit äle. Änä Nikolay öç kön sayın diyärlek ber kız almaştıra. Äle ul alarnı taşlıy, äle kızlar anıñ üzen töp başına utırtalar. Ä anıñ uylap ta birgäne yuk. Grişa isä kızın bütän yeget belän kürgäç, suga taşlanırday bulıp yörede. Şul yegetne kıynıym dip barıp, ällä niçärät üze tukmalıp kayttı. Kamil alay ätäçlänep yöri torgan keşe tügel, üz eçenä biklänep kenä ut yota. Anıñ şundıy holkın belep, iptäşläre küñel serlären soraşıp çokçınmadılar. Şulay da ber kön Nikolay:

- Yegetlär, bezgä bu Romeo belän irlärçä ber söyläşergä kiräk dip sanıym. Bolay barsa, ul diplomın yaklıy almayaçak.

Närsä ul şul ber totnaksız kız dip beterenä! - dide.

- Ul şul totnaksıznı ülep yarata, üze belän berni eşli almıy, añlıysıñmı şunı Samara Don Cuanı! Bez niçek yärdäm itä alabız? - dide Grişa.

- Nişlibez? Totabız da:» Citte siña mañkañnı agızıp yörergä» -, dibez. Aña ir bula belergä kiräk. Kızın da totnaksızlıkta ğayeplärgä hakıbız yuk. Kız bütänne saylagan ikän, başıñnı yugarı totıp kitä belü dä irlek sıyfatı. Menä şunı añlarga bez yärdäm itärgä tiyeş. - dide Leva.

Kemneñ yärdäme tigänder, ämmä Kamil, diplomın uñışlı yaklap, Çiläbe zavodlarınıñ bersenä eşkä täğaenlänep, yalga avılga kayttı. Häzer inde avıl artındagı tau başında kiçlären bütän, yaña üskän yäşlär uynıy. Kamilnıñ tiñdäşläre kaysısı armiyäda, kaysıları öyläneşep betkännär:donya kötälär, bala üsterälär. Änisen bik sagınsa da Kamil şul un könlek yalın ütkärä almıy cafalandı. Monda här tıkırık, här urın Rähiläne häterlätä, anı yuksınu Kamil öçen çın - çınlap gazapka äylände.

Ber könne änise:

- Rähilä apalarına kilgän ikän bit, - dide. Kamilnıñ yöräk yarasına şul gına citmägän ide. Ul ber kön dä tormıy eşenä kitärgä uyladı. Anıñ Rähiläne bik tä küräse kilä ide, ämmä yaramıy. Ul tüzmäm, kürergä barırmın dip kurktı. Alar şulay da oçraklı räveştä ber tıkırıkta kötmägändä kara - karşı turı kildelär. Rähilä Kamilnı kürü belän yılmaep:

- Oy Kamil, - dip yılmaep anı koçaklarga kulların cäyep kilä ide, Kamil ul kilep citü belän üz - üzen beleştermiçä Rähiläneñ çiksenä kiterep suktı häm başka berni dä äytmiçä uzıp kitte. Şul alarnıñ mäñgegä ayırılışuları buldı. Şul soñgı «oçraşu»dan soñ alar ber –bersen kırık yıl buyı töşlärendä genä kürdelär. Ä töşlärendä ber - bersen yış kürä torgannar ide. . . Andıy töş kersä, Kamil atnalar buyı üz - üzenä kilä almıy cafalana ide.

* *

Menä sin bu donyada yazmış yuk dip kara. Bardır ul, şulay bulmasa Kamil belän Nadya älläqayda, Çiläbe cirlärendä kilep oçraşırlar ideme. Tege rayon üzägenä barganda da Nadyanıñ yulga kilep çıguı yuktan bulmagan ul. Şulay bulmasa, Nadya Kamilnı berençe kürü belän aña şulay tomırılıp karap torır ideme?Avıllarına uyınga kilsälär, kaytkan çakta Kamilnıñ gel Rähilä belän genä buluın yılıy - yılıy kiçerer ideme?Anı bu kıylanışı öçen Lyuba tirgäp ber bula torgan ide. Ämmä nişli ala, Kamil Rähilädän başka berkemne dä kürmi. Kanikullarñda oçraşsalar da Kamil öçen bu duslık kına ide. Nadya berüze yana. İnstitutlarında yegetlär belän duslaşıp yörep karadı, ul yegetkä iyäläşep oşatıp kitkän kebek tä bula. Ämma kanikulga kaytkan arada Kamilnı kürüe bula, küñelendäge hisläre yañadan dörläp kabına. Kanikulga kaytkan çaklarında ul Kamilnı kürergä atlıgıp kayta, barıber oçraşa ide. Anı özelep yaratuçılar da bar, tik Nadya berseneñ täqdimenä dä riza bulmadı. Volodya isemle yeget bik nıkışkaç, Nadya aña tırışıp, anıñ käyefen cibärmäskä tırışıp:

- Sin minem öçen dönyada iñ yahşı keşeder. Beläm, minem öçen utka - suga da kerergä äzerseñ. Min dä, sineñ yahşılıgıñnı belgängä, sineñ öçen bik küp yahşılıklar eşlärgä äzer. Ämmä kiyäügä çıga almıym. Sine aldarmın dip, sine genä tügel, üzemne dä aldarmın dip kurkam. Sin bit minnän çın söyü ömet itäseñ. Ä minem küñelemneñ ul urını buş tügel. Min ul yeget öylänmi torıp, añardan ömetemne özä almıym. Anıñ bütän kıznı yaratkanın da beläm. Läkin ul äle buydak, şulay bulgaç, ul älegä berkemneke dä tügel. Üpkälämä miña. Küräseñ, min ber keşene genä yaratır öçen tuganmındır. Belmim inde, bu bähetkäme, bähetsezlegemäderme, ihlas menä, üzem belän berni dä eşli almıym - dide Nadya.

- Kızganıç, küñeleñdäge ul keşe min tügel, - dide Volodya Nadyaga sagışlı karap.

...Çiläbegä kilü belän Kamil eşkä çumdı. Başına sagışlı uylar kertmäskä tırıştı. Şahmat klubına yörede, anda törle turnirlarga katnaştı. Änise ber märtäbä hatında Rähilä turında berniçä süz yazgan ide, tıynak kına itep änisen başka bervakıtta da anıñ turında ber häbär dä yazmavın ütende. Anıñ Çiläbedä eşlägän öç yılı şul Rähilä dip ut yotıp yörep ütte.

Kamil ber könne drama teatrına barırga buldı. Nindider komediyä bulırga tiyeş ide. Barıp karagan keşelär bik maktagaç, ul da cıyındı. Teatrga barıp kerep çışenüe buldı, aptırap kitte, Nadya kilep oçradı. Ul tagı da sılulangan . Kamil anı kürügä çın küñelennän şatlandı. Ämmä, anıñ yanında ber yeget basıp torganga, yanına barmıyça baş kagıp kına isänläşte. Nadya isä anı - monı uylap tormadı, kilep koçaklap uk aldı.

- Kol, kara äle, bu bit Kamil! - dide. - Kamil, poznakomsya, moy brat Nikolay.

Kamil belän Nikolay isänlştelär. Tik Nikolay kemneder kürep aldı da:

- Gafu itegez, - dip kitep bardı.

- Nişläp berüzegez? Raya kayda? - buldı Nadyanıñ iñ berençe soravı. Kamil kapıl gına cavap birmäde. Berazdan:

- Rähilä yuk, - dide Kamil. Häm ni gäcäp, moñarçı berkemgä dä söylämägän serlären tükmi - çäçmi Nadyaga sölärgä totındı.

Süz ozınga kitte, kerergä öçençe zvonok birgännär ide, Kamil da, Nadya da urınnarınnan kuzgalmadılar. Kamil söyläde dä söyläde. Ä Nadya Kamilnıñ belägen kısıp totıp algan kileş tın gına tıñlıy. Anıñ şulay tın gına utırıyuına, keşene arıttımmı ällä üz häbärem belän dip Nadyaga karasa, anıñ küzlärennän yäşläre tägäräp töşep kenä tora. Kamil tınıp kaldı.

- Sine arıttım bugay küp söyläp, - dide Kamil.

- Söylä, söylä Kamil, - dide Nadya. - Sin miña karama, min şundıy yılak inde.

Belmässeñ, ul närsägä yılıydır:Kamilnıñ bähetsez mähäbbäten kızganıpmı, ällä anıñ azat buluınıñ şatlıgınnanmı. Alarda spektakl karau kaygısı kitte.

- Menä şulay, Nadyuşa, şuşı könnärdä genä aynıp dönyanı kürä başladım kebek. Sinnän yäşermim, öç yıl ut eçendä yäşädem. Beläseñme, Nadya, ni gacäp, berük naçar uylıy kürmä, iñ avır minutlarımda sin küñelemä kiläseñ, - dide. Kamilnıñ şulay diyüe buldı, Nadya anı kısıp koçaklap aldı häm:

- Ä sin minem isemnän dä çıkkanıñ yuk. Änä şul urman aşa ütkän yulda siherlädeñ sin mine. Şul könne avıldan çıgu belän sine kürgäç nigäder küñelem aşkınıp sine kuıp citärgä tırışıp atladım. Sineñ atlavıñ matur ide. Kuıp citep üzeñne kürgäç minem belän älläni buldı, sin mine üzeñä tarttıñ. Şul könnän bire min üzem belän berni dä eşli almıym. Sineñ turıda uylamaska, onıtırga dip üzemä süz biräm-bulmıy, istän çıkmıysıñ. Beläseñme, Kamil, min bügen bähetle. Şuşılarnı küz yäşemne tügep siña söyli aluım belän bähetle, - dide Nadya yaş lärenä çılanıp betkän bähetle yöze belän Kamilnıñ kükrägenä kaplanıp. Kamil bu häldän aptırap ta kaldı, kuandı da. Nadyaga ni diyärgä dä belmäde, »Qaderlem minem» - dip pışıldap kına kabatlap Naryanıñ yıfäktäy çäçlären sıypadı da sıypadı. . .

Alar teatrga kerep tormadılar, kiyendelär dä uramga çıgıp kittelär. Bik ozak Çiläbe uramın taptap yöredelär. İkençe könne Kamil eş säğate betären kötep ala almıy aptıradı. Eş säğate betü belän Nadyaga taba yögerde. Nadya eştän kaytkan, östäl äzerläp tä ölgergän ide. Şul könnän başlap alar kırık yıl ayırılmadılar. Nadya bik yahşı hatın buldı. Matur - matur balalar taptı, ul yuk, bu citeşmi dip Kamilnıñ canın kıymadı.

Bervakıt Kamil töşendä Rähiläne kürde. Üsmer çakları imeş. Kamil Agıydel buyında yöri. Şuşında gına Rähilä bulırga tiyeş ide, kayadır kitkän. Kamil tilmerep şunı kötä imeş. . . Ul yokıdan üz - üzen beleştermiçä dulkınlanıp kilep tordı. Nadyanıñ sizger küñele anıñ bu haläten kürep:

- Ni buldı, berär cireñ avırtıp toramı ällä? - dip borçılıp soradı. Kamil Nadyaga töşen söyläp birde. Nadya tınıp kaldı. Kamil da däşmi.

- Sin anı haman onıta almıysıñmı? - dip soradı Nadya, tavışı kaltırap.

- Nadyam, akıllım, minem öçen sin genä bar bu donyada. Minem töşemä yäşlegem genä kilep kerde. Ä yäşlegem anıñ belän ütte bit. Sin genä minem böten barlıgım da, böten baylıgım da. - dide Kamil Ndyanı ürsälänep yuatıp.

- Añlıym, canım, sin mine aldar bulsañ, bu töşeñne söylämägän dä bulır ideñ. Yarıy bette, bik yahşı bulgan, yäşlegeñä ber säyähät kılgansıñ, - dide Nadya yılmaep, süzne uyıngarak borıp kuydı.

Tik nigäder Hoday Kamildan Nadyanı küpsende, monnan biş yıl elek anı bakıyga aldı.

* *

Ber kön Kamil otçet birergä idäraga bargan ide, sekretar kız:

- Kamil Afzaloviç, Sezne ber hanım kötä, - dide. Kamil tegendä - monda karandı, ber dä tanış keşe kürenmi kebek. Arıdarak ber kresloda utırgan karçık:

- Min ul, min Sezne kötep utıram, - dide karçık. Kamil kapıl gına karçıknı tanıy da almadı. Karçık ap - ak çäçlären kıska itep kistergän, şuña kürämeder, çäçläre tuzgıp tora. Üze ilämsez yuan, torıp baskan ide, arkılısı - buyı ber buldı da kuydı. Ul ayakların köçkä kuzgatıp atlap Kamilga taba kilä başladı. Şunda gına Kamil Rähiläne tanıdı.

- İsänme Kamil! Menä şulay bezgä oçraşırga da nasip buldı., - dide ul.

- İsänme Rähilä! Rähmät inde, alay mäşäqatlänep kilep yörüñä. - dide Kamil - Monda ayak öste kileşep betmi, äydä menä yakında gına kafe bar, kerep, çäy eçä - eçä söyläşep utırırbız. Kafega kergäç, Rähilä sumkasınnan siren tösle korama kürsätep:

- Menä şuşı tanıysıñmı? - dide.

- Tanıym. Min bit siña Samaradan külmäk tekter dip bäräñge buşatıp eşläp algan akçama külmäklek alıp kaytıp büläk itkän idem, - dide Kamil.

- Min menä gomerem buyı şunıñ koramasın sakladım.

- Nigä kiräk buldı ul siña?

- Şunı baş astıma salıp yatsam, sine töştä küräm. Üzem irem belän yattım, üzem gomerem buyı sine uylap yattım. . Töşemdä kürsäm, berniçä kön üzemne bähetle sizep yörim. Min rähät yäşädem. Böten keşe cäyäü yöregändä, min maşinadan töşmädem. Mine eşkä kilep alalar, kiterep kuyalar ide. Här yalım kurortlarda uzdı. Barı da buldı, bähetem genä bulmadı. Ä bähetem sin genä ideñ. Mine bütän berkem dä bähetle itä almadı - dide Rähilä.

- Añlamıym, sin üzeñ telägän keşeñä bargansıñ, bernindi mohtaclık kürmi tomer kiçergänseñ. İptäşeñ däräcäle urınnarda eşläde, diseñ. Yaratkandır bit inde ul sine. Bähet öçen siña tagı ni kiräk buldı? - dide Kamil.

- Bähet ul katlaulı töşençä. Kem küñelenä tabiğat ni salgan, anıñ bähete şuñardan tora. Keşelärgä gel yavızlık eşli aluınnan da üzen bähetle itep kürgän bändälär bar bu donyada. . Sineñ belän bulgan minutlarım balalık kebek saf, çista ide. Min küzem kızıgıp kilep kergän bu tirälek aldaşu, ber - bersen satu, urın öçen ber - bersen batırışudan gına tora. Berkemneñ dä ber süzenä dä ışanırga yaramıy. Ülsälär dä döresen söylämi torgan keşelär bulıp çıktı alar. Şular arasında çınıkkan bulsam, ul aldaşulardan min dä bähetle bulır idem. Min sinnän bik küpne küñelemä señdergänmen ikän şul. Şuña da, soñlap bulsa da, bu yaltıravıklı tormış batkagına kerep batkanımnı häm monnan berkayçan da yırıp çıga almayaçagımnı töşendem.

- Aldaşu turında siña aptırarga tügel, - dide Kamil.

- Bolar arasına änä şul alıp kerde dä inde mine. Min üzemneñ izge hisläremä hıyanät ittem. Şunnan minem bähetsezlegem. Balalarım da kuandırmıy. Alar isän - imin. Tik şul tirälektä ikeyözle. komsız bulıp üstelär. Minem tärbiyälärgä tırışuım alarga kölke genä. Üzeñ niçek yäşädeñ soñ? Min berni dä belmim bit, - dide Rähilä.

- Başta ciñel bulmadı. Hoday täğalä minem bähetemä Nadyanı birde. Ul minem tayanıçım da, şatlıgım da buldı. Ul oçramasa, belmim, yazmışım niçek bulıp betkän bulır ide. Sineñ hıyanäteñne bik avır kiçerdñem. Nadya gına oçrap bähetle itte mine. Ayanıç. irtäräk kaldırıp kitte mine. Yäşermim, sin dä minem töşläremä kilep kerä ideñ. Yäşlek iskä töşsä, küñel iläslänep ala ide. Min ul töşlärne Nadyama söyli torgan idem.

- Ul açulanmıy da ideme?

- Nik açulansın, alar bit yäşlek hätiräläre genä. Anıñ kebekkä açulanırga, ul bik akıllı hatın buldı.

- Minem çın tormışım şul töşläremdä sineñ belän bulganda gına ide. Kalganı. . . Rähilä şulay dide dä, kulyaulıgı belän küzlären sörtä - sörtä, yılap çıgıp kitte. . .

Kamil niçek utırgan bulsa, şul kileş utırıp kaldı. Ni häl itäseñ, barı da ütkän. Közge ömetsez moñ gına küñeldä kalgan.




2. Zäñgär kıñgırau çäçkälär

Kayçak käyef kırılırgı beräüneñ ber hilaf süze dä citä. Bügen Gali belän dä şulayrak buldı. Biim dip ükçäse belän cirgä döp tä dap tibep, kalku kükräkle hatın yanında yöregän ir taksistlarnıñ äle berse, äle ikençese yanına tuktap söyläşep yörede. Tik nigäder taksistlar uorınnarınnan kuzgalmadılar. Şulay yörep, ul Gali yanına da kilep citte. Arakı ise kilep tora, yöze şeşenke, söyläşüeneñ dä räte kürenmi. Taksistlar şuña önämägännärder.

- Brat, bügen tauga alıp barasıñ, irtägä kilep alıp kaytasıñ, İdet?-dide ul.

Andıy yırak reys Gali öçen şähär buylap çabıp yöregängä karaganda otışlırak. Ber barıp kayta da, ike - öç kön çabulap yöregän eş hakın ala da kuya. İñ häybäte - balalar belän ozagrak bula ala. Alar häzer üz - üzlären karap torırılık ta, äti keşeneñ malaylar yanında yışrak buluı bik tä kiräk. Anıkılar bigräk tä. . . Şuña kürä Gali bu keşeneñ salmış buluına ällä ni ähämiyät birmäde - künde. Yulga çıkkanda Sabit sılulıgın yugaltmagan urta yäşlärdäge hatınnı alga, Gali yanına utırttı da, üze taza gäüdäle ike hatın arasına artka kerep utırdı. Yuan hatınnarnañ berse kuzgalıp kitü belän yokıga taldı. Sabit ikençese belän şayarıp bardı. Yalga tagı ber maşinaga töyälgän törkem bara. Galigä şul maşinadan kalmaska kuşıldı.

Aldagı maşina ber keçkenä tau yılgasınıñ küperen çıkkaç, yuldan çitkä borılıp kerep, şul yılganıñ yarı buyında tuktadı. Gali, bilgele. alardan kalmadı. Aldagı maşinanıñ işekläre açılu belän, urman kaplagan taularnı şaulatıp muzıka yañgırada. Maşinadan çıguçılar sikerep - sikerep biyergä totındılar. Sabit, ul çakırmasa da çıgıp biyergä atlıgıp torgan hatınnı:»Äydä. Zölfiyä! »-dip citäkläp alıp çıgıp kitte. Alar da biyüçelärgä barıp kuşıldı. Tege yoklap kilgän hatın da çıgıp basıp yuan gäüdäsen, biyegändäy itep, äle ber, äle ikençe yakka işelderep tora başladı. Gali yanındagı hatın da maşinadan çıktı, tik biyüçelärgä barıp kuşılmadı, alarga tınıç kına karap tordı. Gali maşinanıñ açık täräzäsennän bötenläy ikençe yakka, berse artınnan ikençese ürelep karap yatkan urmanlı taularga soklandı. Alar tuktagan urın - tabiğatneñ güzäl cire. Yılga üzänendäge bolın çäçäklär belän tulı. Yalga kilgännärneñ bu manzaraga isläre kitmi, biyuläre - biyü. Kilgändä ber çişmä yanında tuktap beraz «avız itep» algannar ide, şunıñ şaukımı da bardır inde. Urtada kulbaşların sikertä - sikertä Zölfiyä bii, kalgannar anıñ tiräsendä böterelä. »Eah! » - dip şatlıkları eçlärenä sıymıy kıçkırıp cibärälär. Kayberlärennän tozlı - borıçlı süzlär dä ıçkına. . . Andıy çaklarda maşina yanında basıp torgan hatın, gafü ütengändäy, Galigä küz sirpep ala. Gali isä şul taularga kaorap mökibbän kitkän. Şulay da ädäpsez süzlär işetelgändä yözenä rizasızlık külägäse sirpelä. Bii torgşaç, Sabit Zölfiyäne koçagına aldı, tegese dä aña sarıldı häm alar şulay ber - bersenä yabışıp ber urında alpan - tilpän basıp tora başladılar. Şulay da Sabit Gali yanında basın torgan hatınnı küzdän ıçkındırmıy. Kürenep tora, hatınnıñ maşina yanında toruın önämi. Nihayät ul tzmşde:

- Hädiçä, sin ul şofernı karavıllar torgançı, şaşlıka utın kraştırır ideñ. Ul abıy kaçmas ta, avıp ta kitmäs, - dide.

Gali Sabitnıñ hatını Zölfiyä dip uylagan ide. . . Hädiçäse dä. . . Sabitnıñ dorfalıgına künep betkängä oşıy. Art sanına eläkkän mahmay sıman, ber süz kaytarmıyça yılga buylap korı - sarı ezläp kitep bardı. Mondagılar ber - bersen küptän belgängä oşıy. Küräseñ, aş - su äzerläü şul Hädiçä ötenä töşäder.

Sabitnıñ süze Galineñ küñelen kırdı. Sikereşep biyulären dä yaratmıy tora ide. Bil tiñenten çäçäkle ülännärne yırıp yılga buylap kitep bardı.

Yılga suı şundıy saf, töbe ütä kürenep tora. Çuyır taşlar östennän sikerä - sikerä akkan yılgada balıklar öyerläre belän borınnarı belän törtkäläp yılga töbennän azık ezläp yözep yörilär. Akırıp torgan muzıka tavışınnan yıraklaşkaç yılga çıltıravı, koşlar sayravı işetelä başladı. Şuşı maturlık küñelen yalmap alsa da küñeleneñ räncüe basılmadı. Nigäder Hädiçäne dä cälläde. Anıñ yözendä nindider sagış bar kebek ide. »Bu törkem keşese tügel ul. Bolarga niçek yulıktı ikän?» - dip uyladı.

Hädiçä belän Gali maşina yanına citäräk kilep oçraştılar. Hädiçä ike kulına da korıgan agaçlar totıp söyräp kilä. Gali ber şälkem çäçäk cıygan. Bolın tulı al, kızıl, sarı çäçäklär, ä ul zäñgär kıñgırau çäçäklär tapkan. Hatın - kız bit, Hädiçä şälkemgä soklanıp karadı. Gali anıñ karaşın toyıp:

- Hatınım şuşı zäñgär kıñgırau çäçäklärne yarata ide», - dide. Hädiçä Galineñ ütkän zamanda söylävennän anıñ yözenä señgän sagışnıñ säbäben çamaladı.

«Ul yaratkan hatının yugaltkan», - dip uyladı. Beraz ikese dä ni diyärgä belmi todılar. NihayätGali:

- Biregez miña utınnarıgıznı. Bolar –sezgä, - dip çäçäklärne Hädiçägä tottırdı. Hädiçä bötenläy yugalıp kaldı. Sabit üze yal itkän çakta gel bütän hatınnar tiräsendä uralsa da, Hädiçägä berärse dikkat belän genä karasa da könläşep cafalıy, öygä kaytkaç, äytmägän süze kalmıy. Şulay da Galineñ birgän çäçäklären almaunı ädäpsezlek sanadı - aldı.

- Bigräk maturlar inde, rähmät - dide soklanıp.

Gali utınnarnı aldı. Alar maşinaga taba atladı. Muzıka haman uynıy, tik biyüçelär yuk. Eşkä totıngannar:kem palatka kora, kem äyberlärne urnaştıra. Sabit belän Zölfiyä allı - artlı yılga buyınnan menep kilä. Sabit alda bargan Zölfiyäneñ art sının çäpäp algan ide, tegese, bik kızık häl bulganday, çırkıldap kölep cibärde, gañgıldap Sabit ta aña kuşıldı.

Gali kilä torgaç:

- Hiç añlamıym, Sezne Sabitnıñ hatını dip uylagan idem. Häzer, kıylanışlarına karaganda, yalgışkanmın kebek, - dide.

- Yuk, yalgışmagansız. Ul minem irem. Min aña çulanmıym. Kunakta, yalda eçep alsa, anıñ ğadäte şul. . . -dide Hädiçä. Berazdan:

- Härkem üzençä yal itä, - dip östäde. Bez tönyakta yäşibez. Cäy yıl sayın yalga kaytabız. Yalı betkänçe menä şulay yöri ul. Miña oşamıy da soñ, nişliseñ, ul başkaça yal itä belmi. Bıltır hättä yullık akça da kalmadı, burıçka akça alıp kittek.

Sabit belän Zölfiyä yarga kilep menügä Gali belän Hädiçägä tap buldılar. Sabit şarkıldap kölep menep kilä ide, Gali belän Hädiçäne kürep, patırap kaldı. Ul ber Galigä, ber Hädiçägä kadaldı, kızıl yöze kügärde.

- Kürdeñme, Zölfiyä, minem hatın yegetneñ nindi kättäsen tapkan, - dide yasalma kölep.

- Sin inde bigräk. Keşe belän keşe yänäşä dä yörergä tügel ikän, - dide irennären bültäytep anı duslarça şeltäläp.

- Närsä? Äzräk şayarıp söyläşergä dä yaramıy meni?-dide ul Zölfiyägä. Zölfiyä kul seltäde dä kitep bardı. Gali dä utınnarnı söyräp maşinaga taba atladı. Alar kitkäç, söreme koyılgan Sabit, çäçäklär totıp nişlärgä belmi torgan Hädiçä yanına kilde dä:

- Kaya, bir äle şul seberkeñne, ber cirgä barsam, hacäte çıgar, - dip çäçäklär şälkemen üzenä tarttı. Hädiçä çäçäklärne kulınnan ıçkındırmadı, şunıñ öçen anıñ kulında çäçäklärneñ sabagı gına torıp kaldı. Şulay da nindi moğciza beländer ike çäçäk özelmi kaldı.

- Änä şularnı totıp yöre, - dide Sabit. Hädiçä aña näfrät belän küzen tutırıp karadı, ämmä ber süz dä äytmiçä kitep bardı.

Monda tuktagaç yalga kilüçelär kayberse şuşında tuktarga, kayberse arırak kitärgä kiräk diyeşälär ide, häzer, küräseñ, şuşında yal itergä bulgannar-palatkalar korgannar. Şunıñ öçen Gali kaytırga cıyındı.

- Beraz yal itep alıgız. Änä şaşlık ta kuydık, beraz kötegez, sıylanıp kaytırsız, - disälär dä, kalmadı. Sabit :

- Sin, abzıy, irtägä kil inde. İsäp - hisapnı da irtägä yasarbız, - dide

- Bügenge öçen irtägäne kötmäbez. Miña bit eşlägän akçanı kassaga tapşırırga kiräk., - dide.

- Miña äle beräüneñ dä ışanmagan yuk ide, - dip Sabit tiyeşle akçanı tüläde.

Hädiçä Galineñ maşinasın borılışta yugalgançı karap kaldı. Kilgändä maşinasın tınıç kına alıp kilgän keşeneñ, yulga çıgu belän niçekter aşkınıp - yarsıp kitüe Hädiçäneñ küñelen çemetep aldı, Hädiçä aña küñelennän häyerle yul teläde. Gali isä üzen tirgäp bardı. »Keşe hatınına çäçäk büläk itep yöremäskä ide», - dip uyladı. Hädiçägä dä eläkte, »Ul da. . . şul çäçäklärgä karadı da kattı. . . İre açulanırın belgäç, keşe tiräsendä çualmaska ide».

* *

Gali ikençe könne töştän soñ gına kilde. Palatkalar tiräsendä Hädiçädän başka keşe kürenmi. Ul çıclap torgan kuzlı mangal östenä şampurlarga it tezep kuyu belän mäşgul. Yalkın kabınıp kitsä, su börkep anı sünderä. Palatka eçendä ike hatın bik borgalap cırlap azaplanalar, tik alardan cır tügel, yämsez itep tamak yırtu gına çıga.

Hädiçä irtädän bire Galineñ kileren kötte. Anıñ maşinası borılıştan kürengäç, küñelenñdä tugan kuanıç hisennän üze dä aptıradı da, uñaysızlandı da. Gali kıçkırıp säläm birde. Ämmä anıñ sälämen Hädiçädän başka beräü dä işetmäde, küräseñ, bütän säläm aluçı bulmadı. Sabit palatka artında säcdägä kitkändäy tüñkärelep yata.

Palatkadan yöze şeşengän Zölfiyä kilep çıktı. Cırlauçılarnıñ berse şul ikän.

- Ä - ä. bezneñ şofer abıyıbız kilep tä citkän. Kaya äle üzeñä ştraf birim. Kiçä bezne sanga sukmıy kaytıp kitteñ, - dip cıyılma östäldäge şeşädän ber ryumkaga arakı salıp, ber kulına şul ryumkanı, ikençe kulına äle genä kuz östenä kuygan çi itle şampurnı totıp Galine eçärgä, aşarga kıstıy başladı.

- Zölfiyä hanım, min ruldä, eçmägäzç ite dä kiräkmäs. Ul itkä äle peşäse dä peşäse.

- Zölfiyä apa. ul itlärne min äle yañarak kına kuz östenä kuydım, - dide Hädiçä dä dide anıñ kulındagı şampurnı alıp kuzga kuyıp.

- Nu, yısli sanga sukmasagız. . . - - dip Zölfiyä üpkäläp pralatkaga kerep kitte dä tagı tege cırın başladı.

- Ya, şaşlıykçılar, kaytabızmı?-dide Gali ike palatka arasına basıp.

Plptkalardan ava - tünä ike ir kilep çıktı. Berse monda kilgändäge ikençe maşinanıñ hucası. Anıñ çäçläre çiyälänep betkän, öste - başı täpärlängän. »Ah»ta «Uh» kilep kalgannar da kuzgaldı, kaytırga cıyına başladılar. Gali palatkalarnı cıyıştı, Hädiçä dä äyberlärne cıyışıp yögerep yörede. İsereklärne maşinaga utırta almıy aptırap bettelär. Bigräk tzä Sabitnı utırtu avır buldı. Zur gäüdäsen bötenläy tota almıy. Köç - häl belän artkı utırgıçka kertep utırtkannar ide, artkı utırgıçka suzıldı da yattı. Kilgändäge yuan hatın kerep kısılgan ide, anı ayagı belän etep cibärde.

- Sin nişliseñ, keşegzä tipteñ bit, - digän ide Hädiçä,

- Maşinanı kem yalladı? Min! Ni telim, şunı eşlim, - dide dä hırlap yoklap ta kitte. Yuan hatın niçek citte şulay kerep kısıldı inde. ÄZölfiyägä urın kalmadı. Ul kısılıp bulsa da tege maşinaga kerep utırdı. Ul maşinanıñ şoferı aynımagan ide äle. Hatını:»Beraz yal it, aynıy töşärseñ», - dip karagan ide dä, ul tıñlamadı. Maşinasına kerep utırdı da cilderep kitep tä bardı. Gali kuzgalgalagançı, küzdän dä yugaldı. Hädiçä alda Gali yanında utırıp bara. Kiçä kilgändä Galigä küz salgalap ala ide, bügen çitkä karap däşmi genä kilä. »İre belän üpkäläşkänder. Minem arkada buldımı ikän ällä. »dip uylandı Gali. İrene dä küpkängä oşagan, hätta äz genä kansırap ta tora. İrenenä Galineñ karaşı töşkänen kürep, Hädiçä:

- Sabitnı yatkıram dip azaplanganda yañgılış kul tiyep kaldı. İsersä yatmıy aptırata, - dide .

- Bula inde. Kayçak urman cirendä botak - çatak ta tiyüe ihtimal, - dide Gali.

Işangannan tügel, keşene uñaysızlap karanıp kilgänenä üzen tirgägännän. Yugıysä Gali bu yaranıñ aru gına yodrıknıkı ikänen kürep tora. Hatın Galineñ üzen cälläp karavın sizde, üzenä - üze bik tä kızganıç bulıp kürende. Äyterseñ ul üzeneñ şuşı häldä yäşäven äle genä sizep aldı. Kiçäge hällär küñelen üzgäländerde dä kuydı. Mondıy tormışnıñ çige bulırgı tiyeş dip uyladı ul. Bigräk tä Galineñ anı yuatırga tırışıp aldaşıp kilüe anıñ küñelen yomşarttı, kıçkırıp yılap cibärermäs öçen, irennären teşläp çitkä karadı. Ämmä tıyıla almadı, tavışın çıgarmasa da, böten täne belän kaltırap, eçtän genä üksi başladı. Gali beraz monı sizmämeşkä salışıp bardı, şulay da, beraz bargaç, maşinasın yuldan çitkä alıp tuktattı. Beraz tın utırdılar. Yuan hatın da yulga çıgu belän yokıga taldı.

- Gafu itegez, - dide Hädiçä yılak tavış belän. Kulyaulıgı belän sörtenep aldı. Kapıl Sabit töçkerde, annarı torıp utırdı.

- Hädiçä, kaya berne salıp bir äle, - dide. Hädiçä urınına Gali endäşte:

- Monda bernärsä dä yuk. Arakı tege maşinada. Häzer kaytıp citäbez, tüz äzräk.

- Min sinnän soramıym. Hädiçä! Min siña närsä äyttem?! Davay salıp bir!

Hädiçä haman yäşenä buılıp endäşä almıy utıra.

- Äyttem bit arakını tege maşinaga kuydılar, - dip kabatladı Gali.

- Nigä anda kuydıgız! Kem arakısı ul?Mineke! Alar monda kem isäbenä tıgındı? Mineñ isäpkä!

Gali bütän endäşmäde. Sabit ükerde, akırdı, yuan hatınnı yokıdan uyattı.

- Äle nişläp utırabız monda?Davay ku maşinañnı, - dide ul.

- Häzer kuzgalabız. Hädiçägä beraz naçar bulıp kitte, şuña gına tuktadık, - dide Gali.

- Kitik, Gali abıy, - dide Hädiçä. Yañadan yulga çıktılar.

- Davay cmi, min siña ni öçen akça tülim? Za skorost! - dip aşıktırdı Sabit. Ul bolarnı Galineñ utırgıçınıñ arkasına totınıp Galigä ürelep äytä. Anıñ tını bärelü belän Gali, ukşıy yazıp:

- Sin, agy - ene, tınıç kına utır äle. Min üz eşemne ap - aru beläm, - dide Gli tınıç kına.

Alarnı alda zur küñelsezlek kötep tora ide. Cigän yılgası küperen çıgıp borılışka citkän idelär, aldan kitkän maşinanı kürdelär. Maşina borılışta yuldan çıgıp, kyuvetnıñ karşı yak yarın barıp sözgän. Kapotı cıyırılıp öskä tırpaygan. Şofernı çıgarıp çirämgä salgannar, ul köç - häl belän tın alıp yata. Zölfiyä kansıragan mañgayın nindider çüpräk belän basıp totıp yöri. Kan tamçıları anıñ ak koftasın «bizägän. »Başkalar ñda «UF»cta «AH» diyeşep kaysısı yubaşın, kaysısı kabırgşasın totıp yörilär. Ni mögciza beländer maşina haman sünmiçä eşläp utıra. Anıñ cirgä timi kalgan ber artkı tägärmäçe zırlap äylänep tora. Gali iñ elek maşinanı sünderep açkıçın cirdä yatkan şofernıñ kesäsenä salıp kuydı. Maşina kaytırlık tügel:algı küçäre kuzovka yabıştırılgan timer - tomırı belän aktarılıp kardan yanına kerep kitkän. Rul tägärmäçe käkeräygän, dimäk, şofernıñ kabırgaları sıngan buluı ihtiml, aña aşıgıç yärdäm kiräk. Gali başta yaralılarnı iltep kilergä buldı. Sabitka:

- Sez, enekäş, kötebräk torırsız. Min başta yaralılarnı iltep kilim. Alarnı aşıgıç räveştä travmpunktka iltergä kiräk bit, - dide. Sabit maşinaga kerep utırdı da:

- İñ elek mine iltep kiläseñ. Niçek avariyä yasagan, şulay kaytsın, - dide.

- Sabit, tıñla inde, kem belä alarnıñ hälen. Şofer abıy tın da ala almıy bit, - dip yalvardı Hädiçä dä.

- Abau, Sabit keşe dä tügel ikänseñ. Minem mona ällä nindi mozgotryaseniyeder äle, tüzäm bit. Ber säğat kötep tora almıysıñ meni?-dide Zölfiyä dä.

- Äy, çukınıgız la! -dide dä Sabit maşinadan çıgıp, avriyänı kürep kilep tuktagan yök maşinasına taba kitte.

- Äydä, enem, tizräk mine şähärgä ilt, - dide. Tege şofer anıñ eşe bik möhim dip uyladı, küräseñ, maşina kabinasınnan çıgıp ta tormadı, kuzgaldı. Sabit maşinanı tuktatıp torıp, yögerep kilep avariyägä tarıgan maşinanıñ bagacnigınnan ike şeşä arakı aldı da, alar kitep tä bardılar. Kitkändä Galigä:

- Sin miña akça sorap kiläse bulma! -dip kisätte.

Galigä şähärgä ike rät barıp kilergä turı kilde. İkençe kat äylänep kilgändä Hädiçä elek utırıp kilgän urınında kilde. Tege maşinanı alıp katyırga kran belän maşina cibärergä kiräk ide, anı da ikese bergä yullap yöredelär. Bu urtak mäşäqat alarnı tagı da yakınayttı:äyterseñ, ber - bersen küptän belälär. Ul könneñ kıyssası karañgı töşep kilgändä Hädiçäne iltep kuyu belän tämamlandı. Pordezd aldına kilep tuktagaç ta Hädiçä maşinadan kapıl gına çıgıp kitmäde.

- Gali abıy, min Sabittan burıçın tülätermen. Üzem birergä, bezdä akça anıñ kulında. Sezne şul taksistlar torgan urında tabıp buladır inde?-dide.

- Borçılmagız, Hädiçä. Kiräk sanasam min anı üzem dä bik tiz taba alam. Şul burıç dip, tagı iregez belän üpkäläşä kürmägez. Aynıgaç, mine ul üze tabır, dip uylıym, - dide Gali.

- Gafü itegez inde bezne, - dide Hädiçä häm maşinadan çıgıp podezdga kerep kitte. Gali ul kerep kitkäç tä beraz kuzgalmıy utırdı. Hädiçä maşinadan çıkkaç, küñelen moñsu buşlık biläp aldı, donya mäğnäsez kebek toyıldı. . .


* *

Gali şähärdän çıkmıy eşläsä dä Sabit anı kilep tapmadı, burıçın tülämäde. Mondıy hälgä taksist keşe yış kına tarıy. Här yünsez belän cancallaşıp yörep tä bulmıy, kuldan kilä torgan da tügel. Gali kul gına seltäde. »kürgäne - kürmägäne şul bulsın», - dip uyladı. Şulay kön artınnan kön uza torıp, köz dä yakınlaştı. Tönyaktan, Seberdän yalga kaytkannar tagı ozın kış buyına «Ozın akça» eşlärgä kitä başladılar. Şundıy yulauçılarnı aeroportka taşırgı turı kilä. Alar kitkändä kaytkandagı kebek yomart tügel, akçanı mökibbän kitep sanap birälär.

Ber könne şul taksistlar töyägenä Hädiçä kilde. Bik matur itep kiyengän, tagı da sılulanıp kitkän sıman kürenä. Ul bik yakın kilmi genä kemneder ezli. Gali anı şunda uk kürep tanısa da, maşinasınnan çıkmıy utırdı. Hädiçä ber üsmer malay da iyärtkän. »Ulıdır»dip uyladı Gali, malay Hädiçägä oşamasa da. NihayätHädiçä ezlägänen taptı bugay, ulına nider äytte dä, anı torgan urınında kaldırıp, Galineñ maşinasına taba atladı. Gali anı maşinasınnan çıgıp yılmaep karşıladı.

- İsänmesez, Hädiçä hanım! Ni hälläregez bar?Saulık - isänlekme?-dide.

- Saumısız, Gali abıy. Sezne ezläp kildem. Sabit burıçın tülämädeme?

- Yuk. Min bit Sezgä borçılmaska kuştım. Kem yallagan, şunıñ başı avırtsın. Andıy hällär bezdä bulgalıy tora. Härbersen istä tota başlasañ, yöräk çirenä sabışırsıñ. Kitär aldınnan üze kilep tabır mine, - dide.

- Kitte inde ul.

- Sez soñ?

- Min barmadım, - dide Hädiçä. -Min sezgä şul burıçnı kitergän idem.

- Yuk - yuk, Hädiçä, ul turıda süz bette.

- Vakıtıgız bulsa, Gali abıy, Karlıga barıp kilergä ide. Barmı vakıtıgız?, - dide Hädiçä.

- Hädiçä, minem Sezneñ öçen vakıtım här çak bar häm bulaçak, - dide Gali. Ğadättä mondıy väğdä süzlärne ir - at hatın - kızga kompliment sımanrak äytüçän. Hädiçä dä şuña ömetlänep, Galigä yılmaep karagan ide, anıñ yözendäge citdilekne kürep, uñaysızlanıp kaldı.

- Räşit ulım, kil, - dip çakırdı. Zäñgär küzle maklay yögerep kilde, Gali belän tartınıp kına isänläşte.

- Kayya utırasıñ, ulım?Algamı?Artkamsı?-dip Hädiçä soragaç,

- Alga, - dide malay şat yılmaep. »YılmayuıHädiçäneke» - dip uyladı Gali.

Şofer keşe yulda aldagı, yänäşädäge maşinalarnı gına tügel, äledän - äle artkı közgedän arttan kilgän maşinalarga da küz salgalap kilä. Galigä şul çak artta utırıp kilgän Hädiçä dä kürenep kala. Ber karaganda alarnıñ karaşları oçraştı, ikese dä ireksezdän, yılmaydılar. Bargan sayın yulga çıkkandagı kiyerenkelek yugala bardı. Hädiçä bigräk nık üzgärde - yözennän yılmayu kitmi. Ulına beräy süz söyläsä dä iñ elek Galigä yılmaep karap ala. Anıñ bu yılmayuı şul tiklem cılı, mölayım, gel diyärlek sürän yöregän Galineñ dä yözendä yılmayu yış kına kürenä başladı.

Karlıda ozak bulmadılar. Hädiçä apasın kürep kitärgä genä kilgängä oşıy. Häl - ähväl soraştırıp beraz utırdılar da, çäy eçep kaytırga çıktılar. Gali ber närsägä iğtibar itte:Hädiçä barıp kergäç tä apasına:

- Menä bu bezneñ Gali abıyıbız bula, - dip tanıştırdı, äyterseñ Galine apasına kürsätergä kilgän. Galigä hätta beraz uñaysız buldı. Hädiçä şundıy kuanıp äytte, apası, ihtiyärsız, Galigä sınap karap kuydı.

Kaytkanda Räşit yoklap kitte. Tuktap anı artka küçerep saldılar. Hädiçä alga Gali yanına küçep utırdı. Ozak kına söyläşmi bardılar. İkese dä nider uylıy. Galineñ Hädiçä belän söyläşäse kilä. Ul - bu turında tügel, tormış turında, yakın itep. . . Tik ni dip başlarga belmi. Hädiçäne isä Galineñ tın kilüe şomlandırdı. Ällä apası belän tanıştırganda artıgın kıylandımmı dip aptırauga kaldı. Şulay ikese ike törle uyga batıp ktilgändä, Gali ber sikältäne kürmi kaldı, maşina nık kına sikerde. Gali eş uzgaç bulsa da, ihtiyärsızdan, Hädiçäne belägennän totıp aldı. Hatın da anıñ kulına yabıştı. Ber genä mizgel bulñdı bu, ämmä gacäyep beregü buldı . Hädiçä, äyterseñ, böten äytäse süzlären, böten küñel yılısın şuşı uçına cıygan da şularnı Galigä ber yulı tapşırdı. Gali monı açık toydı. Çokırnı ütep beraz bargaç Hädiçäneñ kulın yomşak kına itep sıypadı. . Hatın kulın tartıp almadı. Üze dä esse barmakları belän Galineñ kulın kısıp - kısıp aldı.

Berençe bulıp Hädiçä telgä kildñe.

- Min bik hafalangşan idem. . . Tege çaktan soñ. . .

- Nigä, Hädiçä?

- Älläni buldı. . . Olıgayıp barganda. . . Ömetsez hislärem belän yafalanırmın, dip.

- Hädiçä sin mine şul könne ük añladıñmı?

- Sin miña, kürüeñ belän, şundıy itep karadıñ. . . Min nigäder sine gomer buyı kötkän keşem itep toydım. Şuña yanıñnan kitä almıy tordım.

- Min mineñ yanıñnan. . . -dide Gali. -Niçek Sabit kulına kilep eläkteñ soñ sin?

- Täüge irem, Räşitneñ ätise, avariyägä tarıp ülde. İptäşlşr berüzeñ yäşämä dip bik dimlägäç, yaratmasam da künegermen äle dip çıkkan idem. Kirese genä buldı. Sin anı añlarga tırış. Andıy uk tügel ide ul. Hatınnar belän dä miña açu itep, mine könläşterergä teläp kenä kıylana. Min üzemne genä ğayeplim. Yaratmıyça çıgıp ömetländerdem min anı. Bu mäslädä üzeñne dä başkanı da aldarga yaramıy. Keşedän kölü kilep çıga. Gönahı da sineñ başıña.

Gali maşinasın yuldan çitkä alıp tuktadı.

- Bez yıl sayın haitınıgıznıñ kaberenä şul zäñgär kıñgırau çäçkälärne iltep salırbız, - dide Hädiçä. Gali däşmi utıra. Anıñ tınıp kaluı Hädiçäne tagı hafalandırdı. Gali Hädiçäneñ kulın nık itep kıstı, Hädiçä anıñ kulın yomşak kına itep ışkıp utırdı. Karagan ide, aptırap kitte, Galineñ küzläre tuşlangan. . Şulay da ul tamagın kırıp aldı da, üzen beraz kulga alıp:

- Gafu it, nervlar. Bigräk tä balarnıñ yätimlege beterä, - dide.

Hädiçä däşmäde. Häzer iñ yahşısı-tın utıru. Şul çakta gına Gali tınıçlana alaçak. İr ozak däşmäde. Nider ukylıy. Hädiçä anıñ uyları yaktı ikänen toyıp utıra.

- Min siña kötkäneñne birä alır diseñme, Hädiçä? - dide ul nihayät.

- Sineñ märhüm hatınıñ, minem märhüm irem alar ikebezgz dä izge istälek, ämmä kirtä tügel. Şulay bulsa, barı da üz urının alır.

- Rähmät siña, - dide Gali Hädiçäne arkasınnan söyep. - Min siña ışanam.

- Ä min - siña, - dide Hädiçä. - Sine miña Hoday üze yullagan.




3. Soñgı oçraşu

Käli küz küreme cirgä cäyelgän Agıydel kırçınlıgında utıra. Üze suda, alga suzgan ayakları korıda kalgan. Ütä kürenmäle suda yözep yöregän vak taşbaşlar anıñ külmägen morınnarı belän törtep - törtep karıylar. Yaz koyaşı çäçläre tırpayıp üsep kilgän yalan başın ayausız kızdıralar. Yöze kara yangan, şeşengän küzläre yomık. Ä tirä - yün yämgä tulgan. Salmak kına su aga. Tekä yarlı argı yakta yazgı taşkında augan möhäbat tiräk botak –tarmakları belän Agıydelne koçaklap yata. Sargılt balçık yardagı tişeklärgä kerep - çıgıp yar karıgaçları sır - su kilä. Näfis ak kanatların äkren genä cilpep, akçarlaklar oça. Şulay oçıp yöri - yörilär dä kinät uk bulıp suga tomırılalar, balık totıp alıp kitälär. Kük çalt ayaz. Äle tabiğatneñ çäçkägä törenep utırgan çagı:yaz ütep betmägän, cäy kilep citmägän.

Käli bu güzälleklärne kürmi. Ul kükrägenä salıngan başın äledän - äle kütärep tirä - yüngä küz sala, nider mıgırdap kuya, annarı başı yañadan kükrägenä salınıp töşä dä . hırlap yoklap kitä.

Menä yar başındagı sukmaktan beräüneñ kilgäne kürende. Uyanıp kitkän Käli anıñ kem ikänlegen tügel irme, hatınmı ikänlegen dä şäylämi. Şulay da karlıkkan tavış belän:

- Ey, kil äle monda, monau yartını eçep kuyıyk, - dide ul ike çuyır taşka soyap kuyılgan, beraz kimegän arakıga kürsätep.

İnde uzıp kitte digändä, uzgınçı kapıl borıldı da, yardan kırçınlıkka töşep, Käligä taba yünälde. Yar başınnan kilgändä Käligä şäülä sıman gına kürengän yulçı, yakınaygan sayın, toman eçennän çıgıp kilgän sıman, açıklana bardı. Yulçı hatın keşe bulıp çıktı. Kara cirlekkä allı - gölle çäçkälär töşerelgän yaulıgın artka kayırıp bäylägän, östendä kayçandır zatlı bulıp, äle bäse kitkän külmäk. Yözendä kara kuçkıl kızıllık, küz töpläre karayıp kapçıklanıp tora. Öske küz kabakları da şeşenke bulgaç, küzläre ike tar gına sızat bulıp kürenä. Alar ällä kara, ällä zäñgär-belmässeñ.

- Äydä, kil, - dide Käli. -stakanıñ barmı?

- İsänme, Käli abıy! Nişläp bolay irtük iserep aldıñ?-dide hatın.

Käli küz kabakların köçkä kütärep mäğnäsez karaşı belän hatınga tekälde.

- Sin mine beläseñ meni?-dide ul.

- Beläm şul, - dide hatın korı gına.

- Sin kem? Äyt äle, Sin kem?

Hatın isemen äytep tormadı:

- Sin dä mine beläseñ, - diü belän genä çiklände.

Käli hatınga bik centekläp kararga totındı, tik ozak tügel, başı kükrägenä salınıp töşte.

- Yuk, belmim, üzeñ äyt. Sin bezneñ avılnıkımı?

- Ya, salsañ sal da arakıñnı. . . Tel dä yañak belän sıylap utırma.

- Üzeñ sal. Şeşä änä bit.

Hatın sumkasınnan stakan çıgardı, anı yaulıgınıñ ber oçe belän sörtkäläde, nigäder örep tä aldı häm stakanga yartılaş tutırıp arakı saldı.

- Mä, - dide ul stakannı Käligä suzıp.

- Yuk, üzeñ, - dide Käli, yözen cimerep. Anı oçkılık tota başladı ide. Hatın kıstatıp tormadı, eçep kuydı. Yözen dä sıtmadı, tamagın gına kırıp kuydı. Stakanga tagı arakı salıp Käligä sondı, ämmä Käli hırlap yoklap kitte.

- Mä, eç dim! -dip kinät yarsıp kıçkırdı hatın. Tavışı Agıydel üzänen şañkıttı. -Belmi imeş, Beläseñ sin mine, bik yahşı beläseñ! - Ul kıçkıra - kıçkıra Kälineñ yakasınnan eläkterep alıp, anıñ kapçıktay cansız gäüdäsen bar köçenä dır selketä başladı.

Äye, Käli belergä tiyeş. Alar monnan bik küp yıllar elek oçraşkan ide. Alsu Säydä apalarına utırmaga kilgän ide. Tiräkle avılı ul çakta is kitärlek yämle bula torgan ide. Cilferdäp torgan zäñgär külmäkle, başına kızıl yaulık yabıngan Alsunı kürep soklanmagan keşe yuk. Ul köyäntä - çilägen kulbaşına salaıp köyäz genä atlap «Baş suı» digän tau çişmäsenä barganda, avıl yegetläre aña soklanıp tuymıy, oçragan berse süz katırga tırışa. Kiçlären avıl urtasındagı «Mäçet tavı» digän kalkulıkka uynarga çıkkaç ta yegetlär Alsuga tıngılık birmi:äle kara - karşı biyergä, äle äylänergä çakıralar. Bu häl başta avıl kızların sagayttı. Ämmä Alsu üzen tiyeşençä tottı:yegetlärneñ çakıruına riza bulıp parlaşıp ta kaytmadı, gel kızlar belän buldı, yegetlärgä tupaslık ta kılmadı. Bu inde kızarnıñ könçel küñelen yomşarttı. Alsu urtaga çıksa, törtmä cır tügel:

«Koyaş çıkkan diyep toram,

Dustım ikän urtada», - dip cırladılar.

Säydä apasınıñ ire sugışta häläk bulgan, kara piçätle kagız kilgän. Bıltır kilgändä apası kolakka katırak käynäse belän tora ide. Aña süzne kolagına ürelep kenä söylärgä kiräk - işetmi. Cäy buyı urman - bolınnar buylap ciläk - cimeş, şifalı ülännär cıyıp yöri.

- - Yöri şunda, cilgä cilläp, bozga bozaulap, - dip tirgi anı Säydä apası. Kileneneñ tursaygan yözennän kürep üzen ärlägänen belsä dä, Sägurä äbi ber süz dä äytmi. Däşsä Säydä apası ızgışa başlıy.

Bıyıl kilgändä Sägurä äbi yuk ide.

- Donyanı büleştek, - dide apası.

Apasına öy, äbigä ike sarık tigän. Şul ike sarıgın citäkläp, Yalgız narat avılındagı kızına torırga kitkän. Kitkändä:» Nigä mine üzemneñ nigezemnän ayırasız! Nişläp mine balam yalan täpi yöregän çirämnärdän mährüm itäsez? - dip ärnep yıladı, di

Säydä apası ciñgän kıyafät belän:

- Kavi yärdäm itte, Allanıñ izge bändäse. Yugıysä çäçlärem agargançı şul sañgırau belän yafalanır idem. -di. Kavi avılda salım cıyuçı. Añardan kurkmagan keşe yuk. Teläsä - käcäñne, teläsä hätta sıyırıñnı alıp çıgıp kitä ala. Kıp - kızıl yözle, sarı kaşlı adäm. Ak kerfekläre tacırayıp torgan küzlären açıp - yabıp toralar, näq duñgıznıkılar inde.

Ber könne Alsu uyınnan kaytsa, şul Kavi belän Käli häm Säydä apası, tabın korıp, sıylanıp utıralar. Apası bizängän-biten alsulandırıp nider sörtkän, irenen dä kızartkan, ber dä harap hihıldap utıra, küräseñ, ul da eçkän-ber dä çama belmi kıçkırıp kölä. Alsunı da kilep kerü belän tabınga kıstıy başladılar. Käli söyräkli ük başladı. Apasınıñ:

- Kuy, Käli, bäylänmä balaga, - diüenä dä tuktamadı. :

- Ul häzer nindi bala bulsın, - dip mıgırdandı. Alsunı tartkalaganda tüşen kısıp totıp aldı. Kız bik nık ğarlände, böten köçenä tartkalaşıp ıçkındı da tür bümägä kerep yattı. Apası alar belän ozak utırdı. Alsu apasın mondıy häldä kürgoäne yuk ide.

- İrtägä ük kaytıp kitäm, - dide ul üz - üzenä.

Küpmeder utırgaç, irlär çıgıp kitte. Alarnrıñ kitkänen işetep, apasın ärlärgä çıkkan ide, berkem dä yuk ikän. Apası, küräseñ, ozatırga çıkan. Kız anı beraz kötep utırdı da, tiz genä kermägäç, utnı sünderep yoklarga yattı.

...Yokı aralaş ul işek şıgırdagannı işetep, apası kerep kilä dip, karañgı bümägä, apasın açulanırga dip çıktı. Anı kemder köçle kulları belän eläkterep aldı da säkegä taba söyräde. Alsu kurkışıgnnan sarıldap kıçkırırga totındı

- Ay, änekäyem! Cibär mine! -dide, üzen söyräklägän keşeneñ kulın teşläde.

- Ah, äle sin. . - dip bik äşäke itep sügengän tavış Kälineke ide. Ul Alsunı költä kebek kenä itep säkegä alıp ırgıttı, ayausız itep tartkalap Alsunıñ kiyemnären yırtkılarga totındı. Kız can köçenä anıñ belän alıştı, biten tırnadı, ber barmagı belän küzenä törtkän ide, Käli yırtkıç tavışı çıgarıp ırıldap, Alsunıñ yañagına böten köçenä kiterep suktı. Kız huşın yugalttı. Käli ülek kebek yatkan Alsu östendä sügenä - sügenä ällä küpme kıylandı.

Alsu añına kilü belän üksep yılap cibärde. Apası kaytkan ikän. Ul:

- Närsä dip mışkıldap yatasıñ?Ällä miña irlär kilergä tiyeş tügelme?-dip cikerende. -Min irem belän un kön genä yäşäp kaldım. Bik tä irgä çıgar idem, kayan alasıñ alarnı? Sugışta kırılıp bettelär.

- Apam, mine mıskıl ittelär.

- Närsä - närsä?, - dide kotı alıngan Säydä.

- Tege Kara Käli. . .

- Sudka biräm, başın törmädä çeretäm min anıñ, - dip zähären çäçte apası. İkençe kön irtük avıl Sovetına kitte.

Käli Tiräkle mäktäbeneñ direktorı. Avılda anı, yöze koñgırt ta tügel inde, şulay da «Kara Käli» dip yöretälär. Anıñ turında süz çıksa, nigäder pışıldabrak söylilär. Ul mäktäpkä, tau yaklarında komissar bulıp kolhozlar oyıştırıp yöregännän soñ fizkultura ukıtuçısı bulıp ki lep urnaştı. Käli yanıp kilgän ikän, digän häbär taralgan ide dä, küp tä ütmi avıl halkı yañgılışkanlıgın añladı. Ber çak klubka äylänedrelgän mäçet yanında Käli belän Gabdelhäy bähäsläşkännär ide, küp tä ütmäde, tönlä genä kilep Gäbdelhäyne ike militsioner alıp kitte häm ul şul kitüdän ezsez yugaldı. Mektäp direktorı Şakir aganı da şulay tönlä genä kilep alıp kittelär.

İkençe könne Käli rayon üzägenä kitte, Şakir aganıñ hälen beläm, dide. Ul kaytkaç ber ukıtuçı:

- Şakir abıynı kümädegezme?Häzer kem direktor bulır ikän?-dip soragan ide, Käli nikter küzeneñ agın äyländerep karadı da:

- Menä! -dip piçät uçlagan kulın anıñ borını ergäsendä bolgadı.

Bolar sugıştan elek bulgan hällär ide. Sugış tämamlanıp ike - öç ay da ütmäde, Käli kaytıp töşte. Kaytu belän mäktäpkä kerep, mäktäp direktorı Hälim abıyga:

- Ber - ike kön yal itäm dä üzem eşkä çıgam, sin irtägä ük RONOga garizañı bir dä monnan motay! -dide.

Hälim abıy bik tärbiyälle keşe ide:

- Sugıştan kaytkaç elekke eş urınıgıznı yañadan bilärgä hakıgız bar, älbättä, tik anı ädäpleräk äytergä dä bulır ide, - dip räncep kaldı. Karulaşıp tormadı, RONOga barıp bütän mäktäpkä täğaenlände. Ä Käli prikaz alsa da eşkä tiz genä çıgarga aşıkmadı, anıñ bäyräm itep yörüläre ber - ike ayga suzıldı. Ul kunaklap yöregän arada berniçä häybät ukıtuçı, törle sıltau tabıp, başka mäktäprlärgä küçä saldı. Käli eşkä çıkkanda mäktäptä mahsus belemle ber genä ukıtuçı da kalmagan ide. Käli moña şatlandı gına. Çönki üzeneñ bar beleme-Stärletamaktagı öç aylık partiyä kursları. VKPB tarihın, Lenin belän Stalinnıñ tormış yulın anda bik centekläp öyrättelär. Kurstaşların:» 1904 - yılda Stalin kayda bulgan?» kebek soraular belän kıyın häldä kaldırırga yarata torgan ide. Bu sorauga cavapnı ul üze dä belmi, ämmä bäylängän keşeseneñ üzägenä ütep, ber yartı kuydırmıyça tuktamıy torgan ide.

Kursnı tämamlaganda alarga:

- Sez algan belemnär patşa institutlarında yıllar buyı algan talmud tügel. Bu tanıtmagız patşa univesitetlarında birelgän diplomnardan östen, - didelär. Şuña kürä ul:

- Min partiyä mäktäben ütkän keşe. Sezneñ kebek institut - minstitutlarda miyem çeremägän, - dip şapırına. Fän turısında süz kuzgatuçılarnı «çerek milelär» dip kenä yöri.

Säydä sudka bara almadı. Avıl yäşlären sal agızırga, şahtaga, timer yul salu eşenä cibärergä naryad kilgän ikän. Cibärelergä tiyeşlelär arasında Alsu da bar. Bu hälne işetep, avıllarına kaytkan ide dä, ber ük avıl Sovetına karagaç, barıp taptılar, ay - vayına karamıy. yılatıp alıp çıgıp kittelär. Alsu üz hälen hätta änisenä söylärgä dä ölgermäde. Barmıy yaramıy. Bıltır Korbanbikä äbineñ üksez kalgan oıklarınıñ olısı Agıydel buyında un könläp kaçıp yörep tä karadı, barıber totıp alıp kittelär dä törmägä ük yabıp kuygannar.

Alsu salçılar törkemenä eläkte. İr - atlar äz bulganlıktan, alarga hatın - kızlarnı da kuşıp, öçär - dürtär keşedän torgan törkemnärgä büldelär. Alsu ike urıs belän turı kilde. Sal äzerlägändä urıslar iple genä yöregännär ide, ämmä kugınga çıkaç berençe tönne ük çerek teşle ozını Alsunıñ kuışına kilep kerde dä talarga totındı. Alsu nık karşılaştı, ıçkına alsa suga sikerergä dä uylagan ide, tege Alsunı kuıştan söyräp alıp çıktı da başın suga tıgıp tordı, tonçıgıp häldän taygaç kına tartıp alıp salga taşladı. »Kara anı, ber minutta su töbendä bulırsıñ, »-dide. İkençese moña hihıldap karap tordı. Annarı alar Alsu yanına almaşlap kerep yöredelär.

Avılga kaytıp küpmeder vakıt ütügä, Alsu avırlı ikänen belde. Kitkän kızlarnıñ bälägä taruçılar ul gına tügel ide. Bıltır timer yul eşenä cibärelgän Nuriyä bala kütärep kayttı. »İremne puyız tapadı», - digän buldı. Yarıy äle üze isän kaytkan. Änä Bibinur sırhaulap kayttı da, öç ay da ütmäde, gür iyäse buldı.

Alsu imçe Färhiyämal äbigä barıp ah - zarın söyläde.

- Äbekäyem canım, mine bik tä häşärät urıslar mıskıl itte. Şulardan minem avırım, kotkar mine, zinhar, - dip yalındı. İmçe ike kön buyı üze belgän im - tomnarın kıylandırdı. Alsunı bılay cafaladı, alay gazapladı, şulay da avırın töşerde. Bu häldän soñ Alsu öç ay yastık iyäse buldı, sargayıp bette, ul ülüdän, bu ülüdän kaldı.

Savıgıp ayagına baskaç ta bik moñsu yörede.

Änise ber kön:

- Balam, ärtislär kilgän. Bar, äzräk küñeleñ kütäreler. Gel bolay uylanıp utırma. Nişliseñ bit, bälä agaç başınnan tügel. ädäm başınnan yöri, - dip karasa da, Alsu klub tiräsenä ayak basmadı.

Ä ber könne irtük torıp kiyende dä:

- Äni, min şähärgä eşkä çıgıp kitäm.

- Soñ bit avıldan çıgıp kitärgä prsidätelneñ röhsäte kiräk. Militsiyälär totıp törmägä yabıp kuyuları bar, - dide.

- Mine ber cibärdelär bit inde, şul kagızım bar, - dide Alsu. Şul kitüdän soñ ul avılga siräk - sayak kına kaytıp kürengeläde.

Alsu ber tözeleşkä barıp eşkä kerde. Tözüçelär ozın - ozın şökkatsez baraklarda toralar. Barı da yäşlär. Beräülär FZO beterep kilgän. Arada törmädän çıkkanngar da baytak:kaysıları, açlıkka tüzmi, FZO - dan kaçkan öçen, kayberläre verbovkadagı yafalarga tüzmi kaçkanga totılıp utırtıgannar. Yänäşädä genä totkınnar zonası. Alar da şul tözeleştä, ayırması-alar konvoy karavı astında. Kiç bulsa, karavıldagı soldatlar kilep tula. Häyer, kızlarnıñ kübese alarnıñ kilüenä kuanalar gına.

Yäşlär yal könnärendä äle tugan kön, äle tege - bu bäyräm sıltavı belän eçke kiçäläre oyıştıralar. Baraklar arasında keçkenä kibetlärdä arakını şeşäläp tä, stakanlap salıp birep tä satalar - eç kenä. Yal könnäre uramga çıgarlık tügel:kaya karama iserek, äle tegend, äle monda akırışıp sugışalar.

Alsu andıy eçke kiçälärenä yöremäde. Şuña kürä anıñ belän bik aralaşuçı da bulmadı. Şulay da bu çibär kıznıñ şuşı çüplektä dä üzen keşelärçä totkanın kürep, ber yeget öylänergä täqdim yasadı. Ul yeget älläni küzgä - başka taşlanıp tormasa da, bik häybät keşe buldı. Eçkäläsä dä artıgın kıylanmadı. Alsunıñ söylägännärenä ışandı, anı bitärläp yöremäde. »Kayçan soñ balabıznı kulıbızga alıp söyäbez?»-dip tüzemsezlände. Alsunı alıp barmagan imçe, kürsätmägän tabip kalmadı. Ämmä alarga:»Balagız bulmayaçak»-didelär. İr bu häbärdän soñ ike - öç kön eçep yörede. Söreme koyılıp, Alsuga turı karamıy yöri başladı. Könnärdän ber könne:

- Gafu it, minem üz balamnı üsteräsem kilä, - dip Alsunı taşlap çıgıp kitte. İkençe hatın alıp, ber yıl da tormadılar, baları tudı.

Bu häldän soñ Alsunıñ koyaşı mäñgegä bayıganday buldı. Moñarçı, ni genä kürsä dä, küñelendä ömet yäşi ide. Üzenä, üzeneñ saflıgına, anı añlarday yahşı keşelär buluına ışanıçı bar ide. Häzer küñelendä nider mäñgegä sındı. Ul da başkalar kebek eçke kiçälärenä katnaşa başladı. Eçep alsa, yäşäü ciñelräk kebek bula başladı. Şulay yöri torgaç, ber ir belän yäşäp kittelär kitüen, ul bändäneñ böten kaygırtkanı eçü ide. Ber kön Alsunıñ eştän kaytuına ul da tonçıgıp ülep yattı. Bu ire ülgäç, Alsu bigräk eçügä salıştı. Anı eş urınında da tirgi başladılar. Başta bik endäşmi torgan ide . Tora - bara karşı äytep tirgäşergä öyrände. Anı eştän kudılar. Şulay itep eştän - eşkä küçte. Şulay gomer sörä. . .

Avılga bik siräk kayta. Ämmä anda bervakıtta da iserek kileş kürenmi. Eçep kaytsa, bala çagı. yäşlek istälege pıçranır tösle. Äle dä ul avılga kaytıp bara ide.

- Tor, ayagıña bas! Menä kara, kür mine! Sin bit mine yahşı beläseñ!

Alsu Kälineñ külmägen tüş tapkırınnan uçmarlap totıp algan da bar köçenä ci lterätä. Kälineñ başı äle bılay, äle tegeläy kälpeldi

- U - u Gazrail! Sin minem başımnı aşagan keşe. Häzer küzeñne çokıp çıgaram min sineñ. Tfu! - dip Kälineñ bitenä tökerde dä bar köçenä etep cibärde. Alsunıñ soñgı süze Agıydel üzäne buylap «Tfu. tfu»-dip şañkıdı. Alsu sumkasın aldı da tars - tors basıp yar başına taba atladı.

Alsu etep cibärgäç, Käli başı belän kırçın taşka barıp töşte häm ozak kına huşsız yattı. Şunnan soñ ıñgıraşgıp torırga azaplandı. Yartılaş torıp baskaç, tagı yıgıldı. Tagı kalktı. Tersägen turaytıp torıp kilä ide, kulları kapıl yomşarıp, böten gäüdäse belän suga yattı da bıgır - bıgır su eçä başladı. Berazdan gäüdäse soñgı tapkır tartışıp aldı häm mäñgegä tındı.

Alsu kire şähär yagına yünälde. Ul ayagı astındagı yulnı da toymıy, äyterseñ, atlamıy, tılsım köçe belän bara. Bägıren mäğnäsez ütkän gümere telgäli. Yäşlegendä basıp iñgän karañgılıknıñ kotılgısızlıgınnan anıñ tını buıla. . .




4. Kahär

Altmışlarnı uzgan hatın köç - häl belän maşina kabinasınnan çıktı da, alga iyelä birep. şoferga rähmät äytap avıl çitendä torıp kaldı. Kulındagı sumkasın cirgä kuyıp, älläqaydan közge kiterep çıgardı, biten - başın rätläşterde, kartlık cıyırçıkları sırıp algan irennären kızarttı, şunnan soñ gına:»Bismillahir - rahmanir - rahim», - dip kulına sumkasın alıp avılga taba atladı.

Avıl zur tügel. Ber baykauda başı - azagı kürenep tora. Erele - vaklı öylär uram - uram bulıp ber bäläkäy genä külgä kilep terälgän, äyterseñ suzılıp su eçärgä yatkannar. Yortlar aldında yükä, karagay, kayın agaçları üsä, ä kaysıları kuperep üskän akatsiyä, siren kuaklarına kümelgän. Yulauçınıñ yözen kartlık sırları bassa da, ul bik beterengängä oşamagan, ayaklarına nık basıp atlıy. Uramga kerer aldınnan ul tagı ber märtäbä közgesenä karap, çäçlären tözätkäläde. Aña oçragan härkem säläm birä, tanıgannan tügel - avılda ğadät şundıy. Şulay da ber karçık tanıganday, kulın küz ösenä kuyıp, karap tordı - toruın, küräseñ, ul da tanımadı, borıldı da üz yulında buldı. . Mosafir alarnıñ sälämenä iltifatsız gına cavap birä dä alga taba baruında. Anıñ karaşı kül buyında kürkäm genä utrgan öygä tekälgän. Öyneñ tübäse kızılga, täräzä kapkaçları, aklı - zäñgärle bizäklär töşerep, buyalgan. Yort aldında cimeş agaçları kürenä. Hatın kapka töbenä citkäç tä kapıl gına kerep kitmäde, beraz tuktap tordı, avız eçennän genä nider ukınıp, amn tottı häm tagı ber kat:»Bismilahir - rahmanir - rahim»-dip bäläkäy kapkanı açıp, muyının suzıp, yort aldın karadı, şunnan soñ gına kerde. Yort aldı tulı karaltı:ak balçık belän agartılgan alaçık, töpkeldäräk şundıy uk agartılgan munça, ozın itep salıngan mal abzarı. Alaçık aldında ike kızçık kullarındagı baunı başları aşa äyländerep tıp ta tıp sikereşä. Abzar yagınnan kulına koştabak totkan urta yäşlärdäge zifa buylı hatın kürende.

- Ässälä mäğaläy küm! - dide mosafir.

- İsänmesez! -dide huca hatın, yılmaep. -Üyduk, äydägez, rähim itegez.

Tege sikereşep yöregän kıäıkaylar da, sikerülären taşlap, yögereşep kildelär.

- Sez bezgä kunakka kildegezme, ak äbi?-diyeştelär.

Mosafir kızıkaylarga känfit tottırıp:

- Belmim äle, balakaylar, kunak bulırmınmı, muynakmı?-dide, üze huca hatınga soraulı karaş taşladı. Kızıkaylar «muynak» digännän çırkıldaşıp köldelär dä, äbigä rähmät äytep, tagı da sikereşergä yögerep alaçık aldına taba kittelär. Huca hatın sagayıp mosafirga tekälde. Anıñ ber küze bala vakıttan uk kürmi, şuña kürä tekälgändä kırınrak karıy. Yözendä yılmayuı da yugaldı.

- Aptırama, Näfisä, min bu - Miñlekamal. İnde, tuganım, kügärçenkäyem, kuıp kına çıgarma. Çıgarıp cibärsäñ dä irkeñdä. Tik alla hakına alay itmä. Köndäşeñne öygä kertü kolak işetmägän, küz kürmägän häl dä bit. . . Min sineñ olı küñelle bulganıñnı beläm. Änä bit, balamnı da räncetmädeñ, tugannarı belän berekterdeñ. Sine allah täğalä üze rähmätländersen, kügäçenkäyem, - dip tezep kitte Miñlekamal Näfisä berniçä märtäbä süzgä kuşılırga omtılıp karadı, tik Miñlekeamal, süzlären ber - bersenä yalgap tın da almıy sayrıy, hiç kenä dä süz kıstırır ämäl yuk. Ul beraz tın alganday itep tuktagan arada, Näfisä:

- Köndäş ber öydä ber irneñ hatınnarı bula ul. Min nişläp köndäş bulıym di?Minem ber genä köndäşem dä yuk. Äydägez, monda tormıyk, öygä kerik, - dide dä tıynak kına yılmaydı.

- Kerep ük torırga tügel ide isäbem. Barır urınım da bar minm, - dide Miñlekamal, niçek bulırga belmi aptırap. . Anı bigräk tä Näfisäneñ tınıçlıgı aptırauga kaldırdı, Citmäsä yılmaep tora bit äle. Miñlekamal anı kızıp kitär dä İslamgol belän söyläşü tügel, küreşergä dä irek birmiçä dulap kuıp cibärer, dip uylagan ide. Ä ul:» Äydägez, öygä rähim tiyegez», - dip tora.

- Min ozaklamam. İslamgolda gına yomışım., ul yomış siña ber zıyan da kiterä torgan tügel, kügärçenem.

- Äydägez, öygä kerik. Yulda kilep susagansızdır, Bez ber - ike çınayak çäy eçkälägänçe, üze dä kaytıp citär. Torna uramında Gıymaylarda täräzä yañagı suga, - dide häm kızlarga karap:

- Bäbkälärne karagız, töylegän tipmäsen. - dide.

Ozaklamıy . İslamgol da kayttı. Anıñ başında tauşalıp betkän eşläpä, ayagında yaltırı cuyılgan rezinkä käveş. Gäüdägä bählüän bulmasa da, kuätle keşe ikänlege atlavınnan kürenep tora. Kızıkaylar ätilärennän:»Äti, bezgä ak äbi kilde», - dip söyençe aldılar. İslamgol alarnıñ süzenä älläni iltifat itmi genä:»Yarıy, häybät bulgan», - dide. Beräy kürşe –külän, tanış - beleş çäy eçärgä kergänder äle, dip uyladı. Başta utın alaçıgına kerep, sıyır ışkınıp işkän utınnarnı ärdänäläp öyep kuydı. Aña kızıkaylar da yärdämläşte. Şunnan soñ gına öygä kerep kitte. Tıştan kilep kergäç türdä utırgan hatın belän baş kagıp kına isänläşte. Ul hatınnı, küz almaşınganlıktan, kem ikänlegen dä şäyli almadı. Aralıkka kerep, kul yuıp çıktı. Östäl yanına kilgäç:

- Aş kiräkmi, çäy genä eçäm, - dide

- Yuk, aşıysıñ. İrtän dä ipi - söt belän genä kitteñ. Köne buyı balta seltäügä. . -dide Näfisä.

- Aşatkannar ide mine, - disä dä İslamgol artaban kıstatmadı - . Äz genä sal älisä.

Miñlekamal küz dä yommıy karap utırdı. Kalagın totıp aş kabıym digändä genä İslamgol da Miñlekamalnı şäyläde, kabar aşın kapmıy, aña tekälde.

- İsänme İslamgol, - dide Miñlekamal. -Menä, bik ozak küreşmägäç, ber - berebezne tanımıy da torabı. Üzeñ yukta şuşılay türeñä menep utırganga ğayeplämä. Näfisä, kügärçenem, ay - vayıma karamıy çakırıp kertte, rähmätlär genä töşkere.

İslamgolnıñ küñelendä küptän uñalgan yaraları kuzgaldı. Küp yıllar elek Miñlekamal, balamnı alam da berüzem bulsam da şähärgä çıgam da kitäm, digäç, avılda yalgız änisen yılatıp kaldırıp, ihtiyärsızdan şähärgä çıgıp kitkän ide. Öç yıl ütkäç Miñlegol sabıy kızı Mahirasın kütärep avılga kayttı. Berkemgä ber ni dä añlatmadı. Avıl imeş - mimeş belän tuldı. Änisennän yäşermäde, barısın da söyläp birde.

- Yarar, balam, ikäü üstererbez, - dide änise. Şulay da Mahira änisen sagınıp yılagan çaklarda:»Ällä, ulım, kire kitäseñme?Tüzär ideñ äle. Sin anıñ kılanışın kürmä dä, işetmä dä, balañnı gına bel», - diyä torgan ide.

İslamgol kitmäde. Balasın üze tärbiyäläp üsterergä buldı. Ämmä Miñlekamal ber yıldan soñ kaytıp, militsiyä kiterep, balanı üze belän alıp kitte.

- Näfisägä dä, siña dä rähmät, İslamgol. Mahirama karañgı çıray kürsätmägänsez, bertugan irkälärenä iyäläştergänsez, - dip süzen dävam itte Miñlekamal.

...Ber yılnı kötmägändä Mahira kilde dä kerde. Avıldaşlarına iyärep kaytkan. İslamgol kızın kayçan da ber kürermen dip ömeten özep bara ide inde. Kayçak baltasın kulına totkan kileş küzlären yomıp, balakayım kem küzenä tilmerep karıy ikän, dip yöräge sıkrap tuktap tora torgan ide. Anıñ bu haläten karap torgan iptäşläre üzlärençä şayartıp:»İslamgol, at kebek, baskan köye genä yoklap ala», - dilär ide. . Menä şul kızı kayttı da kilde. Äti keşeneñ kuanıçınıñ çige bulmadı. Soraulı karaşın Näfisägä tekäde. Nişlär, balanı kabul itärme?Küñelen sındırmasmı?. Yuk, Näfisä sınatmadı. Balaga matur itep yılmaydı, üz baların söygän kebek anı da söyep:

- İ, kızım, şul tikle cirdän niçek kilep citteñ? - dip başınnan sıypadı. Öydäge balalarına karap: - Menä, balar, sezneñ bertugan apagız kilde. -dide.

Şul kaytuınnan başlap Mahira cäylären gel ätisendä buldı, tugannarına tämam esende. .

- Bez inde gomerneñ çigenä citep barabız, - dip süzen dävam itte Miñlekamal. - Bu donyaga berebez dä mäñgegä kilmägänbez, ähirätlekne dä uylarga kiräk. Donya bezne törleçä tauşaldırdı, küñellärebezne kerländerde. Hätta imanıbızga da hiyänät itmädek tügel. . . İslamgol, räncettem min sine. Ğayeple min sineñ aldıñda, . bik tä ğayeple. Şulay da donyanıkı donyada kalsın. Bu fani donyada ällä bütän küreşäbez, ällä yuk: mine gafü it tä. . . -dip beraz tınıp İslamgolga karap tordı. İslamgol belän Näfisä, aşaularınnan tuktap, aña tekäldelär. Miñlekamal pışıldap diyärlek süzen tämamlap kuydı, - bähillegeñne bir.

İslamgol da, Näfisä dä aptırap kaldılar. Beraz süzsez utırgannan soñ İslamgol:

- Närsägä kiräk buldı äle siña minem bähillegem, ülärgä cıyınmagansıñdır bit?-dide. Miñlekamal anıñ süzlären ällä işetmäde, haman üzeneken takıldadı.

- Yapa - yalgızım min. Tönnär buyı sataşıp çıgam. Ällänindi töşlär keräm dä kurkıp uyanam. Öşkertmägän imçem, barmagan duhtırım kalmadı. Sineñ genä kargışıñ töşkänder miña. Rafiganı belä ideñme?

- Belmi ni, beläm. Bez Ufaleygä baru belän sin ber urıs belän, ul ber mordvin belän azıp yöredegez. . .

- Alar häzer närsägä kiräk inde, İslamgol! Üpkän - koçkan-cilgä oçkan dip borıngılar da äytkän bit.

- Yañgılışasıñ. Bu läqap borıngıdan bulsa da sezneñ kebek zöbanilar läqabe.

Miñlekamal haman üzeneken tugıdı. .

- Änä şul Rafigaga da yaman töşlär kerep azapladı da, berdän - ber könne başına kan kitep, häzer ayaksız - kulsız yata. Yarıy äle, eçkäläsä dä, anıñ yanındda kızı bar kızı . Minem kemem bar?Mahiramnı da üzeñä arbap aldıñ, - dide tavışı kaltırap, yılamsırap.

- Niçek teleñ äylänä şul süzne äytergä?. - dip İslamgol yarsıp urınınnan torıp kitte.


. . Ber yılnı Mahira kış urtasında çatlama suık könne kilep kerde. Berkayçan da kış köne kilgäne yuk ide. Çönki alarnıñ avılına kış tügel, cäylären dä kilep citü ciñeldän tügel. Mahiradan, kilgäç, häl - ähväl soraştılar da şunıñ belän bette kebek ide. Tik İslamgolnıñ küñele nider bulganın sizende - Mahira sagışlı yöri sman. İslamgol Näfisägä:

- Bu bala tiktästän et çıkmas suıkta kilmägän, nider bulgan. Beleş äle. Kız bala, ätise bulsam da, miña açılırga tartınır.

- Üzem dä şulay uylıym. Tik vakıtsız töpçenmi torıyk. Küñele tulışkaç, üze dä açılır, - dide Näfisä.

Ber könne Näfisä Mahiranañ töş aralaş ıñgıraşkanan işetep uyandı. Şım gına yanına barıp utırdı. Kız töşendä yılıy ide, mendären yüeşlätep betkän. Näfisä arkasınnan yomşak kına sıpırıp:

- Mahira kızım, tor äle, uyan. Baslıgıp yatasıñ, - dip uyattı. Mahira Näfisäneñ kükrägenä kaplanıp ozak tıyıla almıy yıladı. . İslamgol bılarnı işetsä dä, däşmäde, yoklaganga salışıp yattı. Mahira yılap arıgaç ta ozak tınıçlana almıy utırdı. Näfisä anı aş bülmäsenä alıp çıktı, çäy eçerde.

- Sin, kızım, küñeleñdägen yäşerep ut yotıp yöremä. Ätiyeñnän tartınsañ, miña söylä, bälki ber dä yukka ut yotıp yöriseñder, - dide.

- Yuk şul, Näfisä apakayım, - dip Mahira yañadan yılarga totındı. Soñınnan kaygısın söyläp birde. Änise yortına ber bändäne kertkän bulgan ikän, änise eştä çakta şul Mahiranı mäshärä itkän. . .

Mahiranı bütän anda kaytarmadılar. Miñlekamal üze dä, kilep alu tügel, hälen soraşıp hat ta yazmadı. İslamgol belän Näfisä Mahiranı tınıçlandırırga tırıştılar. Äkrenläp ul keşe arasına çıktı, kaygısın beraz onıta da töşte, şikelle. Klubka uyınnarga çıgııp, yäşlär belän bergä konsertlar kuyıp yörede. Kolhoz fermasına bozau karauçı bulıp eşkä kerde. Avılnıñ ber häybät kenä yegete, traktorçı Ähät, kiçlären Mahira çıkmıyrak torsa, alarnıñ öy tiräsen ike - öç urıy torgan bulıp kitte.

Şulay aru gına yöregändä ber kön kiç Mahira klubtan kayttı da yılarga totındı. Näfisä, tagı beräy bälä buldımı ällä dip, kurkuga töşte.

Baksañ, tege Ähät Mahiraga öylänergä täqdim yasagan ikän. .

- Min anıñ küzenä niçek kararmın! -dip ürsälänä Mahira.

Ähät belän İslamgol üze söyläşte. Bu söyläşüdän soñ Ähät alar tiräsendä ber atnalap kürenmäde. Annarı kilep:

- Barıp dömekteräm min ul hayvannı! - dip azarındı.

- Kiräkmi, ulım, böten yünsezne kırıp beterep bulmıy. Üzeñ keşe bul. Yaratsañ, Mahiranı añlarga tırış. Añlarday bulmasañ, bılay da bälägä tarıgan balamnıñ başına yañaların östämä, - dide.

Ähät süzendä tordı, Mahiranı bitärläp yöremi. İke bala üsterälär, donyaları görläp tora. Mahiranıñ yözendä kaygı söreme kürgäne yuk İslamgolnıñ.

Üze dä ber zaman Mahirası kebek kaytıp yegelgan ide bit . Balasın militsiyä belän kilep alıp kitkäç, başın kaya kuyarga, ni kılırga belmi yörede. Ämmä başlangan dähşätle sugış barısın da üzençä üzgärtte. Sugışnıñ berençe könendä ük çakırıldı ul. Smolensk yanındagı katı sugışlarda yaralanıp, ber yıl buyına gospitaldän - gospitalğä küçerelep dävalanıp yörede. Ul yaralardan muyını beraz kıyşayıp, ber kolagı işetmäs bulıp kaldı. Anı, sugışka yaraksız dip tabıp, avılga kaytardılar. Kaytuına änise ülgän ide. İslamgol invalitmın dip tormadı, avldagı böten agaç, taş, timer eşlären başkardı. İr urtasına citep kilsä dä, tol hatınnar tiräsendä uralmadı, öylänü turında uylap ta karamadı. Ul turıda beräyse süz kuzgatsa, äñgämäne kırt kiste dä kuydı. Şulay da kötmägändä öylänergä turı kilde aña. Yazmıştır inde. . .

Ber könne kürşese Gıylman kilep kerde. Ul da sugıştan ber ayagın özderep kayttı. Anı - monı söylştelär. . Ämmä Gıylmannıñ tel töbendä ikençe süz ide, küräseñ. İslamgol tüzmäde:

- Gıylman, äyter süeñ bu tügel bit, äytkäç, äyt tä kuy, - dide.

- Bik yahşı, üzeñ dä sizep torasıñ ikän. . . Min, İslamgol, siña ber kiñäş belän kerdem. Torf çıgarırga cibärelgän señelem Näfisä kayttı. Bahırkayım, bigräk beterengän inde. Ristaunıy kebek bikläp totıp, mıltık astında torf çıgarırga yöretälär, di. Kaçıp kına kaytkandır, mogayın.

- Şulaydır, - dip yöpläde İslamgol.

- Tuktap tor, süzemne büldermä, İslamgol, äytäsemne äytep beterim. Sineñ dä häleñ häybättän tügel ber yalgızıña..... Näfisäne hatınlıkka al da kuy.

- Kitçe, kordaş, ni söyliseñ sin? Min acardan bik olı bit.

- Min sanap karadım. Sin barısı undürt yäşkä ölkänseñ. añardan. Bulsın! İrlär hatınnardan olı bulsa. bigräk tä aru., süzeñne tıñlap kına torır. Alıp kal, İslamgol, yugıysä. artınnan ezläp kilep, törmägä yabıp kuyuları bar, - dide Gıylman, yalbara birep.

İslamgol Näfisäneñ yäşen dä, ir belän hatın bulıp yäşim digän keşegä undürt yäş ayırması kirtä bulmaganın da belä. Tik Miñlekamaldan kürgän hurlıkları İslamgolda böten hatın - kız cenesenä şik, hätta çirkanu kaldırdı.

- Ul telämäsä?-dide İslamgol.

- Telär. Sin menä digän ir. Kulıñnan kilmägän eş yuk. Kolakka gına katıraksıñ Anısı inde hatın - kıznıñ yuk - bar süzen işetmiräk yörergä aru bulır.

Menä şulay, ber karauga. älläniçek kenä kilep çıkkan kebek buldı İslamgol belän Näfisäneñ öyläneşüe. Anı soñrak kaçıp kaytkan cirennän ezläp tä kilgän idelär, tik ul vakıt Näfisä zakonlı ir hatını, östävenä bala kötä ide. İrle hatınnarnı çitkä verbovklaunı ul çak zakon tıya ide.

Näfisä izgelekle hatın buldı. Bersennän - berse matur, taza balalar taptı, alarnıñ ös - bagları karaulı buldı. Altı balaga, cidençese İslamgol, oyıkbaşlar biyäläylär niçek bäyläp ölgergänder. . . İslamgol üze dä därtlänep donya kötte. Näfisä anıñ tırışlıgına kuanıp betä almadı. Ber kön eçendä munçasın ber urınnan ikençe uñaylırak urınga küçerep utırtkan çakları buldı anıñ. Avlda iñ nık karaulı yort - kura alarnıkı buldı.

Menä şulay tınıç kına yäşäp yatkanda kilep çıktı bu Miñlekamal.

- Ya, İslamgol, äyt ber süzeñne, - dide Miñlekamal, tınıçlıknı bozıp.

- Alay ikän, - dide dä İslamgol beraz tınıp tordı. -Sin bit minem genä tügel. küplärneñ yäşen tükterdeñ. Sineñ süzeñ belän çıgıp kitep, min gaziz äniyemne yäş tükterdem. Mahram, sabıyım, sinnän kaçıp kotılmıy torıp, küzennän yäş kitmäde. Azıp yöregän irläreñneñ hatınnarınıñ, balalarınıñ küz yäşläre dä sineñ östeñdä.

- Soñ bit, İslamgol, vakıtında cäzasın birdeñ. Sin kıynap kitkäç, Andrey da. min dä kan kosıp yattık., - dip İslamgolnı bülderde Miñlekamal. .

- Sin aña barıp torgan bulsañ, kıynau tügel, tırnak ta çirtmägän bulır idem. Tik sez bit donya pıçıratuçılar gına. Sindä ber Andrey genä buldımı?Yuk, Miñlekamal, yukka kilgänseñ. Bılar cuyıla da, Hak täğalä yarlıkay da torgan gönahlar tügel. Siña minem genä tügel, şuşı täbiğatneñ dä kahärennän başka berni dä yuk, - dide İslamgol. Miñlekamal Şaşınıp:

- Alladan kurk, İslamgol. Minem küñelem adaşkan ikän, Allahı täğalä mañgayım sukkan möherem, yazmışımdır!

- Monda Alahnıñ ber katnaşı da yuk. Allahka tel tiderep, bılay da tau - tau gonahlarıñ östenä yañaların östämä. . -Şulay dide dä İslamgol torıp öydän çıgıp kitte.

Äle yaña gına östäl artında kukırayıp utırgan Miñlekamal böreşep kaldı, yöze agardı. Ul yılarday da, . nider äyterdäy dä häldä tügel. Akrın gına torıp işekkä taba atladı. Näfisä dä taş sın kebek utıra. Miñlekamal çıgıp kitkändä işeteler - işetelmäs kenä:

- Sau bulıgız, - dide.

- Huşıgız, - dide Näfisä pışıldap diyärlek.




5. Kem uylagan

Yuktan gına başlangan bähäs şul çaklıga barıp citär dip kem uylagan.

Ekzamen bara, çıgıarılış eksamenı, »cämgıyat beleme» buyınça. Ekzamen kimissiyäseneñ räise mäktäp zavuçı Rimma İshakovna. Häybät kenä ukıgan ber ukuçı kız bala biletındagı soraularga cavap birä - materialistik fälsäfäneñ töp nigezlären añlata. Materiyä özleksez fizik, himik, biologik häm başka häräkättä bulıp tora ikän. Mäsälän, mäddälär himik reaktsiyägä kerep özlökhöz äle ber, äle ikençe himik mäddälärgä äylänep tora ikän, yağni özlökhöz himik häräkät äyläneşe. . . Bu - materiyäneñ toroş häle. . . Şularnı

ukuçı matur itep misalar belän dälilläp añlatıp yauap birde. Ukıtuçı:»Maladis Sagmanova! » - dip bik kanäğat bulıp maktap kuydı häm komissiyä agzalarına:

- Soraularıgız yukmı?-dide.

İğtiber itegez äle. »soraularıgız barmı?» - dimi bit, yağni sorau birep torunıñ kiräge yuk diyügä kinaya.

Ä menä Rimma İshakovnanıñ sorauı bulgan ikän şul! Ni dip äle ul Rimma İshakovna ni uylaganın çamalamay torıp, şundıy sorau birä?

Tukta, nişläp äle min süzemne ällä kaydan, urtadan başladım? Baştan uk başlarga kiräk läbasa. Süzem bit şul fänne ukıtıp yörüçe, avıldan bıyıl gına kilgän ukıtuçı Sabitov turısında. Moñarçı avıl mäktäplärendä ukıtıp yöregän. Bik ük yäş bulmasa da, yäşlärgä has üzgä holıklırak - üz fikeren äz genä dä yäşerä belmägän bändä. Avıl cirendä bälki şulay yarıydır da. Bu bit şähär. Monda itäk - ciñeñne cıya belmiçä eçeñdägen tışıña çıgarıp yülärlänep yöresäñ, eşeñ bik tiz möşkellänüe ihtimal. Sin yünle keşe bulıym disäñ, üz fikereñne äytergä atlıgıp torma, iñ elek huca keşe ni uylaganın bel. Ul ni uylaganının belmi torıp, närsägä tıpırçınıp alga kilep çıgırga! Ber süz belän-ber genä dä rät belmägän bändä. Äyterseñ bötönläy bütän donyadan kilgän.

Ni turırısında ide äle süzem? Ä, äye, ekzamen birälär.

Rimma İshakona:

- Sagmanova, äytegez äle, Oktyabr Revoltsiyäsenä çaklı Rossiyädä himik häräkät bulganmı? - dide .

Ukuçı aptırap ukıtıyuıga karadı. Ukıtuçı:

- Rimma İshakona, bälki sez soravıgıznı beraz açıklarsız?-dide.

- Anıñ närsäsen açıklıysıñ? Cavap birsen.

- Rimma İshakona, sez materialistik fälsäfädäge mäñgelek häräkät töşençäsen himiyä sänäğate belän butıysız, - dide Sabitov.

« Mınısı inde bigräk tä, - dip uyladılar kalgan komissiyä agzaları, - bu bit zavuçnıñ yözenä bärep «Sez nadan», - dip äytü».

Ä Rimma İshakona şunday tursaydı, yözendäge karası ekzamen azagına hätlem koyılmıy tordı.

Ekzamen birüçelär kerep betkäç, komissiyä agzaları här ukuçınıñ belemenä karata üzläre kuygan bäyälärne barladılar, urtak fikergä kilep, tiyeşle otmetkalar kuydılar. Tik Sagmanovaga citkäç, bähäs kuptı.

- Sagmanovaga «biş» inde, - dide Sabitov.

Karagız inde sez anı, Rimma İshakovnadan alda tottı da kıçkırdı.

Ä Rimma İshakovna däşmi utıra. Ul däşmägäç, kalgan komissiyä agzaları, ni diyergä belmi, anıñ avızına karap kaldılar Ul isä uylanıp utırdı da bähäskä urın kaldırmagannı añlatıp: »Öçle» - dide. Sabitovtan başkalar şunda uk «äye şul» diyeşep Sagmanovaga «öçle» kuyarga buldılar. Sabitov, Rimma İshakovna zavuç dip tormadı, totındı üzeneken tukırga!

- Rimma İshakovna, biletta sorau fälsäfi töşençä turısında. Sez isä Rossiyädä himiyä promışlennoste bar ideme dip sorarga telädegez.

- Eye, nigä soñ ul şul sorauga caap birmäde? - dide Rimma İshakovna ciñgän kıyafättä.

- Alar bit ikese ike närsä. Berse cämgıyatm beleme kursında, sez soraganı? tarih beleme kursında. Ä bez bügön tarihtan ekzamen almıybız. Sezgä min bolarnı añlatıp tormıym. Bolay itik: sezneñ ayırım fikeregezne protokolga yazıyk, - dide ukıtuçı.

- Monda kem räis? Sezme, Minme?

- Eye, mında kem räyes? - dip kalgan komissiyä agzaları şañlau kebek kabatlanılar.

- Sez älbättä, kızganıçka karşı. Tik şunı belegez, ägär bu bähäsne GORONO komissiyäsenä cibärsäk, sez bik kıyın häldä kalaçaksız.

- Niçek inde min kıyın häldä kalaçyaakmın?

- Nadanlıgıgızzı beläçäktär.

- Närsä! Sez ni söylägänegezgä otçet biräsegezme?! - dide Rimma İshakovna şartlarday bulıp kızarınıp.

Şuşı häldän soñ Rimma İshakovna pedsovet buldımı, Sabitovnı ärläüdän buşamay. Ä tegese, isär keşe kebek, yılmaep tıñlap utıra da, Rimma İshakovnaga şunday cavap birä, Rimma İshakovna

elgärgedän dä nıgrak tursaya. Ber rät hatta avızın açıp, ni süz äytä almıy, ni tın ala almıy kattı da kaldı.

Direktor Sergey Romanoviç bıyu ikäüneñ bähäsenä bik ozak kısılmıy yörede. Kısılır ide dä, säbäbe bar.

Anısın da baştan uk söylim äle. Sergey Romanoviç irtük mäktäpkä kilä dä köne buyı kabinetınnan çıkmıy utıra. Ul anda älbättä tik kenä utırmıy. Gäzit –curnallar karaştıra. Ä ukıtuçılar äle berse, äle ikençese kerep pışıldap kına mäktäptäge hällärne söyli:kem soñlabırak kilgän, kem direktor turısında alama süz äytkän. . . Şulay ber dä kuzgalmıy yıllar buyı utırgaç, direktor bik nık tulıştı. Bite tabaktay cäyelde, borını, simerä bargan sayın, gel kütärep yörögängäder inde, öskä taba tırpyadı. Bu inde ukuçılarga citä kaldı, anı «kaban» dip atap yöretä başlanılar. Atap kına kalsalar ber häl ide, kayda turı kilä, şunda» Sergey kaban» dip yazalar. Direktor monı kürgän sayın kotırına, cuydırta. Ukuçılar stenalarga, täräz töplärenä yazalar. Decur ukıtuçılar ul yazunı cuyıp ölgermäsälär, alrnı direktor kabinetına alıp kerep tiirgi.

Ni turıda söylärgä idem äle? Ä, eye. Şul häbär taşuçı ukıtuçılarnıñ berse direktornıñ kolagına gına Sabitov turısında« Anıñ Ufada ministrlıkta kemeder bar ikän, şuña tayanıp üzen irken tota, - »digän, şuña kürä direktor zavuç benän tarih ukıtuçısınıñ ızgışında kay yakka bulırga da belmi yörede.

Şulay da direktor hezmät däresläre ukıtuçısı Nikolay İvanoviçka Sabitovnıñ ministrlıkta keme barlıgın belergä kuştı. Nikolay İanoviçnıñ soravına Sabitov:

- Kemem bulsın minem anda! - digän.

. Menä şunnan soñ gına direktor Rimma İshakovna yagına audı. Ul avıl ukıtuçısı Sergey Romanoviçka baştan uk oşamagan ide. . Oşarlık ta tügel. Direktor aldında bütän barlık ukıtuçılar barmak oçlarında gına yöregändä, üzen, direktor belän zavuçka tiñ keşedäy kürep, çin aldında baş iyä belmi yöri. Direktornıñ Sabitovka şulay kırın karıy başlavı belän, häbär taşuçı ukıtuçılar Sabitovka çüp öyergä totındılar. Baktıñ isä, ul bik alama keşe ikän: yünle - rätle kiyenä dä belmi, sport zalga kerä dä bala - çaga belän bala - çaga sımak uynap ala da kitä. Ä ber kön hatta klassı decur bulgan könne uku betkäç ukçılar idän yuugan çakta üze bulmagan da! Ä täräzä töböndä «Sergey kaban» digän yazunı cuymagannar. Monı şul kön ük direktorga citkerdelär. Sergey Romanoviç Sabitovnı kabinetına çakırıp tügel, barlık ukıtuçılarga da sabak bulırlık itep böten uktuçılar aldında ukıtuçılar bülmäsendä art sabagın ukıtırga buldı.

- Gali Sahiyeviç, sez kiçä dicur ittegeezme? - dide.

- Äye, minem klass, sigezençe « V» dicur buldı. Sigezençe «G» cıyıştıruga «bişle «kuyıp dicurlıknı kabul itte.

- Ä sez alar idän yugannı karap tordıgıgıızmı?

- Alar min karap tormasam da idän genä yua belä. Bez bit alarnı üzallıkka öyrätergä tiyeş.

- Sez kemne öyrätergä buldıgız äle?Min, Atkazangan ukıtçı! Ä sez kem, ä?

- Min - Gäli Sähiyeviç. Sergey Romanoviç, aña kalsa, sez äle tagı ber zvaniyegezne belmisez.

- Nindäy zvaniye?-dip aptırap kaldı direktor.

- Sezgä ukuçılar birgän zvaniye. Alar sezne «kaban» tip yörötä, ä min alar öçen Gäli Sähiyeviç. Mine ukuçılar kaban dip yöretsä, mäktäpkä kilergä oyalır idem, - dide dä çıktı da kitte. Ukıtuçılar Sergey Romanoviçnı uratıp aldılar, ay da vay kileşep anı tınıçlandırırga tırışalar ide Sergey Romanoviç barısın da kudı da çıgardñı:

- Ni dip äle barıgız da sarıy - sorıy kilä! Barıgız, eşegezdä bulıgız! - dide.

«Ya inde niçämä yıl buyı şuşı avızıma gına karap torgan kollektivnı tuplpdım, äle kilep ber avıl häçterüşe miña karşı söylärgä baznat itä. İzäm, sıtam min anı! »-dip azarındı direktor. Ukıtuçılar, beräysen yokıdan uyatudan kurkkanday, ayak oçlarına gına basıp çıgıp kittelär.

İkençe kön barı da şul Sabitovnıñ eştän kuılıyuın kötep yöregändä, karışkan kebek, ministrlıktan inspektor kilä ikän digän häbär taraldı. Direktorda Sabitov kaygısı kalmadı. İnspektor kilügä ukıtuçılar bizäneşep - tözäneşep, inspektornı karşı alırga işek töböndäräk yöröştöröp tordılar.

Nihayyat tege inspekor kilep tä kerde. Ukıtuçılar küz yavın alıp torgan bählüän yeget kileren kötöp toralar ide, Gäli Sähiyeviç kebek kenä kakça gäüdäle ber bändä kilde dä kerde. Bersennän berse maturrak yılmaep karşılarga torgan ukıtuçılarnı kürmäde dä. Şul çak üzeneñ tarih kabinetına taba ütep bargan

Gäli Sähiyeviçne kürep kaldı da:

- Gäli! - dide. Tegese:

- Fänis! - dip yögerep kilep koçaklap aldı. İ totındılar söyläşergä, sin niçek tä min niçek diyeşep.

Kulbaşlarına da sugıp alalar. Ber süz benän-bolar küptänge duslar ikän.

Ukıtuçılarnıñ berse yögerep kerep direktorga;

- Sergey Romanoviç, tege inspektor Gäli Sähiyeviçneñ dutsı ikän. Koçaklaşıp küreştelär, - diüe buldı,

Sergey Romanoviç ap - ak bulıp agarındı. Ul köç –häl belän, üzen tınıç totırga tırışııp, inspektornı karşılarga çıktı. Çıgıyuın çıktı, ä inspektor yuk.

- Alar Gäli Sähiyeviçneñ kabinetına taba kittelär, - dide pışıldap Rimma İshakovna. Direktor aña küzen akaytıp ber karadı da:

- Bügen ük garizañ minem östäldä bulsın! - dide. - Barı da sezneñ arkada!

Menä şulay. Yuktan gına başlangan bähäs olı gauga buldı da kuydı. Rimma İshakovna şul ber soravı öçen

zavuçlıktan oçtı. İllä dä mägär, zavuç bulıp, ukıtuçılarnıñ kanına toz salıp yörergä yarata ide dä soñ, häzer nişlär inde.


6. Kötelmägän häl

Färit belän Kamil kiçtän ük barısın da söyläşep, kiñäşep, kiräk - yarakların äzerläp kuydı;ikeseneñ dä «Marca salgısı»bar-olılar çalgısınıñ yartısı çaklı gına. Alarnı arbalarına bäyläp kuydılar. Färit üzläreneñ kul arbası belän bara. Ätise Ähmät babay sugıştan kaytu belän iñ elek oçırmalarında yatkan saban tägärmäçlären alıp tcöşte dä. timerlekkä alıp barıp küçär kuydırdı, yukagaçtan ciñel genä tärtä berkette häm menä digän ciñel genä kul arbası kilep çıktı. Kamil kürşeläreneñ arbasın alıp tordı. Färitneke kebek ciñel. ıksım tügel - tügelen, citmäsä arbanıñ ber tägärmäçe ikençes yenekennän bäläkäy, arbaga yök töyäsäñ. yök avıp bargan sıman bula.

Färit Kamildan ike yäşkä olı, aña inde unöç tuldı - cidençegä küçte, Kamil - bişençegä. Şulay da alar gel bergä6uynauları da. utınga - peçängä kul arbası söyräp baruları da. Häzer inde Färitneñ ätise öydä. Sugıştan ike medaltagıp kayttı. Ämmä bik beterengän. Ozak hatı kilmägän ide. Ülgänder inde dip tä yöregännär ide. ike5 yıldan soñ hatı kilde dä töşte. Yaralı köye äsir bulgan ikän, ike yıl äsirlektä cafa çikkän. Üzebeznekelär kilep azat itkäç, yañadan sugışka katnaşıp, Germaniyädan äylänep kaytkan. Ähmät babaynıñ ozın kaşları astında töpkä batkan küzläre berkayçan da yılmaymıy. Kürgännären, tını kısıluga çıdıy almıy, tuktap yal itä - itä genä söyli. Eçkä batkan kükräge tın algandı tın alganda timerçe kürüge kebek ber batıp, ber kalkıp tora, bugazında närsäder çinıy, sızgıra. Şuña kürä ul öy tiräsendä äveş - tüeş itüdän uza almıy. Kolhozga eşkä dip çıgıp karagan ide dä. häle betep kaytıp yıgıldı da. ike=öç atna urın östendä yattı.

Şulay bulsa da. sugıştan kaytkan irlär, Ähmät babay kapka töbenä çıgıp utırsa, anıñ yanınña gäpläşep utırıp kitälär. Kamillarnıñ kapka töbendä berkem dä tkutamıy. . .

Kamil töptän kalın bulıp üsep kilä. Uramda kayçak äbi - säbi, hatın - kız tuktata da:»Torganı belän Gabdullanıkı bit äle atlauları, İ. balakayım, isän - sau bulıp. ätiyeñ kaytıp kilsen inde, Hodaydan bulıp», - dip arkasınnan söyep kitälär. Kami l belä: kaytmadı inde ätise. Sugış betkängä yıldan arttı, kara piçät kilgängä annan da artık-kırık dürtneñ dekebrendä kilgän ide. Kırık bişneñ yazında ätisennän posılka kilde kilüen.

İ şatlangannar ide änise belän! Änise posılka alırga rayon üzägenä kitkäç, Kamil,

öy tübäsenä menep, kön buyı kötte. Närsälär saldı ikän ätise?Mogayın avız garmunıdır. Ätise bit Kamilnı garmunçı itäm di torgan ide. Eştän kkaytkaç, adına utırta da:

- Ya äle, ulım, ber cırla, - di torgan ide. Kamilga kuşılıp üze dä cırlıy torgan ide.

Agıydelkäölärne ay kiçkändä,

Ber cırladım işkäk işkändä. . .

Kartäniläre alarnıñ bu kıylanışlarnı önämi:

- Ya inde, yülärlänep fireştä kaçırıp cırlaşıp utırmagız, uzgan - bargannan oyat, - di.

- Änkäy, cırdan oyat bulmıy ul. . . Sin min tıyma, balanı da. Garmunçı bula minem ulım. Menä äzräk kenä üssen, ber tanamnı cällämäm min aña bayan digän iñ yahşı garmunnı alıp biräm, - digän ide bit. Mogayın avız gaormunı bulsa da salgandır, Hösnetdin babay Fänisenä alıp kaytkan kebekne. Fänis ni üze uynıy belmi. ni tottırıp ta karatmıy, yöregzän bula şunda bakıldatıp, açunı kiterep.

Änise soñ sına kayttı. Kamil anı urman avızınnan kilep çıguı belän kürep aldı da avıl çitendäge Yükälekol çokırına çaklı karşı barıp, posılkasın kütärep kayttı.

- İ, balakayım. bolay bulgaç ätiyeñ kaytır inde. Änä Gıylacetdin babañ da. hat - häbäre dä yuk ide, kayttıçda kilde bit, - digän ide änise.

Posılkanı açtılar. Änisenä dürt külmäk, ber irlär köstyumı, ber par biyek ükçäle tufli. Garmun bulmadı. . . Kamil töşende:ätise ülgän. Ülmäsä, Kamilgga avız garmunı gına bulsa da salgan bulır ide, yäisä bütän berär närsä. . . Bu posılkanı iptäşläre genä salgan, Alar Kamil barın belä meni?Äye, kaytmadı ätise.

Malaylar, arbaların söyräp, avıldan çıgıp kitte. Alar ärämäleklärdä vak - vak aklannar tabalar da şularnıñ peçänen çabıp. çabıp bulmasa, urıp arbalarına töyilär, alıp kaytıp kipterep kışka sıyırga azık äzerlilär. Olılar irtä tañnan kiçke eñgergä çaklı kolhoz eşendä. Köndezen avılda äbi - säbi. bala - çaga gına kala.

Tıkırıknı çıgu belän malaylar kül buylap kitte. Külen kül tügel inde, avıl halkı Mokırış dip yöretkän üle idel. Agıydel kayçandır şuşınnan akkan, häzer üzenä bütän üzän yargan. Yazgı taşkın vakıtında su tulıp kalgan Mokırış, bäräñge bakçaları artlap avılnı Agıydel buyındagı bolvn - tugaylardan ayırıp kirtäläp yata. Anıñ yarların tal kuakları kaplap üskän, anda - monda mäabät tiräklär kolaçların cäyep baskan, moñga talgan öyänkelär yalbır çä0çlären suga sälendergän. Kön çalt ayaz. Kül öste közgedäy yaltırap yata. Tik ara - tirä balıklarnıñ çitrüe, kaz - ürdäklärneñ vakıt - vakıt kuışıp uynaularınnan gına su çuptırdap kitä, tügäräk dulkınnardan su öste çirıy.

Kamil belän Färit «Kara özek» küperen çıgıp bödrä kuaklıklar, bolınlıklar arasınnan borıla - sırıla kerep yugalgan yul buylap kitte. Yul buyındä äledän - äle, kuaklar astında posıp kına yatkanday, yomırı küllär yanınnan ütä. Şulapnıñ berse yanında tuktap karap tordılar. Töbe yuk ikän dilär bu külneñ. Kül çiten tömboyıklar. baka täñkäläre basıp algan, ä urtası - ap - açık.

- Acdaha oyası dilär bu külne, - dide Färit, Kamilnı kurkıtırga teläp şayardı. Ämmä Kamil tiz genä yar başına ürmälägäç, üz aldagınannan üze şürläp, Kamil artınnan yögerde.

Ozaklamıy zur - zur urman aklannarında igen basuları başlandı. Basunı tirälägän urman eçendä keçkenä aklannar bula. Malalylar şularnıñ bersendä tuktadı.

- Menä buldı. Mondagı peçän ikebezgä dä citä, - dide Färit.

Çalgıların kiçä kiç ük Ähmät babay çükeşenä tökerä - tökerä tapap birgän ide. Alarnı urman yañgıratıp kayradılar da, aklannıñ urtasınnan töşep, uñge - sulga seltänep. çabıp kittelär. Kamil peçän çabırga bıltır uk öyrände. Täü işek aldındagı bäbkä ülänen, çitän buyındagı kesertkänne çaptı. Annarı, Färitkä iyärep, kurpı çabırga bardı. Biş - altı kön çapkan peçänen änise sıyırların cigep kilep aldı. Kamilnı maktap beterä almadı. Färit Kaminı öyrätkäläp yöri:çalgıñnı bolay tot. tegeläy seltä, di. Urtadagı pakuska karşı çabıp çıktı da, bik täcribäle keşe kebek kıylanıp:

- Menä monısı karşı kagıp çıgu bula, - dip töşenderde.

Malalylar bik kızu totıngan idelär dä, ber –ike pakus çıgu belän buınnarı kaltıradı. Ni disäñ dä, aşagannarı kübräk ülän şul. Yaña uñış uragına töşsälär, äniläre tirep alıp kaytıp arış bolamıgı bulsa da butap aşatır ide. Aña äz genä may da tamızsalar, teleñne yotarlık bula da bit, häzergä yuk şul.

Älegä irtäsen, kiçen baltırgan. kesertkän aşın sötkä peşerep aşıylar. İke - öç savıt aşasañ. açıkkan basılıp tora - toruın, tik ozakka tügel şul. Bigräk tä arba söyräp utınga, ya peçängä barsañ, kaytkanda ayaklar çalşaya başlıy. Ber tügel, älläniçä yatıp yal itep alasıñ. Malalylar yatıp yal itep algaç, tagı eşkä totındı. Ber - ike tapkır şulay yal itep algaç aklandagı ülänne çabıp ta beterdelär. Häzer cıyıp arbaga töyise dä kaytıp kitäse. Şul vakıt cirän biyägä atlanıp brigadir Hälim kilep çıktı. Ul sugışnıñ ikençe yılında uk kayttı. Uñ kulı tersäktän tübän yaralangan. Barmakları yodrıkka oyışkan da şulay katıp kalgan - pulya kulınıñ señerlären özgäläp betergän. . Vraçlar äkrenläp tözäläçäk digännär. Şulay buldı da, sugış betep yartı yıl da uzmadı. Hälimneñ kul barmakları yöri başlagan. »Menä häzer! -dip yodrıgın açıp barmakların tırpaytıp kürsätä ul. -Küzläremä utlar kürengänçe avırtsa da, fizkultura yasadım».

Lotfulla babay da sugıştan tayak bulıp katkan ber ayagın söyräp kayttı. Ul da şulay fizkultura yasasa ayagı tözäler ide. dip uylıy Kamil. Brigadir kigängä Kamil kuandı. Ul färitkä:

- Äydä. häzer beteräbez, - dide. üzen eşlekle itep kürsätäse kilep. Kiñ aykap peçän çabuın kürsä, brigadir aña:»Vät maladis! » –dip äyter tösle toyıldı. İrlär maktavı siña hatın - kıznıñ upıkay - çupıkayı tügel ul. Hälimneñ ere tüñgäläklänep torgan çäçläre matur bulıp kipkese astınnan çıgıp tora. Ak külmägeneñ ciñen tersägenä tiklem kaytarıp kuygan. Taza beläkle kulında yılan kebek kayış kamçı salınıp tora.

Kiçlären kolhoz idaräsendä sugıştan kaytkan irlär kürgännären, başlarınnan kiçergännären söylägändä, Hälim härvakıt nemetslärne niçek atkanın, äsir alganın söyli. Ähmät babay inde isä ber dä söyli belmi:ya ul bik kurkkan, ya köçkä kaçıp kotılgan. Ber çak Kamil añardan:»Za otvagu» medalen nigä birdelär?» - dip soragan ide.

- Granat taşlagan öçen, - dip kenä kuydı. »Mogayın yalgış birgännärder, dip uyladı Kamil. Ä Hälim gel ciñgän. Bulır da! Anıñ bit beläkläre genä dä Kamilnıñ botınnan yuan. Häyer, sugışta beläk - yodrık belän sıgışmıyölar da. . .

Ämmä Kamil kötmägän häl kilep çıktı. Aklanga kilep kergäç Hälim beraz däşmi tordı. Anıñ bütän vakıt bültäyep kabarıp torgan irennäre kısılgan, küzlärendä açu. Nider sizenep Färit eşennän tuktadı.

- Kem röhsät birde sezgä bu aklannı çabırga?! -dip akırdı Hälim. Soñınnan bik äşäke itep sügende. Kamil aptırap Färitkä karadı. Ul da kauşap kalgan. Şulay da:

- Nigä?Peçän äzerläü bette bit inde. Bolar kaldık kına, - dide. Hälim anı tıñlap torimadı, atınıñ korsagına tipte dä, kamçısın kütärep, malaylar östenä kilä başladı. Nişlärgä belmi aptırap torgan Kamilnıñ arkasına kara yılanday kamçısı belän havanı sızgırta yarıp kizänep sıdırdı. Avırtudan, kauşau, kurkudan anıñ arkası kayırıldı. Ul näzek beläkle kulları belän başın kaplarga tırışa. Hälim tagı ber kizände dä:

- Barıgız, monda ezegez bulmasın! -dip sügenä - sügenä kitep bardı.

Färittän bolay da cillär iskän ide inde. Hälim Kamilga sukkan arada, çalgısın taşlap, kuak sarasına kerep kaçkan ide.

Kamil tormıy beraz yattı. Ul vakvt - vakıt borının tartıp ala da şım gına yılıy. Bu kötelmägän häl anı tetränderde, barlık uyların butadı, ğarländerde. Nigä şul çaklı ayausız bu tormış? Ätise ülgäne citmägän meni?Şuşı uy başınnan kitmi Kamilnıñ.

Färit kuak arasınnan çıktı.

- A-a, arkañ kanagan, - dide. Kamçı Kamilnıñ külmägen kisep. arkasın yaralagan, annan kan sarkıy. Kamil däşmäde. Färit:

- Min häzer, - dip ülän arasınnan baka yafragf taptı da Kamilnıñ yarasına yabıştırdı.

Malaylar buş arbaların söyräp aklannan çıgıp kitte.

- Üzenä yäşerep kaldırgan inde ul monı. Bu tirädä şundıy aklannar tagı bar, - dide Färit. Kamil bernärsä dä äytmägäç, - Basu kırında çüp ülännär küp, şularnı çabıp alıp kaytırbız, - dide. Ul niçek tä Kamilnı yuatırga tırışa, Ä dusı arttan, arbasın söyräp, kıçkırıp yılap cibärüdän kurkıp, yäşenä buılıp kilä.

Nigä Hälim Bäläkäy bulsa da Kamilga suktı?Nigä Färitkä tügel?Dusına suktırası kilgännän tügel, ätise bulmaganga ana sukkanga ğarläneüennän şulay uylıy. Ätise bulgaç, Färitkä kulı kütärelmäde bit. Arkası avırtkanın uylap ta birmi ul.

Kamil ätise turında uylıy başladı. Niçek itep ülde ikän?Pulya tide mikän?Yalgış minaga bastı mikän. Hälimneñ östenä acgırıp taşlanuı küz aldına kilde. Faşist ta şulay kilgänder. »Yuk, Hälim ber faşistnı da ciñmägän. Kulına üze atkan dilär ide, dörester äle. Fizkultura yasadım, dip aldıy ul». -Kamilnı şundıy uylar biläde. Ul kapıl tuktadı da, arbasın kiregä borıp, Färitkä:

- Äydä, kittek, - dide. Ul häzer yılamıy, karaşı da ällänindi usal sıman.

- Kaya? -

- Çapkan peçänne alıp kaytabız

- Ä Hälim tagı kilep çıksa?

- Çıksın! Kurkmıym min añardan. Ul peçän berkemneke dä tügel, dip üzeñ äytteñ bit, - dide dä Kamil arbasın söyräp kitep bardı. Färit, ireksezdän, anıñ artınnan iyärde.

Alar çapkan peçännären cıyıp arbaga töyäde, arkan belän bäyläp kuyıp, çalgıların, sänäklären peçängzä kadadılar da kaytırga çıktılar.

Basu yulına çıgıp küp tä bara almadılar, Hälim atın yurttırıp tagı kilep çıktı. Ul kilep citär - citmästän:

- Min sezgä närsä didem! ? - dip akırdı.

Şul çak Färitne şak katırgan häl buldı:Kamil peçängä kadagan çalgısın aldı da Hälimgä karşı çıgıp bastı.

- Yakın kilmä, çabam, - dip çäreldäp kıçkırdı. -Sin faşist kebek. Sin bernindi faşist belän sugışmagansıñ, aldıysıñ! -dide. Kamil üze kıçkıra, üze çalgısı belän at borını aldında gına uñg - sulga seltänä. Artta torgan Färitkä anıñ yırtık külmäk ciñennän äle ber. äle ikençe tersäge kürenep kala.

- Kulıña da üzeñ atkansıñ sin. Yakın kilmä. çabam! - di.

At, seltängän çalgıdan örkep, başın artka kayıra - kayıra çigenä. Kamil anıñ sayın kerep bara. Monı kötmägän Hälimneñ bahadir kıyafäte yugaldı.

- Sin närsä söyliseñ, mañka malay? - dide ul. Bayagı kebek yalan tutırıp akırmadı, üze kemnänder şiklängändäy, yak - yagına karandı.

At çigenep bardı da, nihayät, artına äylänep bastı. Şul çak Hälim bar köçenä atnıñ kabırgasına tipte. Monı kötmägän at, baskagn urınında ürä sikerde dä. kuşayaklap çabıp kitte. Kamil Hälim kitkän yakka çalgısın totkan kileş usal itep karap kaldı. Färit anıñ kılgın kılıgına aptırap ta, soklanıp ta karap tordı.




7. Ber sulış hava

Tagı maşinada üzem genä. Kaytıp kitsäñ dä bula. Bügenge plannı ütädem, annan tış ta yarıysı buldı, saran kliyentlar turı kilmäde. Garacga irtä kaytıp ta ni bar?Yuk, beraz utıram äle. Bütän beräy avır kön isäbenä beraz maya tuplap kuyarmın. Eş säğate betärgä şaktıy vakıt bar. İrtän poyızddan töşüçelärne, eşenä soñlaudan kurkıp aşıguçılarnı taşıdım. Häzer töşkä taba yokısın tuydırıp çıkkan simez hucabikä oçrasa –oçrar. Bal da may eçendä yözüçe hatınnar, ber utırıp alsalar, bazarındır. magazinnarındır ber itep yörep çıkmıyça tuktıy belmilär. Ber dä andıy kliyentlarga tarıysım kilmi.

Ähä, änä ber yäş ir kul izi. Eşlekle keşegä oşagan. Alar belän eş köyle. Eşlären dä tiz - tilämä başkaralar, akçaların da alay bik mökibbän karap sanap birmilär.

- Tapkırına barıp tuktadım.

- İsänmesez. rähim itep utırıgız, - dim.

- Min utırmıym, änä yulnıñ tege yagında torgan babaynı küräsezme?

- Küräm.

- Şunıñ yanına barıp tuktagız. Yöri almıy, - dide yeget.

Kart tapkırına barıp tuktadım. Kartayıp baruına karamastan, ber dä çükmägän, kulbaşları kiñ, gäüdäse taza. Östendäge kıska poltosın bilennän ber çüpräk sıman närsä belän buıp kuygan. Başındagı bürege yämşäygän . Öräyläre kalkıp torgan bite ap - ak, iyäk - çikälären sakal - mıyık basıp üsep kilä - ozak kına kırınmaganlıgı kürenep tora.

- İsänmesez! Äydägez, abıy, rähim itegez maşinaga, - dim.

Kart ihlas isänläşte, ämmä urınınnan kuzgalmadı. Ul arada tege ir kilep citte.

- Häzer min utırtışırmın, - dide dä kartnı arttan koçaklap kütärep, maşina yanına kiterep bastırdı. Min artkı işekne açıp totıp tordım, ul kartnı maşinaga, söyräp digändäy, kertep utırttı.

- Sez, abıy, anı äytkän adrese buyınça alıp barıgız da ber säğattän soñ şuşında kiterersez. Min karşı alırmın., - dide.

- Ätiyegez belän üzegez barsagız bulmıymı?Ber säğat älläni tügel inde.

- Min –kürşese. Atnaga şulay ber barıp kayta ul, mineñ yärdäm belän, - dip añlattı ul

Yarıy, kittek. Ul ber säğattän di dä, eş vakıtı da betep kilä. Almaşçım İvanga gına äytermen mikän?Bütän taksi çakırsalar da bula inde. Yarar, can birgängä yun birer äle.

Kart barası adresın äytta:

- Pesi bistäse, Pocarskiy uramı, kırıgınçı öy, - dide. Şul uramnı ezläp yul aldım. Ul tiräne räsmi unınçı kvartal dilär dä, halık telenä nikter»Pesi bistäse» bulıp kerep kalgan. Yanında et bistäse dä bar ide, anısın bişär, tugızar katlı yortlar basıp kitte. Biyek yortlar tözeleşe maşinalar kön - tön mıcgıp yörep torgan yulga barıp citte dä, tuktadı. Häzer şul elekke et bistäsen ayırıp torgan yuldan soñ pesi bistäse başlana. Bu bistädä erele - vaklı, äle kirpeçtän, äle agaçtan salıngan öylär ber - bersenä iñnären teri yazıp tıgılışıp utıra.

Ozak kına däşmi kilgäç kart:» Min dä şofer idem. »Soda» garacında yegerme biş yıl eşlädem, - dide. Min däşmägäç, tagı östäde:»Belazlarnı yörettem. gel karerda». -dide.

Kürgänem bar ul Belazlarnı - öy biyeklege. Eşäläsä, eşlägänder, karap toruga taza keşe. Tauşalıp baruına karamasan, änä nindi, çümälä hätle bulıp utıra. Barıp citkäç, monı niçek kenä kütärep çıgarırmın, dip baş vatam.

Nigä soñ berüze?Bala - çagası yuk mikänni, kürşesen borçıgançı. . .

İñ elek tayagın karga kadadım. Annarı, söyräp digändäy, çıgarıp, yul kırına bastırdım.

- Sin, enem, änä tege bäläkäy kapkaga çaklı alıp barış inde, soñınnan totına - totına üzem kerermen, - dide.

Anı şul kapkaga kiterep citkergäç, kapkanı törtep karıym-bikle. Kıñgırau töymäsenä bastım. Yort aldında lauıldap et örä başladı. Yan täräzäneñ çeltär çite kütärelde. Öy eçennän kemder bezgä karıy. Küp tä ütmi şıgırdap işek açıldı. Kapka açuçı - mäktäp forması kigän üsmer malay. Çäçläre töptän kuñgır bulsalar da, ul alarnı ni beländer ötälägän, küräseñ, agartıp mataşkan, İrennäre östendä, tuzan kungan skebek, tırpayıp mıyıge çıgıp kilä. Ul kartnı kürü belän:

- Opyät! -dide, kaşların rizasızlık belän cıyırıp. Annarı yäşelle - zäñgärle közge ätäç tavışı belän, - Min bit siña bütän monda kilmäskä kuştım, -dide.

Bu malaynıñ kıylanışınnan miña da uñaysız bulıp kitte. Malay yulga arkılı basıp algan, kertergä hiç kenä dä isäbe yuk. »DelatVam tut neçego». -di. Min ni eşlärgä belmi toram. Kartnı şulay taşlap kitsäñ dä, keşe eşenä tıgılsañ da yahşı tügel. Olı keşegä alay tupas kıylanırga yaramıy, dip malayga äytergä çamalap torganda, kartka bik tä ohşagan, añardan da tazarak gäüdäle yeget däşmi - nitmi genä kilde dä malaynı kulınnan totıp artka äyländerep cibärde. Yegeteñ çak kına citez bulmasa, mañgayı belän boldırnı barıp sözä ide.

- Bar, däresläreñne kara, - dide yeget malayga. Mlay, avızın tursaytıp, nider lıgırdap, kerep kitte.

- Äydä, äti, ker, - dide yeget, kapkanı kiñräk açıp. Kart ulı belän ike kulın birep küreşte. Min kitmi toram, akça almaganmın. Kart onıtkandır, disäm, yuk, onıtmagan, miña äylänep:

- Rähmät, enekäş, - dip tüläde. - Mine ber säğattän kilep al inde, - dide. Ulına tayanıp, boldırga taba şuıştı.

İ, bu donya, ber karasañ Tabışmak kına, hiç ayışına töşenermen dimä. Äle dä baş vatıp utıram. Ulım di. labasa, nigä soñ anı tege ätäç:»Delat Vam tut neçego! » - dip karşılıy?Ul ötälägän başka da ätider bit? Nigä anı tagı ber säğattän barıp alırga. ?Äy, närsägä kiroäk bolar miña! Üz meşäqatem dä citärlek. İvanga äytermen, kilep alır, iltep kuyar. . . Şulayın şulay. . . Ägär ul beräy aru gına kliyent belän şähärdän ük çıgıp kitsä?Ni kartnı ışandırıp ölgerdem. Üzen karıy algan bändä bulsa, tagı ber häl. Maşinamnı da iltmädem, İvannı da cibärmädem, ber säğat ütügä kapkaları töbendä buldım. Beraz kötkändäy buldım da signal birep aldım. İşek aldındagı sorı et, art ayaklarına basıp çılbırına buılı - buıla lavıldarga totındı.

Kersäm, kart çişenep taşlagan, östälgä kuyılgan çınayaktan ürelep, yarım yatıp, çäy çömerä. Sakal –mıyıgı kırılgan. Türdä olıgayıp, kartayıp kilgän tulı gına gäüdäle hatın şäl bäyli. . Min kergäç, küzlege östennän karap isänläşte. Karşı bülmädän yöz çalımnarı kartka tartım yap - yäş çibär hatın kilep çıktı. Matur borını yugarı çöyelgän, açulı.

- Bulmıy ikän bulmagaç keşedä gorurlık, - dide ul.

- Zimfira, dim. . Keşe bar. . . -Şäl bäyläp utırgan hatın aña yalbarıp karadı.

- Närsä? Küpme suzıla inde bu? Yarıy, sineñ üz gorurlıgıñ yuk, içmasam bezne uyla. . . Tere äti barındı. . . Sin, yarıy, cäyen - kışın torba başında cil yotıp, izolyatsiyä eşendä yöredeñ. İlgizne bit, balalı hatın kebek, ekzamenga da kütärep bardım, cilkämdä üsterñdem. Häzer anı atna sayın kunak it, sıyla. Kürşelärdän oyat.

- Gorurlık, balam, taşka - taş, pıçakka - pıçak atu gına tügel. Yıgılgannı tüpälämäü dä gorurlıknıñ ber töre. Ätiyegez yıgılgan. Ul bügen ber yotım suga gına tügel, ber sulış havaga da mohtac. Min aña atnaga ber kilep utırırga röhsät ittem. Bütän bolay tavış çıgarası bulmagıız, - dide tınıç kına. . -Tagı yasmıymmı çäy? - dip karttan soradı.

- Citär, rähmät. Änä, arttan da kilep citkän. . -dide kart urınınnan torıp. Ergädäge bülmädän tege taza yeget kilep kerde, ätisenä kiyenergä yärdämläşte.

- Yarıy, rähmät, - dide kart. -Kiläse atnaga çaklı sau bulıp torıgız.

- Beräy atna yal itep torsañ da zıyan itmäs, - dip Zemfira zähären çäçte.

Kartnı maşineaga utırtkaç anıñ öçen yeget üze akça tüläp ozattı.

Kart bik käyefle, anıñ häzer öräyläre oçıp tormıy, yözendä bik tä uñışlı eş atkarıp kaytuçınıñ kıyafäte. İren çitlärenä häzer kilep çıgarga torgan yılmayu yäşerengän.

- Änä tege açulı minem kızım ul, - dide maktangan sımak. . -Vraç bulıp eşli. Kiyäü dä hirurg. İkese dä par kilgännär Kiyäü mine «Kaynım» dip yöretä, »Kaynvm»ga ul şul tiklem basım yasadı, äyterseñ. anı «Geroy» digännär!

Min däşmim. Ni diyergä belmim. Änise bulmasa, kızı ätisenä oçıp kunarga tora, bälki, çıgarıp ta oçırır ide. . .

Kartnı haman küñelendäge cılı hisläre rähätländerä . küräseñ. Şatlıgına tüzä almıy söyli

- Ä bäläkäyem nindi?Torganı yäş ätäç! Kara sin anı, mañkanı, çäçlären agartkan bulgan. Kulımda totıp üsterä almadım şul bäbiyemne. Täpi dä basmagan ide şul. . . Aña äti bar ni, dä yuk ni!

- Belmim, närsägä kuanıp barasızdır. Üzeñne çak kına bärgäläp çıgarmadılar.

- Bärgälämäslär. Olı ulım röhsät itmäs. Hatınım da. . . Ozak kına tın kildñek.

- Lutçı bärgäläsennär ide. Ber bärgälärlär dä betär ide, - di ul, miña äytüdän bigräk, üz aldına söylänep. Kilä - kilä dä özek - yırtık uyların üz aldına äytep kuya.

- Olıları alay uk tügel, tege yäş ätäç kenä. . . Urını bar. Üzem bulsam. alay gına da kıylanmagan bulır idem.

- Hatınım kilep, yulıma arkılı töşep, kaytıyk balalar hakına, dip niçk kenä yalındı! Nigä şul çak Hoday miña ber mıskal gına akıl birmäde ikän. !

Ber süz dä däşmim. Ni äytä alasıñ?Balaları, kilmä dip tora, ul ärsezlänep, bara. Yöri sataşıp. Kütenä su ütkäç.

- Kara äle, enekäş, ällä keşelärdä vakvt - vakıt beräy törle almaşınu kebe närsä bula mikän. ?Häzer uylıym da, niçek itep alma kebek ballarımnı, hatınımnı taşlap çıgıp kitä aldım ikän?Cen ğalämäte tügel mikän ul?

- Abıy, häzer kerer tişegegez kalmagan öçen genä şulay añlatıp mataşasız, avızıgız peşkängä. Sez ir keşe bit, ciñel holıklı hatınnar kebek söylänmägez, üzegezgä genä bulsa da turısın äytegez, - didem.

Kart tındı. Öne tıgıldı. Ä nigä aldaşıp kilä?Näfsenä huca bulmıy, balaların taşlap çıgıp kitkän dä tipterergä, häzer cen ğalämäte, imeş.

Kartnıñ öyenä kilep cittek. Tege, karşı alam, digän ir kürenmi. Kartnı öçençe katka söyräp menderergä turı kilde. Açuım kilä başladı. Yartı könem, sataşıp, balların küräm dip, taksiga akça t üläp yöregän kart belän bolaşıp ütte.

- Ya, atla soñ, äz genä ayagıñnı söyrä! - dip kıçkırgılay başladım . Ul mineñ süzne işetmi dä:

- Allah boyırsa, ber atnadan tagı ber barıp kaytırmın äle bäbkäylärem yanına, - dip açuımnı kiterep lıgırdıy.

Köçkä menep cittek. Fatirı ike hucaga berär bülmä ikän.

Bezne sandugaçtay sayrap bizängän - tözängän yuan gına ber hatın karşı aldı.

- İ kötäm, i kötäm, ällä kayda yöroiseñ möstänlänep. Änä ulım belän sine alırga kildek, - dide. Ulı bezneñ belän baş kagıp kına isänläşte.

- Nişläp kapıl gına kiräk buldım äle min siña?Avariyädan soñ bolnitsada ayaksız - kulsız yatkanda siña niçämä - niçä rät»İreñne kilep al» -, digändä yartı yıl kilep almadıñ da, häzer närsägä kiräk bulıp çıktım?-dide kart. Ul yarsudan kaltırana başladı.

- Yarıy, ütkängä bäylänep, kirelänep utırma. Yanıña barganda yülär dimäs ideñ, keşene üpkälätep. Hatın - kız bik näfis can ul. Kaytıyk, ikäü genä rähätlänep torırbız.

İlham berär yarı çıgıp kitä meni?

- Alar hatını belän monda küçär.

- Şulaydır dip uylagan idem dä! - kart kulların botına çaptı. -Bu yünsez tikkä yöremäs, beräy etlek uylagandır, digän idem. Döres bulıp çıktı. Şunnan mine ya psihuşkaga, ya çüplekkäme?Bu fatirnı iptäşlärep akça cıyıp alıp birde, ömeteñne suzma. Citärlek saudıñ.

- Sin nikahlı irem, şulay bulgaç, fatir da bezneke, - di hatın. Kart tämam yarsıdı.

- Barıgız, küzemä kürenmägez! Ber äyttem-kilep yöremä!

- Bik kirägeñ bar ide! -dide hatın. Ulı belän çıgıp kittelär.

Kartnıñ töse agardı. çikä tamırları bürtep tibä başladı, kaltırana. Kiyemen çişenderep yatkızdım.

- Su bir äle, enekäş, - dide ul.

Su birdem. Ul äz - äzläp kenä ozak eçte.

- Kerer tişegeñ kalmagaç, diseñ dä sin. . . Ülsäm yılarlar äle. Küz yäşlären tügep. Äti dimäsälär, sataşıp yöregän, yañgılışıp bälägä tarıgan ber bändäne cälläp yılarlar. Çönki küñellärendä äti urını barıber buş kala. Kire kaytırga röhsät itmäslärme dip ömetlänep yöri diseñme? Yuk, enekäş, Üläm ozaklamıy, küp kalmagan, Bar telägem-ülgändä küz aldımda gaziz balalarım belän Şämsiyämneñ nurlı yöze genä bulsın. Räncettem min alarnı. Nık räncettem. . .

Ul özek - özek itep tın aldı. Küpme genä tırışmasın, tını tarıktı. Tege öyneñ, hatını, baları yäşägän öyneñ ber genä sulış havası citmi aña, ber genä sulış havası. . .


8. Sähiullanıñ küz yäşe

Miñelgali bäläkäy kapkanı açtı da, yort aldına kermi, tuktap kaldı. Anıñ kıska ayaklı kalın gäüdäsenä muyınsız gına menep kunaklagan sarı kabaktay başı äle tavıklarga cim sibep yöregän Sähiullaga, äle göberodätep sıyır savıp utırgan Zöhicägä borıldı. Şulay beraz torgannan soñ, kuyı ak kerfeklär baskan zur zäñgär küzlären yomdı, iyägen beraz kütärä birep, ayat ukıganday:

- Teläsägez niçek bügen ük minem akçamnı tabıp kiteregez! Min sezneñ Miñlegölegez öçen akça äzerlämägän. Mindä dä Änderäy kaznası yuk, - dide dä, küzlären açıp, tagı ber Sähiullaga, ber Zölhicägä karap tordı.

- İsänme, Miñlegali, - dide Sähiulla. -ker äle monda. Alay kapka töbenä basıp kıçkırınıp torırga sin bala - çaga tügel bit.

Miñlegali kermäde. küzlären tagı yomdı da:

- İşşu:» Kötsen äle mine sarı pışlak», - dip Zifa kızı aşa, mıskıl itep, süz cibärep yata. Min anıñ şundıy aldakçı ikänen belsäm, Kügeşkä barırga ike ayagımnıñ bersen dä atlamagan bulır idem.

Bu tavışka sıyır savıp utırgan cirennän Zölhicä dä yakın kilde.

- Miñlegali key. ., - dip süz başlagan ide dä, Miñlegali anıñ süzen özep:

- Nitkän kiyäü bulıym min sezgä! -dip kıçkırdı.

Sähiulla moñarçı ber kayçan da Miñlegalineñ bılay yarsıganın kürgäne bulmadı. Buyga bäläkäy bulsa da yuk - bar çäçep yülärlänep yöri torgan yeget tügel. Dimäk, anı närsäder bik yarsıtkan. Şuña kürä, üzenä karata tupaslık kürsä dä, tınıç kına:

- Bez, Miñlegali, sineñ süzläreñnän bernärsä dä añlamadık. İñ elek añlat, ni buldı?Ul nindi akça?

Yeget:

- Mucıt äle sez Miñlegölegez:»Uvalnäytse itärgä kiräk», - dip minnän, mine rayunga alıp barıp, akça alıp kitkänen dä belmisezder?-dide, ciñgän kıyafät belän alarga tekälde

- Belmibez şul, - dide Sähiulla, tınıç bulırga tırışıp.

- Ay allam, kiräk bulgaç, ul akçanı nigä üzebezdän genä sorap almadı ikän ?-dip süzgä kuşıldı Zölhicä.

- Sin, Miñlegali, akçam yugala dip ber dä kurkma. Bügen ük Zölhicä apañ banktan alıp birer, - dide Sähiulla, anı tınıçlandırırga tırışıp. Ämmä bu Miñlegaline ber dä tınıçlandırmadı, bäläkäy kapkanı böten köçenä şapıldatıp yabıp çıgıp kitte. Äyterseñ, anıñ başına töşkän bälägä şuşı kapka gına ğayeple.

Ul çıgıp kitkäç, Sähiulla belän Zölhicä ber - bersenä karap süzsez basıp kaldılar. İkesendä dä räncü, ärnü ide.

Ämmä süz katmadılar. Çönki bu balaları turında ni genä söylänmäde inde. . . Bütännäre üsä tordı, kul arasına kerde, üsep citküç, üz yulların ezlzp çıgıp kitä tordı. Änä ike ulları Stärletamakta şofer bulıp eşlilär. Olı kızları da şunda bardı da señde. Barısı da menä digän itep donya kötä:eşlilär, balalar üsterälär. Fatirları da bar. Äti - änilären bu kiräk, tege citmi, dip yafalamıylar. Cayı çıkkan sayın. üzläre yärdäm itärgä tırışıp toralar. Şuşı Miñlegölläre genä äle ber, äle ikençe törle mögez çıgara da yöri. Tugızınçını beterü belän, artaban mäktäptä ukırga telämi Stärlegä hönär mäktäbenä barıp ber - ike ay ukıp kaytuı buldı, äti - änisen «papa» - «mama»dip yöri başladı. Sähiulla:»Alay kıylanma, kızım, kileşmi, sin tatarça belmiseñ meni!, - dip äytep karagan ide, tagı da uzınıp, yarım urısça, yarım tatarça söyläşä başladı. Aptıragan sayın»blin», »zakalibala», di. Ul gınamı! Kayçak ällänindilären dä ıçkındıra. Ukuın tämamlap, buyauçı bulıp eşli başlagaç, tagı da uzındı:ätisenä baznat itmäsä dä, änisenä akıra - bakıra başladı. Ber vakıt anıñ şundıy itep änisenä kıçkırınganın işetep, olı ulı şundıy kızdı, »Äni - ätigä tagı da ber şundıy kıylanışıñnı kürsäm, teşeñne sugıp sındırırmın, kara anı! -dide. Anıñ belän genä Miñlegölneñ tärtibe üzgärmäde. »Ni buldı bu balaga?»-dip Sähiulla belän Zölhicä başların äz vatmadılar. Alarnıñ öyendä berkayçan da ber - bersenä tupas kılanu bulmadı. Bütännäre äti - äni dip özelep tora. Moñardan yuk. Ukıganda ukıym dip yögenderde. İnde eşli başlaganına ni gümer, haman äti - äni kesäsenä genä karap tik tora. Sähiulla monı yärdämen kızgannan tügel, ber dä akça eşli almasa, yäisä eşlägänen tota belmi yukka israf itep yöresä, niçek kön kürer. dip hafalana.

Äle ul gına da tügel. Ber könne Valeriy itsemle yeget belän parlanışıp kayttı da kerde. Tegese ällä urıs buldı, bezneñçä ber avız süz dä belmi. Sähiulla bu eşne niçek añlatırga da belmäde. Äle bulmasa, beraz torgaç, bügen bulmasa, irtägä bu yegettän alış - bireş turında, yağni:»Kızıgıznıñ kulın sorıym», - dip süz kuzgatuın kötte. Yuk. İke kön aşap –eçep yattılar da, läm - mim, ber süz äytmi, yünläp rähmät dip tä äytmi kittelär dä bardılar.

İñ kıyını-kürşelärgä ni diyergä dä belmädelär.

Şul kitüennän Miñlegöl ber ay çaması katmadı. Kaytkaç:»Bu ni kıylanışıñ buldı? - dip soragannar ide:

- Ul äle minem yegetem genä. Sez, kulıgızdan kilsä, borıngıça kızıl ıştan balagın çıgaorıp yauçı kigänne kötterep yatkırır idegez, - dide. Yarıy äle Sähiullaga şuşılay»añlattı», änisenä yämsez itep akırdı.

Bu hällär, niçek bulsa da, ütte inde. »Häzer alay başımnan köldermäm. Kemne alıp kaytsa da, iñ elek kıznıñ kulın sorasın, şunnan soñ gına tupsamnı aşa atlır», - dip üzenä süz berketep kuydı Sähiulla.

Ber kaytkanında Miñlegöl şaktıy ozak tordı. »Eşeñ kalmıy meni?»-dip soraganga, »Artık eşlägän könnärem bar»-dide. Kiçlären klubka çıga. Ber kön kiç ul avılda elektrik bulıp eşlägän Miñlegali belän kaytıp kerde. Miñlegali kerä - kerü belän, kızarıp - bürtenep bulsa da, süz baäşladı. Ä Miñlegöl mut yılmaep bit almalaroın alsulandarap basıp tora.

- Sähiulla abzıy, ni. . . Sez miña. . ni, açulanmagız. Min ni. . . Miñlegöl turında söyläşergä keordem. Bügengä üzem genä. İrtägä ätine cibärermen, - dide dä, döres söylimme digändäy, yanında üzennän kalku bulıp basıp torgan Milegölgä karadı. Tegese haman şulay serle genä yılmayuında.

Zölhicä bu töpeş yegetneñ şundıy sılu kızın sorap toruın önämäde. küräseñ.

- Kuyıgız äle. märäkä yasap. şayarıp yöremägez, - dide ul, açulanmıy gına.

- Yuk - yuk, bez şayarmıybız, çın mägär, Zölhicä apa, - dip äytä saldı Miñlegali.

Kızıñ saylagaç, nişli alasıñ, diyeştelär ir belän hatın. . Buy iñ ähämiyätlese meni?Eşen yögerep eşläp yöri, ätiseneñ kulınnan eşne töşäyergänenä ni zaman, barı da häzer anıñ cilkäsendä. Kızıbız da küz aldında bulır, didelär Sähiulla belän Zölhicä. İkençe könne Miñlegalineñ ätise Hatip ta kilep yauçılap kitte. Yağni, Miñlegölne yäräştelär. Miñlegöl, eşemnän çıgıp kaytam, dip Stärlegä kitte. İke - öç köndä äylänäse keşe, häzer ber ay ütte, haman yuk.

Miñlegali, kön sayın kerep. kaytmadımı äle, dip beleşep tora ide, kapıl gına kilep yörüennän tuktadı, ber atnalap kürenmäde. Bügen kilgän dä, kilüe ber dä häyerlegä oşamagan.

Ni bulganın belergä dip, Sähiulla üze St ärletamakka çıgıp kitte. Başta kızı torgoan yatakka bardı. Anda:»Ul eşennän çıkmadı, eştän kitäm dip söylängäne dä yuk», - didelär. Ullarına barıp soraştırgan ide, alar da señelläre turında berni dä äytä almadı. Yatakka niçä barsa da, Miñlegöl öydä yuk. İke kön arı barıp - bire sugılıp yörede dä, inde bulmadı, dip kaytırga cıyındı. Kaytır yulında, ni bulmaska dip, kızı torgan yatakka tagı ber sugılgan ide, Miñlegöl kaytkan. Tik üze genä tügel, ber törkem iptäşläre-kızlar, yegetlär belän. Sähiulla kilep kerügä beräü dä iğtibar birmäde. Kızlar sarıy - sorıy kıçkırıp cırlıy, yegetlärneñ iserüe citkän:kaysısı karlıkkan tavış belän cırga kuşıla. kaysısı sügenä. Sähiulla şulay da isänläşte:

- İsänmesez! -dide. Aña cavap birüçe bulmadı. Tik çittäge ber koykada ber kıznı äväläp mataşkan yeget kenä irkälänep çırkıldap yatkan kız östennän tordı da Sähiulla yanına kilep:

- A nu, starıy, valyay otsyuda! -dip törtkäli başladı. Sähiulla, olı yäştä bulsa da. ul yegetkä genä bireşerdäy tügel, yegetneñ üzen cilterätep kenä oçırdı häm kızına kıçkırdı:

- Miñlegöl, nişläp utırasıñ monda?Häzer ük kiyen, kaytabız, - dip barıp kulınnan tottı häm kamır kebek izrägän gäüdäne tartkalıy başladı. Miñlegölne kulbaşı aşa koçaklap, tüşenä kulın salıp utırgan akay küzle yeget:

- Nu-nu, starina, motay otsyuda, poka tsel, - dip Sähiullanı etep cibärde.

- Ne trogay, eto moya doç, u nee yıst muc, ya yee uvezu, - = - dide. Tege yeget:»A - a, yısli tak». . -dip Miñlegölne ıçkındırdı. Sähiulla Miñlegölne östäl artınnan tartıp çıgardı»Kayda kiyemnäreñ? Üzem kiyenderäm», - dide.

- Sign mine nigä söyriseñ?Min pesi balası meni! Bar, üzeñ kayt, ana bara yulıñ, tap - takır, - dide Miñlegöl süzlären köçkä äväläp. Monı işetep tege akay küzle kilep:

- Tı, starıy, yısli ona ne hoçet yıhat, ne trogay, - dip Sähiullanı etep cibärde. Miñlegölne üzenä tarttı. . »Kaytmıym min», - dip Miñlegöl yegetne barıp koçakladı. Sähiulla Miñlegölne yañadan üzenä taba tarttı. »Nigä sin minem başımnan kölep şuşılar arasında yöriseñ?»-dip anıñ çikäsenä kiterep suktı. Anıñ ber balasına da kul kütärgäne bulmadı. Nindi genä hällär kilep çıksa da tel belän añlata, tüzä ide. Bu yulı tüzmäde. . . Miñlegöl dä, Sähiulla da aptırap ber –bersenä karap kaldılar. Tik tege akay küzle genä aptıroap tormadı, Sähiullanı sugıp yıktı da tipkäli - tipkäli kıynarga totındı. Sähiulla torıp anıñ yakasınnan algan side, arttan başına kiterep suktılar. . .

Artabangısın Sähiulla belmi. Hastahanädä genä añına kilde. Äz genä arulana töşü belän, tabipneñ:»Äle savıgıp bemägänseñ, yata bir»-diüenä dä karamıy, yalınıp sorap, kaytırga buldı. Tizräk Zölhicägä kaytıp sıyınmasam, bu kotoçkıç uylardan akıldan yazıp kuyuım ihtimal, dip uyladı. Berär yartı arakı alıp eçsäm, yörgem basılmasmı dip tä uylagan ide, ul uyınnan kire kayttı. Monı arakı gına ciñärlek tügel ikänen belä. Annarı, iserek baştan. . . Hoday saklasın! Yuk, Eçmäde. Avtovokzalga bardı da, kaytırga çıktı. Avtobusta anıñ başın:»Artaban niçek yäşärgä?Bu çaklı da hurlıkka niçek tüzärgä! » digän uy özleksez borauladı. Bu häldän soñ moñarçı nık basıp yöregän cire, äyterseñ, ällä kaya kitep yugaldı, küñelendä nider sınganday buldı. Avtobustan töşkäç cäyäü atladı. Söt taşuçı maşinanañ şoferı, tanıp utırtıp alıp kaytırga uylagan ide, aña da, utırmıym, digänne añlatıp, kul gına seltäde. Anıñ küñelendä şundıy bitaraflık, kaya taba atlaganın da belmi sıman. Bara da bara. Atlap baramı, oçıpmı-üze dä belmi.

Yul çitendä ber tiräk avıp yata. Sähiulla şuña barıp utırdı. Yäşel çüpräk sumkasın ber botakka elep kuydı.

Miñlegöl bäläkäy çakta, Zölhicä belän, Mñlegölne dä alıp, şuşı aklanga ciläkkä kilgännär ide. Miñlegöl berençe märtäbä yafrak astında kızarıp utırgan ciläkne kürep, »Taptım», »Taptım»-dip kulların çäbäkläp, sikergäläp şatlangan ide. Sähiulla tälgäşläp cıyıp birgän ciläkne öygä kaytkançı aşamıy kulında totıp yörede. »Kızım, nigä cilägeñne aşamıysıñ?»-digäç,, »Äy lä, aşagaç betä, - dide. Sähiulla belän Zölhicä rähätlänep kölgännär ide. Şul çak Miñlegöl kanatları aklı - zäñgärle bizäkle kübäläkne kürep:

- Äti, miña kübüläk bil, - dip barmakları tırpaygan kulın kükkä kütärep çäreldägän tde. Sähiulla kübäläkne totam dip, aklan buylap yögerep yöregän ide. Zäölhicä alarnıñ kıylanışın bähetle yılmaep karap torgan ide. . .

Üzen tipkäläp kıynagannarın ise dä kitmi karap torgan Miñlegöl küz aldına kilde, küz alları karañgılandı. Ul şul utırgan kileş taş sındıy katkan. Küzennän yäşe sıtılıp çıgıa tora, bite buylap tıp ta tıp tiräkkä tama tora. Ul irennären genä kıymıldatıp pışıldıy. »Bu ni eş soñ?Bu ni eş?», - di. Şulay ozak utırdı. Annarı ciñe belän küzen sörtte dä telär-telämäs kenä avılga taba atladı. Sumkası botakka elengän kileş torıp kaldı. . .




9. Syurpriz

Alik, Malik häm Halik-ut kürşelär. Öylänüläre dä ber iträdäräk buldı, yort tergezülzäre dä. Öçese dä ber fermerda eşlilär. Alik Alla birmeş kön atın iyärli dä atlanıp ferma malların kötärgä bolınga çıgıp kitä. Malik kön sayın traktorında tır da pır yörep yata:sörmägän cire, taşımagan yöge kalmıy. Haliknıñ kulınnan balta töşmi, balta anıñ kulınıñ dävamına äylänep betkän. Şul baltası belän yunmagan agaçı, kıymagan taktası kalmıy. Bu ut kürşelär ni genä eşläsäldär dä gel bergä buldılar. Berse kıyıgına peçän tutırsa, kalgan ikese anıñ çakırganın kötep tormıy, şunda uk yärdämgä kilälär dä tiz genä eşlären beterep tä kuyalar . Utınnı da ayırım - ayırım turamıylar. Käkkän çakların äytäse dä tügel, ber genä ryumkanı da ayırım eçmädelär. Beräy törle yulga - mazarga çıksalar da kaya häm nigä bargannarın äytmi kitmi torgannar ide.

«Torgannar ide» dim. Çönki şulay matur gına yäşäp yatkanda, Malik tottı da mögez çıgardı. Başta yugalıp tordı. Ber kön yuk bu, ike. . . Alik belän Halik ber ni belmi. Hatınınnan sorarlar ide, anısı da kürenmi.

Öçençe könne kiçkä taba gına kaytıp kerde Malik. Kaytuı da niçek digen äle, ap - ak matur maşinada!

Ber süz yuk. Kaytsın ul. Kaytsın da kapkasın açıp maşinasın ihatasına kertsen dä kuysın ide. Yuk şul. Uramda kapkası töbenä kilep tuktagan, algı işegen açıp kuygan, üze ber kulı belän maşinasına, ikençese belän böyerenä tayangan da avızın yırıp basıp tora. İke malayı yögereşep kilep çıktılar da maşina eçenä kerep şatlıklarınnan sarıy - sorıy kilep sikereşä başladılar. Avızın yırıp hatını da kilep çıktı. Bilgele ingde, Alik belän Halik, alar artınnan hatınnarı, kilep çıktılar. Başta alar Malikka şundıy matur maşinada beräy tuganı kilgänder dip uyladılar, çıguları şul kunak belän isänläşü ide. Malik alarga:

- Kürdegezme, min sezgä nindi syurpriz yasadım?-dide. - Yägez, kürşelär, bezne kotlagız da, maşinanı yuarga bezgä keräbez.

Kunak belän küreşergä dip yımaeşıp çıgıp kilgän kürşelärneñ kinät yözö bozıldı. Oyalçan balar kebek, kilgän cirlärennän tuktap kaldılar.

- Ha - ha-ha, ni buldı sezgä kürşelär? - dide Malik.

Kürşelär cavap birep tormadı, borıldılar da öylärenä kerep kittelär.

- Ni bulgan bolarga? - dip Malik hatınına karadı. . Hatını, «kaydan belim»digänne añlatıp, kulbaşın gına cıyırdı.

Artaban kürşelär oçraşkanda ihlas yılmaep isänläşmi başladılar. Küberäge, Maliknı kürmämeşkä salınalar. Aliknıñ hatını, isänläşäm digän bulıp, teş arasınnan gına ısıldap ütä. ÄHaliknıñ Näfisäse ısıldamıy da. Här ike öydä Maliknıñ niçek şulay maşina alırlık akça cıyganın tikşerälär.

- Alar totkan malnı bez dä totabız, alar çäçkän bäräñgene bez dä çäçäbez. Bezdä yuk, alar kaydan algan şul tiklem akçanı, äyt, kaydan?-dip tökereklären çäçä Näsimä. Aña kuşılıp Alik ta:

- Äye, kaydan algannar?-di.

Halik belän Näfisä turıdın - turı:

- Urlamasañ, alırsıñ şundıy maşinanı. Tön yokıların yoklamıy elek kolhoz malın urlıylar ide, häzer fermernıkındır inde., - di Näfisä.

- Urlamagaç, änä, bezneñ motay alırlık ta rät yuk, - dip Halik anıñ süzen nigezli.

Menä şulay, Malik alıp kaytkan ap - ak maşina kürşelär arasına kara pesi bulıp kilep kerde. Şul könnän başlap Alik belän Halik Maliktan ayırıldı. İkse genä bergä eşli, bergä eçä, Malikka endäşü yuk. Häyer, Maliknıñ häzer alar belän bulırga vakıtı da yuk. Äz genä buş vakıtı bulsa, hatının, balaların maşinasına utırta da älläqaylarga çıga da çaba.

Bu häl beraz dävam itär dä betär ide, bälki äle barı da elekkege hälgä kaytıp yäşi dä başlarlar ide, kürşelärneñ arasın balaları kabartıp cibärde. Mäktäptän kaytıp kilgändä Aliknıñ malayı Maliknıkına:

- Min sineñ belän bütän uynamıym, härämläşäseñ, - dide.

- Sin kulıñnan kilmäsä, uynama, ciñeläseñ dä härämgä sıltıysıñ. İñ elek uynarga öyrän, sibek bäbkä. Turnikta ike märtäbä dä üzeñne kütärä almıysıñ, - dide. Maliknıñ malayı. Aliknıkı beraz ni äytergä belmi tordı da:

- Äsez bur. Ätiyeñ dä, äniyeñ dä. Urlap mal cıyıp maşina aldıgız, - dide

- Urlap mal cıymasagız maşina alır idegez meni? - dip Haliknıñ kızı da kuşıldı. Maliknıñ malayı bolardan tazarak, »yuk, bez bur tügel», - dip aklanıp tormadı, tottı da ikesen dä beraz täpäläde. Tegelär uram yañgıratıp yılap öylärenä kerep kitte. Balalarınıñ kerep kitüe buldı, alardan da yaman kıçkırıp Näfisä belän Näsimä, hatınnarı artınnan Alik belän Halik atılıp kilep çıktılar. Mondıy tavışnı işetep Malik belän hatını da köttermäde.

- Sin bit kön sayın traktorıñnıñ arbası töbenä silos salıp alıp kaytasıñ, - dip kıçkırdı Näsimä.

Maliknıñ hatını da aptırap tormadı:

- Ä sineñ ireñneñ furac urlamagan köne yuk, - dide.

- Tehnika dvorınnan böten timer - tomırnı urlap taşıp beterdegez, - dip Näfisä dä kuşıldı.

- Ä sineñ ireñ takta urlap sata, - dip anıñ da avızın tomaladı Maliknıñ hatını. İrlär isä yodrıkların töynäp, hatınnarınıñ äyteşkänenä kinäneşep tıñlap tordı. Bu gaugaga tübän oçtan da, ürge oçtan da halık cıyıla başladı.

İñ zähären Alik äytmäkçe buldı. Ul Malikka:

- Sin bit basuda vatılıp kalgan kombaynnıñ bunkerındagı igenne barıp urlap alıp kayttıñ, - dip halıknı şak katırırga buldı.

- Anı öçebez bergä barıp aldık bit, - dip tözätte Malik.

- Şaliş, min siña iyärep kenä bardım, - dip aklandı Halik.

- Urlaşmagaç, niçek itep maşina alırlık akça cıydıñ?-dide Alik.

- Bez bit anı kreditkä aldık. Sez dä alıgız. Kreditne kem sorasa da birälär, - dide Malik.

Şul süzdän soñ Alik ta, Halik ta, hatınnarı da telsez kaldılar. Ällä inde nahak süzlärennän namusları kirläde.

Bu kıçkırışka şunda nokta da kuyılgan bulır ide, bälki äle Alik belän Halik gafü dä ütengän bulırlar ide, tik kçkırışkanda artıgın ıçkındırgannar ikän. Kombayn bunkerınnan yugalgan aşlık turındaga häbär politsiyägä barıp ta citkän, tikşerüçe kilep tä töşte. Yortlarında tentü yasadılar. Haliktan ber öyem dokumentsız takta, Maliktan itke timer truba taptılar. Aliknıñ arbasınngan çäçkeçlärneñ yugalgan tägärmäçlären saldırıp aldılar.

Bıları inde çınlap ta syurpriz bulıp çıktı.

Poltsiyä yulında yöri torgaç, kürşelär yañadan duslaştı diyärlek. Politsiyägä barırga yulga çıksalar, söyläşep süzläre betmi, çökerdäşep ber bulalar. Süz kuyışalar:kem ni dip äytergä tiyeş, närsäne äytmi kalırırga. . .


10. Kulturnıy Ähmätväli

Tuy, ni disäñ dä, tuy inde. Unap - kölep - cırlap - biyü genä kebek kürensä dä, tayaknıñ avır başı ata - anaga. Bigräk tä Ähmätvälineke kebek ber kötü kız arasında üskän berdän - ber ulıñnı öyländergändä.

Yarıy. tuy kunakların aşatıp - eçerep sıylarsıñ da. Ä menä şul tuynı niçek itep mäñge istä kalırlık itep närsä maytarırga? Ähmätväli şularnı uylap baş vatıp yata. Üze genä bernärsä dä uylap çıgara almagaç, hatını belän kiñäşmäkçe itte.

- Kara äle, hatın, bu bit tegendi - mondıy gına tuy tügel, bezneñ malay öylänä bit. Böten keşeneñ isen kitärerlek närsä eşlik ikän, ä?-dide.

Kaşayak tiräsendä üz mäşäqatläre belän mäş kilep yöregän hatını:

- Närsä dip äle sin äle keşeneñ isen kitärergä uyladıñ?Andıy därteñ bulsa, irtädän bire tür başında botıñnı çänçep yatkançı. kapka urınına kuygan ike kärtäñne alıp taşla da. keşeneke kebek, kapka yasap kuy. Menş şul çak, Ähmätväli dä kapka yasagan bit äy, dip keşelärneñ ise kitsä kitär, - dide.

- Hatın. teleñne tıy!

- Närsä dip minem avızımnı tomalıysıñ?Yarıy la sez ulıñ belän, ike gıyfrit, şul ike kärtäne atlap kına çıgasız da kitäsez. Min kızlarım belän kärtä arasınnana tuñkayıp kerep - çıgıp yörim.

- Hatın! Sin miñä akıl satma, üäzergä min sinnän kiñäş sorıym, - dide Ähmätväli.

Hatını Ähmätväli «Hatın! »dip kıçkırgannan soñ tıyılıp kalmasa. ni bulırın belä, şuña kürä yomşarıp:

- Äy lä, äyttem isä, kayttım. Sin matur cırlıysıñ bit, cırlarsıñ.

- Anısı şulay, üzem dä şulay uylagan idem. Tik nindi cır saylıybız?

- Bezneñ ni. yaratkan cırıbız «Cirän kaşka» bit inde.

- Yarıy. Äydä şunı cırlap karıybız, - dide Ähmätväli. - Äydä, başla.

- Nişläveñ bu! Kırık eşem kırılıp yata, monda sineñ belän avız kütärep olıp utırırga. . .

- Hatın! -dip cikerde Ähmätväli.

- Yarıy - yarıy, ätise, cırlap karıyk bulmasa, - diyä saldı hatın cırlarga äzerlänep. tamagın kırgalap.

Ähmätväli kör matur tavış belän cır başladı, hatını sarıy - sorıy kilep aña kuşıldı. Bero kupletnı başkargaç, Ähmätväli uyga kalıp tordı.

- Ya. buldımı inde?-dide hatını üz mäşäqate belän bulırga cıyınıp.

- Yuk bolay bulmıy. »Allarında solısı betsä, sızıla yöräk maykayı» dip cırlau döres tügel, - dide Ähmätväli.

- Nişläp döres bulmasın inde, cırı şundıy bulgaç. Cırnıñ yırtıgı yuk. Änä «Galiyäbanu» spektakelendä «Uram aşa çıkkan çakta, bürängä abındım» dip tä cırlıylar äle, - dide hatın. kıza birep.

Ähmätväli hatınınñ süzlärennän tämam yarsıdı.

- Sin beläseñme solı kayda bula. çüpräk baş?!

- Solı ni kayda bulsın-kelättä. basuda.

- At bugında bula ul! Tuy türendä, şundıy kulmturnıy urında, atbugındagı solını ırlıy meni yunmle keşe?Bez annı «Allarında azıgı betsş»dip almaştırıyk, - dide Ähmätväli.

- Äye - äye, klturnıy da bulır, - dide hatını. Ul inde ireneñ holıksızlanuınnan tämam aptıragan, ire kuşsa. tuy türendä sarık bulıp bakırırga da rizalaşır hälenä kilgän ide.

Menä kötkän tuy da kilep citte. Yäşlärne kotlıylar. ak bähetlär telilär. Boları inde ğadättägeçä. Ul kotlaular tuy halkınıñ ber kolagınnan kerä, ikençesennän çıga da yugala, dip uylap utıra Ähmätväli. Ä menä anıñ cırı onıtılmayaçak. Şul tatlı uy anıñ küñelen cilkenderep tora.

Nihayät alarga da çirat citte.

- Hörmätle cämäğat, bez balarıbıznı cır belän kotlıybız, - dide. -Hatın, başla.

Alar matur itep cır başladı. Ähmätväli üze cırlıy. üze hatınınıñ ni dip cırlavın itıñlıy. Tege çataklı urında yalgışıp kuymagayı, dip borçıla. Şulay bul dı da! Hatını tottı da «azıgı»diyäsegä»solısı» dide. Ähmätväli cırınnan tuktadı .

İh sin, marcanıñ işek töbendäge çülmäge! Min siña ni didem?Tuy türendä, şundıy kulturnıy urında rät belgän keşe at bugındagı solını cırlıy meni, çüpräk baş, - dide.

Tuy menä şul cır arkasında çınnan da avıldaşlarınıñ isendä kaldı. Alay gına da tügel, Ähmätväligä «Kulturnı Ähmätväli» digän isem dä taktı.


11. Almaşınu

İşgali belän Hammatnıñ dus bulıp yörüenä aptırıylar. Yänäse alar kıyafätläre belän dä turı kilmägän. İşgali taza gäüdäle. Ä Hammatnı kakça gäüdäle bulganı öçen, berkayçan da Hammat kına dip tügel, »Tartay Hmmat»dip yöretälär. Kıyafätläre genä tügel, söyläşüläre dä bötenläy bütän:İşgali här

süzen kesäsennän söyräp çıgarganday, tuktıy yazıp söyläşsä, Hammatnıñ tele telgä yokmıy, kesertkän çıpçıgı kebek, ber tın belän çatır - çotır sayrıy da beterä. İrtän oçraşkan çaklarında İşgali kırın baskan kileş kenä kul suzsa, Hammat şul iltifatsız gına suzgan kulga yögerä - atlıy kilep, çügäli birep, sämrug koşnıñ täpiyen eläktergändäy kıylanıp, ike kullap barıp totına. Şul ikäüneñ urtaga salıp duslarça söyläşer süzläre bulır dip uylıysızmı, diyüçelär bar. İ - i, sanıy kitsäñ, küp inde. . . Yağni, alar ber - bersenä oşamau gına tügel, bötenläy kapma - karşı keşelär.

Tik kem äle sezgä dus bulu öçen adäm balalarına inkubator çebiläre kebek ber - bersenä okşaş bulırga tiyeş dide?Ägär alarnıñ duslıgınıñ nigezendä menä mondıyrak närsä yatsa:äytik, berse savıt, ikençese - kapkakç. Äye! Alarnıñ duslıgı menä şuña nigezlängän dä şul. İşgali huca, Hammat anıñ hucalık buyınça yärdämçese. Cıyılış yäki kiñäşmlärdä beräyse İşgaligä tel tidersä, ul aklanıp mataşmıy, anıñ urnına çäçräp çıgıp Hammat tege bändägä şundıy itep taşlana, avızın şundıy itep tomalıy, tege häsrät tel tiderüçe şunda uk şım bula. Yağni, Hammat kapkaç bularak, üz vazifasın üti-açılgan här tişekne kaplap bara.

İşgali tirä - yakta tiñe bulmagan itep yort saldı. Dimäk, kotlarga kiräk, Mondıy çakta tayaknıñ avır başı Hammatka inde. Büläge bulır da ul. Eş anda tügel, Hammatnıkı kotlarga kilüçelärnekennän kürkämräk bulırga tiyeş. Ägär Änvärneñ yäki Sabirnıñ büläge Hammatnıkınnan kıymmät tä, matur da bulsa, ikençe könne hucanıñ küzenä niçek kürener?Yuk, Tartay Hammat andıyga künmägän! Avıl kibeteneñ hucası Hammatnıñ oyışmaga dip, häter däftärenä genä yazdırıp algalagınına öyränep betkän. Bügen dä şulay buldı - kibetçe akça sorap tormadı, şul häter däftrenä yazıp kına bik kıymmätle yomşak mebel birde. Kiçen, öy kotlau kiçäse başlangaç bütännär lyustrdır, közgeder yäisä bütän şındır - mındır büläk itkändä, Tartay ike - öç ir belän döber –şatır kiterep yomşak mebel kertep tutırdı. Barı da şak kattılar. Hammatnıñ kıyafäte doşmanın ciñep kaytkan batırnıkıday ide. Hätta gomerendä keşegä ber yılı süz äytä belmägän İşgalineñ dä avızı yırıldı.

İ - i, donya bit ul şundıy: sin anı avızlıkladım, dip uylıysıñ, ul sine äyländerä dä sala. İşgali belän dä şulayrak kilep çıktı. Keşegä borın buyınnan gına karap yöregändä, ni bulgandır, yugarıdagılarnıñ beoäysenä yarap citmädeme, beräyseneñ näpsesen kanäğatländerä almadımı-Hammat yomşak mebelğä akça tüläp tä ölgermäde-urınınnan tägäräde dä töşte. Şul könnän başlap İşgali keşelär belän isänläşep yöri başladı.

Hammat ta küzgä kürenep üzgärde. Ul häzer İşgaligne kürü belän yögerep barıp ike kullap isänläşmi, telär-telämäs kenä sıñar kulın suza.

İşgali belän Hammatnı donya şulay kapıl üzgärtsä dä. anıñ kibet hucasına ber genä däz yogıntısı bulmadı-ul Hmmattan akça taläp itä. Hammat:

- Mebel kemdä, akçanı şuñardan sora, - di.

İşgalineñ cavabı Hammatnıkınnan da ansat:

- Min sinnän mebel almadım. Kem algan, şul tüläsen!

Bu «çiläk» belän «kapkaç» kibet hucasına ber - bersen bik ozak etäreşergä isäpläre bar ide dä, anısı politsiyä, prokuror. sud süzlären kullana başlaganç, nihayät. bu ikäü oçraştılar. Söyläşüläre bik kızık ide. Äyterseñ, İşgaligä Tartay Hammat sañgıraulangan digännär:yanında torgan keşegä urmanda adaşkanday akıra. Hammat isä alay kıylanmıy, ara - tirä genä:»Ksäñne nık tot, büselep kitmäsen», »şulay bulmıy tagı. . . »-kebek süzlärne kıstırgalıy. İşgalineñ tele - telgä yokmıy, Hammat ara - tirä ber –ike süz genä kıstırgalap kuya, äyterseñ şuşı arada gına üzlären päri almaştırgan.




12. Balakaylarım

Minem balalarım kebek häybät, tırış balalar tagı beräüdä bar mikän bu donyada?Hoday birmeş, cidäülär. Cidese dä üzenz kürä şuk, üzenä kürä mut. Kemuzardan görlätep donya kötülärenä iseñ - akılıñ kitär. Üzem häzer donya keuarlık tügel - kartaydımKarçıgım da ülep kitte.

Anı kümgänneñ ikençe könenä ük olı kızım Gölgenäm kilde dä. änise sandıkka törep salıp kuygan akçalarnı alıp kesäsenä salıp ta kuydı. Miña:

- Äti canım, bu akça gına maşina alırga citmi bit, banktagı akçalarıñnı da barıp alıyk. Äni bulmagaça ul akçalar siña nigä kiräk inde?Barıber ulllarıñ alıp tuzdırıp beteräçäk. Bez içmasam maşina satıp alırbız da üzeñne telägän cireñä alıp barıp. alıp kaytıp yöreterbez, - di

Şulay maşinalı bulam dip atlıgıp torgan balanı niçek mährüm itäseñ inde! Bankka bardım da barlık akçamnı aldım da birdem. Şulay da, »Ülsäm - nitsäm, kul oçında beraz akça kaldırıyk», - digän idem, Gölgenäm:

- İ, äti canım, ülüen genä ül, kümüen genä buldırırbız, borçılma, - dide.

Şulay Gölgenämne kuandırıp çıgarıp cibärep ölgermädem, Räzil ulım kilen belän kaytıp kerde.

- Äti, kilenegezneñ oste - başı tauşaldı bit äle. Üzebezneñ akçanı totıp beterdek. bezgä ak5ça kiräk, - di.

- Böten akçanı da Gölgenä apañ alıp kitte. maşina alalar. Bütän akçam yuk, - digän idem, i tirgäde inde üzemne!

- Alay bulgaç min sıyırıñnı satam, - dide häm sıyırnı gına tügel. aña kuşıp tananı da sattı. Kunıp ta tormıyça, şähärlärenä kaytıp kittelär

İ, ul atna! Elek, äniläre isän çakta, köz genä, iten - mayın maşinalarına toyap alıp kitärgä kayöta torgannar ide. Bu atnada allı - artlı tıpıldaşıp kaytıp kına tordılar. Sarık - käcäne, umartalarnı, kelättäge igenne, hätta kelätneñ üzen dä sattılar da beterdelär. Kurorttagı kızım Fähimä dä kurortın taşlap kaytkan ide dä, ul kaytuga satırlık ta. alıp kiterlek täz bernärsä dä kalmagan ide inde.

-Min öyne satam! -dide anısı. -Minem dä alar kebekyäşisem kilä.

- Min kayda torırmın soñ?-dim.

- Almaşlap kararbız. Ber ay berebezdä, ikençe ay ikençebezdä. . . Ber äylänep çıkkançı yıl ütä yaza....\

Şulay ittek. Öyne sattık ta akçasın Fähimä kızıma birdem. Ber ay añarda rähätlänep tordım. Ay ütkäç kızım

- Äti canım, häzer çirat ikençe balañda, - di.

- Kemgä barıym?

- Belmim inde. anısın üzeñ kara, - di.

Üzemä sakylarga bulgaç Gölgenämä barırga buldım. »Maşinagız belän mine kilep alıgız» - dip telegram suktırdım. Kötäm ber kön, kötäm ike kön, manina kilmi dä kilmi. Ällä bolar belän ber - ber häl buldımı dip, şöbhälänä başladım. İ, bolay köyälänep yatkançı, didem dä, cäyäüläp kenä üzem kittem dä bardım. Barsam, Allaga şöker, barısı da isän - iminnär, görläşep yäşäp yatalar. Şulay balalarımnı ber kat yörep çıktım. İkençe äyläneşkä töşkän idem, Gölgenäm:

- Min häzer üzem pensiyädä, üzemne kararga keşe kiräk. Änä yäşräk balalrıñ karasın, - di.

- Räzil ulıma bargan idem, kilen:

- Sine kertü tügel ulıñnı bügennän uramga kuıp çıgarırga toram äle, - di.

Şulay, härberse üzençä yäşi, mindä kaygıları yuk. İnde Fähimä kızıma gına kaldı ömetem. Aña bit min öy tiñente öyemne satıp birdem. Ul içmasam kıyınsınmas, dip bargan idem, anısı da:

- Minem kilep - kitep yöregän keşem bar, ul sin sbulgaç kilergä tartınır, - di.

Şulay da kızım aptırauda kaldırmadı.

- Äti canım, bezneñ ikmäk zavodınıñ kapka töbendä kapkanı açıp - yabıp toruçı keşe kiräk. Min sine şunda urnaştıram. Anda üze cılı, üze yaktı, - di. Häm şunda urnaştırdı da. Şulay bulgaç ul balalarnı başlı dimi ni diseñ inde. Şul vakıttan birle älege kapka töbendä yäşim. Monda üze cılı, üze yaktı. Ballarıp kilgäläp yöri. yılına ber bulsa da. . .

Tik küzlärem nenä hörtzäyde. Ber kön kapkanı yabamam dip çıgıp kapkanı tapmıy çıgıp kitep adaşkanmın. Yarıy äle üzebezneñ ber şofer tanıp algan. Üzlärenä alıp kaytıp çäy eçerde, hätta vanna digän munçasında yuındırdı.


13. Bozıldı zamanalar

Kara sin anı, älläkem bulgan. Çınında elekke cinayatçe-ber yıl buyı yegerme protsent aliment tülägän keşe. Kara, nindi dä havalangan!

Yuk, kürşeñ bulsa üzeñ kebek häybät bulsın, Hämzä kebegeneñ bulgannan bulmaganı. . . Kürşe digännän, bez garac buyınça gına kürşelär idek. Minem üzemneñ maşinam yuk, mohräbe öçen genä totam. Elek, sovet zamanında, agaç - taş ayak astında taralıp yatkan çakta, ber tin akça çıgarmıyça ätmäläp kuygan idem.

İ yafaladı inde zamanında şul Hämzä!

Min duslarım belän eştän soñ kiläm, kürkäm genä itep beräy tartmaga yartı utırtıp kuyam, salosın, ipiyen - suganın turap kuyam. İnde, eçep alıp, ätäk - çätäk çäynäp, käyeflänep utırabızmı disäm, totına»gañ» da «goñ» timer çukergä. Ya bulmasa «gac»da «goc» kiterep, drele belän betmäs - tökänmäs tişeklären tişärgä.

- Kansa da kanis, betäme sineñ bu remotlarıñ, tulamı akça belän şul tuymas gornayıñ? –dip açulanıp ta karıym. Kolagına da elmi. İnde betteme remontı disäm, tagı ällä kaydan ya artı, ya aldı bärelgän, bulmasa, başı uk işelep töşkän maşinalar alıp kilä dä, »Dañ», »Doñ» ın başälıy.

- Nişlim soñ, öçese dä institutka kerdelär, citmäsä ikese kız. Ukıtuçı zarplatasına alarga kiyem citkerep bulmıy, - dip aklana bu.

Başsız! Aña bala - çaganıñ çır - çuın tıñlap, tuzan yotıp häyerçelektä yörergä kem kuşkan?Üze yülärlänep şul ukıtuçılar institutına barıp kergän.

Änä üzemnekelär! Tugıznı beterä dä, beräy hönärgä ukıy, raboçiy bula da kitä.

Şul çaklı akça kayırıp ta, üze saran. Ber soradım yartılık akça, birde bu. İkençe soragan idem, birmi, karun. »Tege alganıñnı da kaytarganıñ yuk äle», - di. Nu üzen dä çaktım! Yaz da bir tegene OBEP ka. Kildelär, » Eşlärgä ni hakıñ bar! »dip kirägen birdelär tegeneñ. Maşina kiterep barlık instrumentların töyäp alıp kittelärSud anıñ hezmät hakınnan yıl buyı yegerme protsent tülärgä karar itte. Tüläde!

Menä içmasam tärtip ide! Eşläp kaytkansıñ ikän, yal itä bel. Kürşeläreñ belän»käcä» suk, sıra eç.

Menä digän donya kapıl gına bozıldı da kuydı. Hökümät äz genä tezgennärne buşatkan ide, şul yülär genä ukıtuçı, tottı da kirpeç zavode satıp aldı. Eşlärgä dä üze kebek mokıtlarnı cıydı. Ber eşçesennän, kupmeräk töşä eş hakı, dip soragan idem, divana kebek, avızın yırıp:» Hak yarım hak, pot yarım borçak «, - di. Min eş sorap üzenä kergän idem, »Bezdä siña yararlık eş yuk şul, Sin, kürşe, gel utırıp kına eşlädem, diseñ bit. Bezdä eş gel ayak öste», - di, alası kilmi itnde. Ällä tege çaktagı yazunı kemneke ikänen çamaladımı ikän?Üz familimne tügel, İvanov, dip kuygan idem dä.

Utırıp eşläü dip äytüe genä ansat ul. Kiläseñ eşkä, kompressorlar güläp eşli, üterep yokı kilä, sin tüzärgä tiyeş. Min şunda yegerme yıl tüzdem. Tik ber könne kildelär dä, eş urınnarın barlıybız, dip Minem eş urının kıskarttılar da kittelär. Slesar - remontçı itep küçerdelär. Mine, ike märtäbä poçet taktasında torgan keşene, ber koçak açkıç kütärtep tsehlar buyınça yöretergä isäpläre. Garländem. Kürsätim äle min sezgä, dip, tottım la»üvälnäyt itegoyız» dip gariza yazdım da birdem. Ügetlärlär, yalınırlar, dip uylagan idem, barsam:»Üteneçegezne kanäğatländerdek» dip prikaz birdelär dä kuydılar. Yuk, min kire uyladım, üvälnäytse itmim dip tä karadım, yäşegez barıber pegnsiyägä citkän, dip kaldırmadılar.

Häzer eş ezlim. Eş yuk tügel, bar ul. Tik kaya gına barma siña at eşe täqdim itälär. Elekke kürşe, hälemä kerer, buş borıp cibärmäs, kapka töbendä karaul itep bulsa da alır, dip ömetlängän idem, ul da änä närsä di?.

İ - ih, üzgärde donya. Üzgärde genä tügel. bozıldı. Hätta menä digäzn ullarım da. . . Pensiyädän arttırıp, ber yartı bulsa da eçim äle dip cıyınasıñ, kaçp karap toralar meni, tıp itep kilälär dä kerälär. Miña rümkäne yalarga gına kala.


Ayauhız hugış bezzän yırakta barha la unıñ utı bezzeñ bıyuın balaların yalmanı, äytep bötörgöhöz gazap - yafa kilterze. Böyök yeñeüzeñ 65 yıllıgı turahında höylägändä hugış veterandarı, tıl hezmätkärzäre menän bergä ul yıldarzagı balalar yazmışın hätirälämäy kileşmäs tip, ul yıldarzagı balalar turahında ber şälkem istälek - uymak hikäyälär yazzım. Şularzıñ ber nisähen ukıyusıga täkdim itmäksemen.


14. İşbuldı

Hismäulla agayzar bezzdän ike öy aşa gına toralar ine. Mineñ tister ulı İşbuldı menän uynay torgan inek. Körmäkläşkän sakta min unı yeñäm, ä yügereşeügä kalha, unıñ arınnan yetermen timä. Tegendä – bında ürmälägändä lä, mineñ. sitän başıga gına menhäm dä. bıyuındarım kaltıray. İşbuldı bezzeñ täzrä aldında üsep ultırgan tiräkteñ başına uk ıh ta timäy ürmäläy. Hugış başlanır aldınnan gına İşbuldınıñ äsähe ülde. Atahı Hismätulla agay bütän bisä alıp kaytkas, äsäyemdeñ:

- Hismät bigräk tä hılıyu katın alıp kaytkan, - tigäyne. Ul yeñgäneñ nämähe hılıyu ikänen belgem kilep, kat - kat ularga kerep karanım . İşbuldınıñ äsähe, min barıp kerhäm, yılmayıp karşılay torgaynı. . . Alyapkısı suklı - säsäkle, şuldır hılıyulıgı tigän fikergä kildem.

Hugış başlangas, arbalarga töyälep «. . . Karurman aşa. . . »tip yırlap kiteüse auıldaştar arahında mineñ atayım menän Hismätulla agay za bar ine.

Hismät agay kitep yartı yıl da ütmäne, hatı kileüzän tuktanı. Mahira yeñgä bezgä kergän ine:» Hismät ülde inde ul, ülmähä ber bulmaha ber häbäre kiler ine, » tine. Äsäyem:

- Kit, yukka yurap ultırma, yä berä yerzä rannıy bulıp yatalır, - tine.

Atahı kitkäs, bolay za bik yabıgıp köskä atlap yörögän İşbuldını Mahira yeñgä uramga sıgarıp yebärze. Ul vakıt auılda häyerselär kübäygän ine, İşbuldı la şular rätendä öyzän - öygä kerep häyer horaşıp yöröy başlanı. Ber kön äsäyem aña kabıgı menän beşergän bäräñge birze(äpäy yuk inde). İşbuldı şatlanıp:

- Bögön ikense bäräñge aşayım! - tip esse bäräñgene, ötälänep, äle bäräñgegä, äle esse bäräñgenän peşkän barmaktarına öf tä öf tip örep kabıgın ärsergä totondo häm, ärsep bötör - bötmästän, kaptıla yotto.

İşbuldı näzek kenä tauış menän matur itep yırlay za torgaynı äle. Ber kergänendä äsäyem:

- İşbuldı ber matur itep yırla äle, - tine. İşbuldı yalındırmanı, yırlanı. Yırınıñ

«Kalak totop postta toram,

Umastarım kasmaska»

tigäne häteremdä kalgan. Bezzeñ äsäy ällä nindäy inde. İşbuldı şayan yır yırlay, ä ul, kölähe urında, küz yäştären agızıp ilap ultırzı la, İşbuldını arkahınan höyöp:

- İ, balakay, ni hälzär itäyem huñ, üzemzekelär zä ber oya bit, - tine.

...İşbuldı şulay ber - ike yıl ülmäy yörönö. Yukha ul yıldarza uramda yıgılıp üleüselär zä bula torgaynı. Bına berzän - ber köndö Hismätulla agayzan hat kilep töştö. Ul isän ikän. »Leningrad blokadahında buldım, şuña kürä hat yebärä almanım, » - tigän. Blokadanı yırgas, Hismätulla agay hat yebärä algan. Äle ul gına la tügel, şul blokadanı yırgan. Hugışta yaralandım, kaytıp ta töşüem ihtimal, tigän hatında.

Bıl hattı alıyu menän Mahra yeñgä İşbuldını ezläp tapkan da, alıp kaytıp, tuygansı butka aşatkan. As yörögän İşbuldı, kapıl tamagı tuygansıaşap, atahı kayta tigändä genä, öyzärenän yırak ta kitmäyensä, ber tıkırıkta kübenep yatıp ülde.




15. Şakiryän

Häyerselärzeñ berehe sıgıp kitep ölnörmäy, ikensehe kilep kerä. Ular kerä lä ber nimä horamay, äsäy beräy törlö täğam birgänse işek töböndä şım gına basıp toralar. Kayhı berzäre kön hayın kerä, kayhı berzäre ber - ike kön kerep kürenälär zä yugalalar, küräheñ, bütän auılga kitälärzer.

- Beräy yerzä yatıp hlälärzer zä inde, bahırzar, - ti äsäy.

Ber kön mineñ yäştärzäge häyerse malay kilep kerze lä:

- Apay, yırlap - beyep kürhätäyemme? - tine

- Kühät huñ, - tine äsäy yılmayıp.

Häyerse malay hayt ta tayt tip kıskıra - kıskıra nindäyzer kara yurganı kamsılaganday kulzarın bolgay - bolgay

Yırlap - beyep kürhätte. Ul häyer horaşıp yöröhä lä bezzeñ menän uynay za ine, bezzeñ auıldan kitmäne.

Ber vakıt añarzan:

- Hin kayhı yaktan kildeñ bezzeñ auılga? - tip horagaynım:

- Äsäyem menän Taşbükändän. Urman esendä ul. Bezzä hezzäge keüek igen dä, kartuf ta säsmäyzär. aşarga ber nämäbez zä yuk, - tine.

- Ä nämä aşap yäşäyzär huñ ul Taşbükändä?

- Mal totalar, hunarga yöröyzär. Bezzeñ dä hıyırıbız bar ine, urmanda ayıyu yıkkan tinelär. Harıktarzı urlap

Huyıp bötörzölär. Mineñ atayım kor, ayıyu tota torgaynı. Kayhı berzä kort balı taba ine. Unı bit hugışka alıp kittelär. Aşarga ber ni zä bulmagas, auıldan - auılga häyer horaşıp sıgıp kittek inde. Agayım menän kustım da bar mineñ. Äsäyemdeñ hötö äz, kustım ilay za ilay.

- Ular kayza huñ? - tip horanım.

- Agayım ällä kayza kitep yugaldı. Kustım Kotlogucaza. Äsäyem şul auılda utauga kitep barıyusı bisälärze hagalap torzo la, ular kilep yeter aldınnan gına, kıskırıp ilahın tip, kustımdık küten semetep ärem arahına kuyzı. Üzebez ber kıyuak artına posop karap torzok. Akırıp ilap yatkan kustımdı bisälär aldı, berehe unı kütärep kirenän kaytıp kitte. Şunnan huñ äsäyem menän hezzeñ auılıgızga kilgäynek, äsäyem ällä kayza buldı la kuyzı, - tip höylägän ine.

Küp tä ütmäne, bıl teremek malayzı auıldıñ harık kötöüsehe, hañgırau Gabizulla agay, tamak yalına, üzenä yärzämse itep aldı. Kıştarın ul äbi - häbigä utın yarıp, hıyu taşıp, bäläkäy sana höyräp urmandan sıbık - sabık kilterep kön kürä torgaynı. Ul üzen hatta sönnätkä dä utırttı. Bez, malayzar, Hıyu ingän sakta, bötäbez zä sönnätle bulgas, Şakiryände «urıs fösteri « tip ireşterä torgaynık. Ul şuña bik gärlängän. Auılga sönnätse kart kilgäs Şakirä inäyzärgä kerep yatkan da üzen sönnätkä utırtkan. Şakryän auılıbızga häyerse bulıp kilep kerhä lä häyerse bulıp kalmanı.

Hugış bötöp, ber az donyalar arıyulangas, Şakiryändeñ äsähe, olo ulın da iärtep, kilep sıktı. Olo ulı detdomga barıp eläkkän bulgan. Kologucalagı ulı menän Şakiryände lä alıp kaytırga kilgän. Kotlogucaza:

- Bez ul balanı ärem arahınan tabıp alıp üsterzek. Nişläp äle kürmägän - belmägän ber katınga bala birep yebäräyek! tip, birmägänzär. Şakiryän dä äsähe menän kitmäne. Ul hıyır kötöüsehe Göbäy agayza ulı keüek yäşäp yata ine inde.


16. Garmunsı

Min altı yäştän garmun uynarga öyrändem. Auılda garmunsılar bar ine, tik ularzı hugışka alıp kitep böttölär. Bala - saga arahında garmun uynausı min genä bulganmın, küräheñ. Şuña kürä auılda garmunsı itep mine yörötä torgaynılar.

Hugış başlangas ikense, ösönsö yıldarında bik katı aslık başlandı. Bötä auıl besäy tarıhı, alabuta onon kartuf menän izep beşergän kümäs aşay. Ul da samalı. Kolhozda yetäkse bulıp satan - sulak torop kaldı. Isın äpäyze ular gına aşaştıra. Ular äle, ämälen tabıp, bik yäşerep kenä bulha la, kunakka sakırışalar. Min bını beläm, sönki mine garmun uynarga sakıralar. Alar rätendä min dä ısın äpäyzän auız itäm. Alay gına la tügel äle, beräy telem äpäy eläkhä, yartıhın yäşerep kenä kesämä, kustıma alıp kaytırga. halıp kuyam. Ul yoklamay min kaytkandıkötöp yata, min kaytıp yatkas, torop, mineñ ksänän äpäy kisägen alıp aşay.

Ber kön silsovet predsedatele Gäläü agay üzemze yetäkläp. garmunımdı kütärep(garmundı üzem sak - sak kütäräm)alıp kitte. şunda, esep iserep algas, brigadir Brıy agay bäylände bit. Kulına krucka menän bal totop algan da mine es tä es tip kıstay. Esmägäynem. yelkämdän totto la auızıma koyzo. Estem inde. Eskän inem iserzem. Artaban garmunımdı la uynay almanım. Bes itärgä sıgam tip aldap sıgıp kittem dä kaytıp hikegä kös - hal menän ürmäläp menep yattım.

Berazzan kustım mine ilay - ilay törktöläp uyattı.

- Kayza küstiyeñ, üzeñ aşap bötöñ meni? - ti.

- Alırga onontkanmın, - tigäynep, ul atakaz biyegän keüek tıpırlay - tıpırlay akırıp ilarga totondo. His tıyar ämäl yuk.

Äsäy besäy tarıhı kümäse birep karay, yuk, tuktamay tamam yarhını. Aptıragas torop keyendem dä Gäläü agayzarga kittem. Äl dä hıltau bar-garmunım kalgan ine.

- Garmunımdı alırga kildem, - tigän buldım. Gäläü anayzıñ bisähe garmundı sıgarıp birgändä:

- Apay, kustıma küstänäs alırga onotkanmın, yartı telem bulha la äpäy sıgarıp biregez äle, - tinem.

- Bında tıgınganıñ yetmägän. . . tip miñä telemdeñ yartıhın sıgarıp bitemä bärza. Üzemä bulha astan üler bulham da almagan bulır inem, kustım bik özgälänep ilanı şul, aldım inde.

Huñınan Gäläü agay nisämä - nisä kilep yalınıp karanı, barmanım min alarga garmun uynarga. Ul gına la tügel, klubta garmun uynap ultargan sagımda Gäläü agay. yä bisähe beyergä töşhä, garmunımdı şıp tuktata torgaynm. Üzemsä üs alıyuım. . .