Колыма Хикәяләре - 07

  — Сезнең җәйге таңда сандугач сайраганын тыңлага­ныгыз бармы? Гаҗәп бит ул. Никадәр моң! Никадәр вир­туоз маһирлек. йөрәк эри... Күңел дулкынлана, ташый. Онытыласың, илаһи бер диңгездә йөзәсең. Барлык кай­гыларың онытыла. Шатлык били сине. Менә шундый си­херле моң ул таң алдындагы сандугач сайравы. Минем Зифам да шулай җырлый, сандугач булып сайрый. Менә нинди җырчы ул минем Гөлзифам.
  — Бераз арттырмыйсыңмы? — Ардалион әйтеп тә бе­термәде, Гений — аның колак төбенә шап бар көченә... Се­ледка Ардалион шундук авып китте. Без ни әйтергә, нәр­сә эшләргә дә белмичә калдык — кайсын әрләп, кайсын як­ларга?
  Гений кызарып, еларга җитешеп урыныннан торды да тәрәзә янына барып басты.
  — Генка, гафу ит, мин бит шаярып кына... Зифа Ба- сыйрованың чыгышларында мин булдым, яхшы җырлый. $ син шундук колакка. Әле дә авырта,— Ардалион, кып- кызыл булган колагын сул кулы белән каплап, уң кулын Республиканецка сузды: — Әйдә килешик. Бигрәк кызу /канлы икәнсең.
  Республиканец кулын бирмәде, кискен бер хәрәкәт бе­лән борылып, ашыгып атлап, камераның икенче башына китте. Үзе мыш мыш килә.
  Могҗиза булмый диләр. Юк, була икән. Үзем күрдем, ышандым. Менә үзегез чамалап карагыз әле: бу хәл мог­җиза түгелме? Нәкъ менә шул төнне изрәп йоклап киткән генә идем, кемдер тарткалый:
  — Тор әле, тор тизрәк! Әнә, ишетәсеңме, ул җырлый.
  — Кем? Кайда? Җылый?
  — Юләр! Еламый, җырлый... Тор инде.
  Торып утырдым. Иптәшләр дә торып караватларында утыралар. Каяндыр ерактан җыр тавышы ишетелә — та­тарча моңлы җыр. Бик-бик ягымлы хатын-кыз тавышы:
  Төнгә каршы берәү моңлы итеп, Рамай, Аерылышу көен җырлады.
  Тынга калды урман буйлары да, Рамай, Чишмәләр дә акмый тыңлады...
  — Уф алла,— Гений тавышланып көрсенде,— Зифа... Зифа җанкисәгем җырлый бит.
  Төрмә ныгытмасы аръягындагы шәһәр мәйданына ку­елган репродуктордан искиткеч моң-зар түгелде.
  — Акрын... Тавышланма инде...— Мәхмүт, үрелеп, Ге- наның күлмәгеннән тартты,— дежурныйны китерерсең.
  Ә җыр, аз гына тынып-өзелеп торды да, мөгаен, Зифа анда, ерак Казанда, радиостудиядә күкрәгенә күбрәк су­лыш алуга, тагын канат какты:
  Сәхраларга чыгып бер сызгырдым, Рамай, Чапкан печәннәрем кипсен, дип.
  Безне генә кемнәр каргады икән, Рамай, Гомерләре аерым үтсен, дип.
  Гений бер торды, бер ятты — иңрәде. Ә җыр моңлы, көр тавыш аның саен үсте.
  Агыйделкәйләрнең яры биек, Рамай, Күренеп тора Казан каласы.
  Шушы аерылудан күрешә алмасак, Рамай, Гомерлеккә йөрәк ярасы.
  Камера эче моң белән, нур белән тулды. Генаның гы­на түгел, минем дә, билгеле инде, камерадагы башка иптәшләрнең дә күзләренә яшь тулды. Кайнар яшь. Сагыш. Үзем уйлыйм: Гена бәхетле. Бәхетле! Аның сөйгән яры бар. Ул аны онытмый, сагына. Өметләнә. Чакыра. Көтә. Сөйгәненең илаһи тавышы Себергә, Тубылга, безнең каме- рага хәтле килеп җитте... Ә минем кемем бар? Бердәнбер ышанычым Зәйтүнә хәзер мине чаккан елан кочагында.
  Гений иңрәп идәнгә төште.
  Җыр өзелде.
  Йозак шалтырады. Чинап, камераның авыр тимер ише­ге ачылды. Бусагада — баш надзиратель һәм дежурный. Йөзләрендә кан әсәре юк. Иреннәре дерелди.
  — Бу нинди фетнә?
  — Гражданин надзиратель,— Гений ишек төбенә килеп басты, тотлыкты.— Гражданин... на...чальник... минем ха­тыным җырчы... Ишеттегезме?
  — Камера өч тәүлеккә карцер режимына утыртыла! — диде баш надзиратель, бар тавышына акырып.— Иртәгә иртәнге ашны бирмәгез.
  Ишек шалтырап ябылды. Гений иңрәп, үксеп урыны­на егылды.
  5
  Башта, кизү торучы надзиратель әйткәндә, бу хәбәргә ышанырга да, ышанмаска да белми аптыраган идек.
  Хәзер менә бишебез дә өстәл янында утырабыз, һәр- беребезнең алдында бер табак ап-ак кәгазь һәм карандаш. Инде елдан артык кулларыбызга тотканыбыз юк иде төр­мә өчен куркынычлы бу коралны.
  Камера эче тып-тын. Хәтта бер-беребезнең сулыш алу­ын да ишетәбез. Кул дерелди. Башта уйлар, уйлар, уй­лар! Ничек башлап китәргә, нәрсә язарга, нәрсәне калды­рып торырга? Рәхәтләнеп күңелне бер ачып җибәрәсе, анда җыелган барлык аһ-зарны түгәсе иде. Ярамый! Яра­мый! Ә нәрсә турында гына язарга соң алай булгач?
  Әнием әле мин бала чакта ук үлде. Шуның өчен хатны әтигә язам. Менә инде ике ел дигәндә беренче хат. Бу хат­ны алуга ничек куаныр әткәем. Барлык туганнарга йөге­реп йөреп, хатны күрсәтер. Бер көн эчендә бөтен Күкчә- тау исән булуымны ишетеп сөенер.
  — Ибраһим, кара әле,— Мәхмүт, хатын язып бетереп, миңа борылды.— Син ничек уйлыйсың, бу хат Казанга ничә көндә барып җитәр икән, ә? Апама яздым, әнкәем күптән үлде бит.
  — Ничек әйтергә, минемчә, берәр атна үтәр.
  — Нигә бер атна? — Ардалион, хатын борын төбенә китереп (ул начар күрә, калын пыялалы күзлек киеп йөри) кабат укый-укый, сүзгә катышты: — Нигә атна? Атна озак. Әйтик, Тубылдан Төмәнгә бер көн. Аннан поезд белән.,.
  — Җүләр.— Николай, язудан туктап, башын күтәр­де: — Син әле һаман иректәге сыман уйлыйсың. Бу төр­мәдә бер генә камера түгел... безнең камера гына туксан алтынчы, исәпләп кара.
  — Син, Николай, артык пессимист.— Ардалион, хатын өстәлгә куеп, кызып бәхәскә ташланды, үз фикерен өскә чыгарыр өчен кычкыра башлады: — һәр нәрсәгә кара күз­лек аща карыйсың!
  — Ә син ал күзлектән, әйеме?
  — Мин... мин,— Ардалион тотлыга башлады, чак кына күзлеге төшеп китмәде, тотып калды.— Мин бик реаль­ный карыйм. Бу хатлар биш-алты көндә адресатлар ку­лында булачак. Нигә дисезме? Бу төрмәдә хатны камера­лар чират буенча язалар. Без, мөгаен, иң соңгылардан.
  Форточка ачылды:
  — Я, хатларны, карандашларны бирегез.
  Николай хатының читенә бер-ике сүз язды да надзи­рательгә сузды.
  Мин дә хатны, карандашны бирдем. Республиканец ал­пан-тилпән килеп, дежурныйга хатын сузды да кире тар­тып алды:
  — Гафу итегез, улыма сәлам язарга онытканмын.
  — Җитәр! Вакытыгыз тулды, сәламне киләсе айда әй­терсез.
  Надзиратель карандашларны санап, кисеп алып кыс- картмаганңармы дип тикшереп, бер-берсенә куеп үлчәп алды да форточканы шап иттереп япты.
  — Беләсезме, егетләр, мин Гөлзифага үткән төндә ра­диодан аның тавышын, моңлы җырын ишетүемне яздым. Барыбыздан да рәхмәт, дидем.
  — Булдыргансың! — Ардалион Генаның кулңн кыс­ты.— Шәп иткәнсең! Зифа, чыннан да, сандугай икән, Аның гүзәл тавышы әле дә колагымда...
  6
  Белмим, нигәдер, яңа ел якынлашкан саен, күңел иләс- миләс килә. Әллә ниләр уйлыйсың, әллә никадәр өметләр өясең аңа. 1938 ел туар алдыннан, Пләтән төрмәсендә дә күңел шулай җилкенгән иде бит... Нигә начарга юрарга?. Кем белә, 1939 ел кинәт өр-яңа, якты, сөенечле ел булыр.
  
  Бәлкем, иптәш Сталин Яна ел котлавында: «Безнең илдә нахакка төрмәдә утыручылар булырга тиеш түгел! Тик­шерегез!» — дияр, һәм 1939 елда барча гаепсез мәхбүсләр иреккә чыгарлар. Ниһаять, хакыйкать өстенлек алыр, явызлык, ялган ялалар җимерелер.
  Өметләнәбез. Укыйбыз. Яна ел кичәсенә номерлар хә­зерлибез. Мәхмүт — җыр, Гений — шигырь, Ардалион — мәзәк, Николай — чуваш җыры. Ә мин яңа бер шигырь чыгарырга тиешмен. Күңелле булырга тиеш ул Яңа ел алды кичәсе.
  Нәкъ утыз бере көнне иртәнге чәйдән соң камераның ишеге ачылып, өч надзиратель килеп керде дә:
  — Туксан алты-беренче, тиз киен, коридорга чык,— дип боерды.
  Аптырап калдык.
  — Йоклыйсыңмы әллә, тизрәк!
  — Мәхмүт, киенеп, һәрберебезнең кулын кысты.
  Ишеккә атлады:
  — Хушыгыз, иптәшләр.
  Мәхмүт артыннан, карават саннары буенча, бер-бер артлы Ардалион Нижегородцев, Гений Республиканец, Николай Акимов күрешеп чыгып киттеләр. Кая? Билге­сез. Төрмәдәге иң газаплы җәза,— мөгаен, менә шушы билгесезлек. Алып чыгалар, алып китәләр, кая икәнен әйтмиләр. Мәхбүс телгәләнә — нинди язмыш алда?
  Менә бу юлы да елдан артык бергә булган, үзләренә бертуган сыман ияләшкән дүрт дустымны кинәт каядыр алып киттеләр. Тагын күрешербезме, юкмы? Күрешсәк—• кайда?
  Нинди авыр газап бу — билгесезлек. Шалтырап, чинап ишек ачылды:
  — Туксан алты-бишенче, чык!
  Соңгы тапкыр зур, якты камерада бушап, үксезләнеп калган биш караватка карадым да күзләремә яшь тулды.
  7
  Озынлыгы өч, киңлеге ике метр чамасындагы камера. Тәрәзә юк. Тәрәзә урынына югары почмакта түшәм кы­рыенда — форточка хәтле генә бер күз — эченә тимерчы­бык челтәр калдырып коелган соргылт пыяла. Аннан кояш нурлары да үтеп төшә алмый, бары тик соргылт бер шәү­лә генә төсмерләнә. Камераның сул почмагында цемент­тан катырылган берсе биек, берсе тәбәнәк тумба. Биеге өстәл, тәбәнәге урындык. Ишек төбендә параша, Ә ятагы кайда сон бу хөҗрәнең? Каранам. Ун як стенаның түбәнге өлешендә ниндидер уем һәм тимер ятьмәләр. Кинәт тү­шәмдәге электр лампасы өч тапкыр күзен кысты, теге уем эчендәге ятьмәләр сикереп идәнгә төште — ятак пәй- да булды. Өстендә — киез, мендәр, одеял. Шундук ишек­тәге форточка ачылды. Надзиратель:
  — Йокла! Башыңны ачык калдырып, чалкан ят. Ка­гыйдәне бозучы — карцерга ябыла. Өч яктылык сигналы бирелгәч, тор. Тиз тор. Карават автомат рәвештә җыела! Ят! — дип акырды.
  Мин, тиз генә чишенеп, яңа урынга яттым. Арылган. Көне буе әле бер камерага, әле икенчесенә кертеп, озак- озак тотып тинтерәткәннәр иде. Әмма, күзләремне чытыр­датып йомсам да, йоклый алмыйм.
  Әле иртән генә без бишәү идек. Бергәләп Яна елны каршыларга, «концерт» бирергә әзерләнә идек бит. Сез кайда, дуслар? Сез дә хәзер, минем кебек, бу цемент лә­хеттә йоклый алмый газапланасызмы?
  Ә Яна ел? Ул кайда? Уздымы? Килеп җитмәдеме? Оде­ялны башымнан уранып, камераны күрмәскә тырышып, уйга чумдым.
  Нинди булырсың икән соң син, яңа 1939 ел?
  Шак-шок.
  Сикереп тордым. Форточкада надзирательнең ачулы чы­тык йөзе:
  — Нигә тәртипне бозасың? Нигә башыңны урап ят­тың? Тәртипне тагын бер бозсаң, карцер! Ят!
  Шак-шок, шак-шок.
  Коридорда йөргән дежурныйның дагалы итеге. Бер ераклаша, бер якынлаша. «Күз» ачыла. Ябыла, Тагын шак-шок. Шак-шок.
  8
  Дүрт якта да сары таш стена. Кояш нурлары төшми. Иптәшләр дә юк. Таш капчык. Мин япа-ялгыз. Нишләргә? Аптырагач, авыз эчемнән генә җырлыйм:
  Уйлый күңелем, уйлый күңелем, Уйлый күңелем барсын да; Уйлама, күңелем, барсын да, . Син уйлап шашарсың да.
  Чыннан да, болай беркемне күрми, беркем белән сөй­ләшми, көне-төне япа-ялгыз утыра, уйлана торгач, акыл­дан язу да ерак түгел. Нишләргә? Аптырагач, ишекле- түрле йөри башлыйм. Дүрт адым алга, дүрт адым арт-.
  ка — шулай баш әйләнгәнче. Күз аллары караңгылана башлый. Тумбочкага утырам. Карават стенадагы уем эчендә. Ул үзенең расписаниесен бозмый — кичен төшә, иртән күтәрелә дә стена эченә кереп ябыла — көн буена. Унсигез сәгать тумбочкада утырырга кирәк. Утырасың — әллә көн, әллә төн. Түшәмдәге лампочка гел чекрәеп тора. Каршыда — тимер ишек. Анда форточка һәм «күз». Форточка тәүлегенә өч тапкыр — иртәнге, төшке, кичке ашны — баланданы биргәндә ачыла. Тагын арлы-бирле ат­лый башлыйм. Хат барып җиттеме икән, ә? Куанганнар­дыр. Куанмыйча, мин бит әтинең бердәнбер улы. «Улым, инде син укы. Тырыш. Кеше бул!» — дигән иде ул мин Күкчәтаудан Казанга укырга киткәндә.
  Тырыштым. Казан педтехникумына кердем, иске-москы киеп, ачлы-туклы йөрсәм дә, лекцияләрне калдырмадым. Мине әле техникум комсомол комитетының (меңнән артык комсомол) секретаре итеп тә сайладылар. Ул эшне дә кулдан килгән кадәр тырышып алып бардым. Алдынгы, тырыш комсомол дип, партия сафларына алдылар. Әү­вәлгедән дә җәһәтрәк йөгерә-эшли, укый башладым. Тех­никум бетерүгә, өлкә комсомол комитеты мине (беренче секретаре бичара Мәхмүт Баһаутдинов иде) Акташ рай­онына, иптәш Сталинның «Уңышлардан баш әйләнү» мә­каләсе чыкканнан соң, ялгышларны төзәтергә, колхоз оеш­тырырга җибәрде. Илтән-Бута авылында балалар укыттым һәм колхоз оештырдым. Кулаклар мәктәпне яндырдылар. Төнлә тәрәзәдән аттылар — чак кына үлемнән калдым.
  Тагын Казан. «Яшь ленинчы», «Кызыл яшьләр», «Пио­нер каләме» редакцияләре. Шигырьләр. Хикәяләр. Берен­че китап, икенче китап басылып чыкты. Кызыл Армия. Пединститут. Әти җаным, мин, нәкъ син әйткәнчә, кеше булырга тырыштым. Көннән-көн күтәрелә, үсә бара идем бит...
  — Әй, балыкчы! — Форточка ачылгач, сискәнеп, аягү­рә бастым.— Ха-ха! Балык тота идеңме? Туры утыр!
  Форточка шап итеп ябылды. Уйларым таралды. Тагын утырдым. Стенадагы уемга ябылган урын-җирдән бер жеп асылынып тора. Аптырагач, шул җепне тарта башла­дым. Сузыла. Тагын тартам — сузыла. Кызык. Теге җепне бармакка урый башладым. «Күз» ачылды да ябылды. Мин һаман теге җепне тартып бармакка урыйм. Бераздан «күз» тагын тиз генә ачылып ябылды. Ә бераздан форточка ачылды. Надзиратель бармагы белән ишарәләп мине үзенә чакырды. Пышылдады:
  — Нишлисең?
  — Бернәрсә дә эшләмим. £
  — Ничек бернәрсә дә? Яле, бармакларыңны күрсәт әле!
  Ике кулымны да суздым — җеп тартып, бармакка урап утырганымны онытканмын да. Надзиратель кинәт бал корты чаккандай сикереп китте, тавышланып кычкырды:
  — Ә бу? Бу нәрсә?
  Форточка шап итеп ябылды.
  Бер унбиш минуттан, шыгырдап, чинап тимер ишек ачылды. Гаҗәп! Ул иртә-кичен генә ачыла иде.
  — Киен!
  Бушлатны, бүрекне кидем.
  — Чык! Кулларыңны артка куй, марш!
  Караңгы коридор буенча бераз атлагач, яңа әмер:
  — Тукта!
  Туктадым. Алда — баскыч. Бер надзиратель минем алга төште. Бу — саклык чарасы. Мин баскычтан ташлан­масын өчен.
  — Марш, аска!
  9
  Күзләремне озак-озак итеп йомып-ачып, йомып-ачып карадым — берәр нәрсә күренмәс микән? Юк, тычкан күзе хәтле дә яктылык шәйләнми. Дөм-караңгы. Шулай да тик­шереп карарга кирәк — мин нинди капчыкта? Стена буй­лап капшанып, аякларны акрын гына шудырып-шудырып алга таба үреләм. Үзем куркам — алда су тулы баз булып, төшеп китмим! Кем белә, нинди мәкерЛе карцерга китереп тыгуларын. Уйлап та өлгермәдем, сул аягым каядыр тө­шеп китә язды, тартып алдым. Йөрәк дөп-дөп итә. Тез бу­ыннарым калтырый башлады. Бераз артка чигенеп хәл җыйдым. Аннан тагын «сәяхәтне» башладым. Бая төшеп китә язганым бер чокыр гына икән. Аны уздым — каршы стена! Ниһаять, монда бераз торып тынычлангач, идәнгә бөгелдем — берәр утыргыч юк микән, йөри-йөри арыл­ган. Өстәвенә — күңел тынычсызлыгы. Идән — боз. Карцер идәнен тезләнеп йөреп чыктым — урындык юк. Бастым. Нишләргә? Утырасы иде. Тагын капшана башладым. Чү! Бу нәрсә! Ике кулым белән капшап тикшерә башладым — карцерның түр почмагында, түбәндә — уентык. Утыргыч. Ниһаять, утырдым. Инде бер тынычлап ял итим. Каян­дыр җил өрә сыман. Өшетә башлады. Бер дә кеше утыр­маганга суыктыр — цемент бит. Утырам. Утыргыч бер дә җылынырга уйламый — өшеткәннән-өшетә генә бара. Өрә, җил өрә. Кайдан? Тирә-якны капшыйм — берәр ярык-ти- шек юкмы? Юк. Ә җил өрә. Аптырагач, торып, урындык­ны капшый башладым. Тишек. Стенада нәкъ утыргыч ту­рысында торба сыман тишек. Менә кайдан җил өрә икән. Әйе. Яна төшендем бу хикмәткә. Бик акыллы эшләнгән. Урындык бар — утыра алмыйсың. Җил. Суык. Бу тишек тә төрмә хезмәткәрләренең бер яңалыгыдыр. Артык ары­ган, йончыган булсам да, суык җил утыргычтан куып торгызды. Дер-дер киләм. Торып, карцер буенча арлы- бирле әйләнә башладым.
  Башта өер-өер уйлар. Очы да, кырые да юк. Саташып авыргандагы кебек куркыныч уйлар. Хәтта күз алдында ниндидер хәшәрәт күләгәләр авыша кебек. Юк! Юк! Ни­чек тә бу уйлардан арынырга кирәк.
  Әллә күпкә, Әллә бик озакка, Ахры, мәңге оныта алмамын Тамбов урманнары уртасында Усал яфраклары шаулавын...
  Күңелдән, әз генә пышылдап, Такташның «Мокамай» шигырен сөйли башладым. Тынычланып киттем. Уйлар та­ралды. Тагын-тагын Такташны исемә төшерәм.
  Белмим, күпме вакыт үткәндер, телем әйләнми баш­лады, аякларның хәле китте — стенага тотына-тотына, теге тишек урындыкка барып, лык итеп утырдым. Карцерның ишеге ачылды. Дежурный:
  — Чык! — дип боерды.
  Чыктым. Надзиратель мине коридор буенча ишегалды­на алып чыгып китте. Әллә инде камерага кайтара? Юк, ләгънәт төшкере, икенче якка борды. Эңгер-меңгер. Әле генә кар явып үткән. Хуш ис! Яна кар исе. Рәхәтләнеп сулыйм...
  — Тукта!
  Туктадым. Каршыда карцер корпусының бер як сте­насына бастырып-төреп куйган табутлар. Болай да өшеп торган тән чымырдап китте — нигә дип бу табутлар яны­на китерде соң мине дежурный? Боерык:
  — Менә шуларның берсен күтәр дә камерага!
  Читтәге бер табутка килеп тотындым. Ярыйсы ук авыр — калын, чи чактадан эшләнгән. Каһәр төшкерене көч-хәл карцерга өстерәп керүгә, ишек ябылды. Отбой. Йокларга! Аска да, өскә дә, баш астына да — бер бушлат. Шулай булгач, аны салып тормадым, киенгән килеш кенә табут эченә кереп сузылдым. Ичмасам монда тере килеш ятып хәл җыйыйм, йокы ястык теләмәс, диләр бит. Күзлә­ремне йомдым. Дер-дер киләм. Баягыдан да көчлерәк туңа- калтырый башладым Астан суык килә. Ята торгач такта җы­лыныр дигән идем. Юк, һаман өрә. Аптырагач торып утыр­дым. Табутның төбен капшый башладым — бу ни бу? Исем китте. Табутның төбендәге такта тишек-тишек. Гаҗәпләнеп тишеккә бармак тыгып карыйм — йомычка. Яңа төшендем суыкның кайдан килүен. Барысы да бик акыллы эшләнгән, Бу ястык ике төпле икән. Арасына йомычка тутырылган. Ул көнозын тышта торып суык җыя, ә монда керткәч, шул суыкны чыгара... Менә шундый ястыкта йоклап кара.
  Өченче тәүлек дигәндә мине төрмә башлыгы кабине­тына китерделәр.
  — Сез, йөз алтмыш сигезенче тоткын,— диде өстәл ар­тындагы тирән креслога утырган түрә, ниндидер кәгазь­ләргә кул куя-куя, башын күтәрми генә,— төрмәнең эчке кагыйдәсен бозган өчен өч тәүлеккә карцерга ябылган идегез, срок тулды. Мин сезне чыгарам. Ләкин, карагыз аны, тагын да тәртипне бозсагыз, моннаң да катырак җә­за кулланырмын. Төшендегезме?
  — Төшендем.
  — Алып китегез.
  Үземнең йөз алтмыш сигезенче икәнемне белеп, каме* рама кайттым. Кара, нинди якты, нинди иркен икән минем бу куышым.
  10
  Иртәнге чәйдән соң шәфкать туташы күренә башлады. Билгеле инде, ул ялгыз гына түгел, йөзен чыткан надзи­ратель янында күләгә булып басып тора.
  Форточка нибары ике-өч минутка гына ачыла. Менә шушы минутлар хәзер минем өчен иң кадерле, иң сөенеч­ле минутлар. Бу минутларда мин барлык кайгы-хәсрәтем- не, хәтта үземнең төрмәдә икәнемне дә онытам, камерам кинәт яктырып, балкып китә. Изге минутлар! Форточка ачыла да ябыла. Шатлык сүнә. Камера караңгылана. Мин тагын егерме дүрт сәгать шул изге могҗизаны көтеп, өметләнеп яшим. Нинди бөек көч икән ул сагыну, көтү, өметләнү!
  Бары тик ике-өч минут. Әмма аларда никадәр илаһи көч һәм тылсымлы канатлар...
  һәр иртәдә паекны икегә сындырып, яртысы белән бер кружка чәйне эчәм дә ишек янына басып көтә башлыйм —
  Жаным, тәнем белән көтәм. Тыңлыйм. Менә коридор ба­шындагы ишек ачылып ябылды. Керделәр. Ике кеше. Бер­се дөп-дөп итеп тупас атлый. Икенчесе нәфис. Тык-тык Итеп җырлап килә. Алар бераз киләләр дә туктыйлар, ки­ләләр дә туктыйлар — күрше камераларга. Тагын дөп-дөп« Тагын тык-тык. Менә алар тынып калдылар.
  ! Надзиратель форточканы ачты.
  Менә ул зур, соргылт күзләр. Бик нәфис, бит алмала­ры алсуланып торган түгәрәк йөз. Алсу иреннәр һәм га­җәеп бер елмаю. Ул якты да, татлы да, тылсымлы да.
  — Хәерле иртә!
  Нинди ягымлы, иркәләүче саф тавыш. Әйтерсең лә кө­меш кыңгырау чыңлады.
  Мин рәхмәтемне әйтеп бетерергә өлгерә алмыйм, та­гын тылсымлы чың:
  — Берәр җирегез авыртмыймы?
  Менә шушы мөкатдәс минутларны бик азга гына булса да сузарга тырышып, мин тәүлек буе әзерләгән «авыру­ларымның берсен — көн дә бер үк чирне атап булмый ич — әйтергә ашыгам:
  — Тамагым авырта... төн буенча йөткереп чыктым. Әһе-әһе.
  Ул, аптечка сумкасын форточка капкачы-өстәленә куеп, даруларны эзли. Мин аның йөзенә карап туя алмыйм — сокланам. Ул буйга артык озын түгел, башы нәкъ фор­точка биеклегенә туры килә. Шуның өчен һәрвакыт туп- тулы бөтен йөзе белән күренә. Ә аның белән беррәттән торган дежурный озын буйлы. Камераны күрер өчен аңа бөгелергә туры килә. Бөгелү — эш, шуның өчен дежурный үзен артык «мәшәкатьләми» — бөгелми. Миңа бит шул гы­на кирәк.
  — Мәгез,— нәфис бармаклар миңа ачык пакетта поро­шок суза,— эчеп җибәрегез.
  Мин пакетны алып, порошокны авызга салам да кә­газьне кире дежурныйга бирәм. Менә шуның өчен дә шәф­кать туташы янында дежурный йөри — мәхбүс кулында кош теле хәтле дә кәгазь калдырырга ярамый. Шарт итеп форточка ябыла.
  Ә камерада никадәр хушбуй исе, яктылык, нур кала... Мин, сихерләнгән кеше кебек, ишек яныннан китә алмый­ча торам.
  Иртәгә тагын килер микән?
  Минем өчен иң авыр, газаплы көн — якшәмбе. Як­шәмбе — ял көн. Иртәнге чәйдән соң инде гадәттәгечә фор­точка ачылмый. Мине кара-караңгы уйлар баса. Үземне кая куярга белми өзгәләнәм. Акылдан шашармын дип куркам ул дәһшәтле якшәмбеләрдә. Дөньяда ип авыр га­зап — сөйләшмәү икән. Бу камерага күчүнең беренче көн­нәрендә мин әле бу дәһшәтне сизеп бетермәгән идем. Ә хәзер көннэн-көн баса. Ялгызлык. Бер кешене күрмәү, беравыз сүз алышмау. Ичмаса надзирательләр дә сөйләш­миләр.
  Бу кабер тынлыгы, ялгызлык кайчанга хәтле сузылыр? Бер ай? Өч ай? Бер ел? Ун ел?
  Юк! Юк! Ун ел бу ләхеттә түзә алмам, акылдан ша­шармын! Шашармын!
  Менә шушы фаҗигале язмышта зур соргылт күзле кыз! Ул — фәрештә! Ул мине дөньяда яшәргә өндәүче бердәнбер изге көч! Мин аны көтәм, һәм аның күренүенә юанып кына яшим... Ул килер. Ул елмаер. Ул миңа, «хә­ерле иртә», дияр, һәм касә тулы җеньшень шәрабы — әбелхәят суын бирер. Мин йотылып эчәрмен бу күзгә кү­ренми торган илаһи шәрабны!
  Ниһаять, китап укырга рөхсәт иттеләр. Көне-төне укыйм.
  Тормышымда тагын бер яңалык — шигырь ятлау. Пуш­кинның «Евгений Онегин» поэмасын күңелгә биклим. Ир­тә белән чәйгә хәтле бер бүлеген әкрен генә сөйлим. Төш­тән соң тагын бер бүлеген. Шулай һәр көн. Поэманы сөй­ләп бетергәч, яңадан башлыйм. Дөрес, берничә тапкыр надзиратель:
  — йөз алтмыш сигезенче! Кисәтәм, тавышланмагыз! Карцер! —дип бармак янады.
  Нишлим. Карцер булса, карцер. Анда да укырмын.
  — Хәерле иртә!
  Менә шушы шәфкать туташы күренә башлаган көннән башлап, үземдә гаҗәп бер үзгәреш сиздем. Иртә белән автоятактан сикереп төшүгә, элеккедәй йокымсырап утыр­мыйм — гимнастика белән шөгыльләнәм. Юынырга чыккач та, элекке кебек, битне арлы-бирле чылату белән канә­гатьләнмим, чын-чынлап сабынлап юынам, тешләремне дә чистартам. Гимнастерка белән чалбарымны да киез асты­на җәеп үтүкли башладым...
  11
  Көтмәгәндә тагын бер бәхетсезлек. Бар таянычым, юа­нычым китап иде. Аннан да аерылдым.
  Бүген, бәхетсезлегемә, катырак йоклап киткәнмен — лампочка күз кысканны сизмичә калганмын.
  — Нигә ятасың?! — дип надзирательнең акыруына, атылып-бәрелеп тордым да, тумбочка өстендәге чалбарны алам дип, күзлегемне цемент идәнгә төшереп җибәрдем. Челпәрәмә!
  Хәзер күзләрем кызарып китте. Уку түгел, күтәрелеп тә карый алмыйм — яшь ага.
  — Хәерле иртә.
  — Рәхмәт.
  — Сезгә ни булды, һаман түбән карыйсыз?
  — Ялгыш күзлегемне ваттым. Хәзер күзлексез карый алмыйм.
  — Алайса, мин сезне күз врачына язам.
  Форточка ябылды.
  Тумбочкага утырдым. Күзләрем кырып, чәнчеп авырта, яшь ага. Я алла, бу нинди газап тагын...
  Шул ук. көнне төшке аштан соң надзиратель мине икенче корпустагы күз врачына алып барды. Врач, күз­ләремне карап, күзлек алырга рецепт язды да кырыс кына:
  — Счетыгызда акчагыз бармы? — диде.
  — Юк,— дидем аптырап һәм борчылып.
  — һәрбер арестантка күзлек алып бирергә төрмә при­ют түгел.— Врач, маңгаенда янып торган ялгыз «күзен» салып, ачу белән эндәште: — Төшендеңме?
  — Әйе.
  — Алып китегез!
  Мин Александр Марлннскийның (Бестужев) Себер төр­мәләрендә, Кавказда язган хикәя, романнарын, бигрәк тә «Амалотбек» романын кызыксынып укый идем. Бу әсәр­ләр миңа ничектер якын, сердәш. Бәлки, аны язучының да минем төсле мәхбүс булуы тәэсирне көчәйткәндер. Плә- тән төрмәсендә Алкиннан өйрәнеп калган «Бестужев әлиф­басы» әле дә миңа ара-тирә күрше камералар белән бәй­ләнешергә ярдәм итә бит...
  Менә шул бердәнбер сердәш тә хәзер әнә укылмыйча ята. Укыйсы килә, китапны алып, күзләремә китерәм — томан. Яшь ага, кыра. Сызлый.
  12
  Форточка ачылды. Теге йомшак, нәфис тавыш:
  — Сез күзлек алдыгызмы?
  Күзләремнең авыртуына чыдый алмый, сөлге белән башымны урап утыра идем, сикереп тордым — сөлгем тө­шеп китте.
  — Юк. Счетымда акча юк бит.
  Зур соргылт күзләр миңа текәлде. Нәрсәдер әйтергә теләгәндәй, бик серле итеп, яратып, пошынып карады алар миңа.
  Форточка ябылды. Күзләремнән мөлдер-мөлдер яшь ага башлады. Әллә авыртканга, әллә...
  Әтигә хат язганга инде бүген сиксән алтынчы көн, һаман җавап юк. Нигә икән? Әллә адресны дөрес язма­дыммы? Алай булса, мин бит Күкчәтауга Сафа абзый­лар адресына яздым. Ул өйдә туганнарның берсе булмый­ча булмас. Әллә? Әллә инде... Юк! Юк! Нигә алай начар-, га юрыйм. Бәлки, инде хат килгәндер, төрмә өстәлендә ал­ганны көтеп ята торгандыр. Хат белән, бәлки, аз-маз акча да җибәргәннәрдер. Күзлек алырга. Менә әйбәт булыр иде.
  Шулай бер көнне төшке аштан сон форточка ачылды да баш надзиратель миңа ниндидер кәгазь сузды. Мөгаен, хат! Сөенечемнән егылып китә яздым.
  — Сезнең лицевой счетка илле сум акча килде. Әгәр эчке тәртипне бозмасагыз, аена ун сумлык ашамлык, тә­мәке алдыра аласыз. Менә карандаш. Кирәк әйберләре­гезне бу бланкка языгыз.
  Форточка шап итеп ябылды. Кәгазь, карандашны тот­кан килеш катып калдым — өнемме, төшемме?
  Тагын форточка ачылды:
  — Нәрсә карачкы сыман басып торасың? Бир бланкны, карандашны.
  Шунда гына исемә килеп, бер генә сүз яздым да бланк­ны, карандашны надзирательгә кайтарып бирдем. Я алла, теләгем кабул булган. Хатым барып җиткән! Камера бу­енча әйләнәм, йөгерәм, сикерәм.
  — Йөз алтмыш сигезенче! Тәртипне бозмагыз.
  — Юк, юк! Зинһар мине заказымнан мәхрүм итмәгез, Мин шатлыгымнан.
  — Утыр!
  Утырдым. Тын да алмыйм.
  13
  Күзлекне бер киям, бер салам. Әле ишеккә, әле түшәм­гә— лампочкага карыйм... «Амалотбек»ка күз салам. Кү- рәм, күзләрем авыртмый. Укыйм! «Әти җаным, сиңа мең­мен рәхмәт. Мине иң авыр газаптан коткардың. Рәхмәт. Тик менә, нигәдер хатыңны бирмәделәр. Бәлкем? Тукта, син бит бары гарәп хәрефләре белән генә язасың. Шуңа күрә аны, конспирация дип, утка якканнардыр. Алай да син инде исән икәнлегемне беләсең. Мин дә тере икәнеңне беләм һәм бәһасез бүләгең өчен сөенәм — башым күккә тия. Яшә, әти җаным!»
  Форточка ачылды.
  — Ничек күзләрегез, авыртмыймы?
  Көлеп җибәрдем. Бу камерага күчкәннән бирле бе­ренче тапкыр форточкадагы гүзәл кыз да елмайды. Ап-ак энҗе тешләрен күрсәтеп, яктырып елмайды. Я алла, мон­дый да гүзәл җан булыр икән дөньяда!
  — Җитәр! — диде безнең елмаю-көлүне күреп тырпай- ган надзиратель.— Утыр!
  Форточка ябылды. Камерада яктылык, көләч елмаю калды.
  Нинди илаһи кыз бу шәфкать туташы. Үзе сылу, күзлә­ре сылу, иреннәре сылу. Күңеле сылу. Әнә күз врачы. Ул да медицина әһеле. Ә үзе аю кебек акырып тора. Сүзлә­ре — ук. Ә бу кызның һәр сүзе, һәрбер авазы — касә тулы терек суы. Аның «хәерле иртә» дигән бер генә сүзе дә тәү­лек буена көч, егәр, өмет өсти.
  Исеме кем икән? Вера? Надежда? Любовь? Ничек кенә булса да, аның исеме җисеменә хас матур, яңгырашлы бу­лырга тиеш, һичшиксез шулай!
  Яшә, Вера! Яшә, Надежда! Яшә, Любовь!
  Мин сиңа бәхет-сәгадәт телим. Язмышың якты, бик якты булсын. Бәхет кошы сине бервакытта да, бервакыт­та да ташламасын!
  Нигә, нигә синең соргылт күзләр
  Күзләремә болай багалар?
  Нинди көчләр, сөйлә, әй аппагым, Керфек очларыңнан тамалар?
  Хөрмәтле Һади абый, син инде мине гафу ит, шигы­реңне аз гына үзгәрттем. Синең урман кызың—Әминәң кара күзле булган. Минем өметем соргылт күзле. Шуның өчен мин кара күзләрне соргылт иттем. Бар юанычым да шул гына бит, ачуланма инде, Такташ абый.
  14
  — Хәерле иртә! Үзегезне ничек хис итәсез?!
  Тагын сагынып көтелгән көмеш кыңгырау чыңлады. Якты, изге күзләр. Чү, алар нигәдер йомылып алдылар төсле. Сул каш нәрсәгәдер ишарәләп, сикереп алды тү­гелме? Кайчандыр кызлар шулай кашлар, керфекләр белән сөйләшә иделәр түгелме? Бәлкем хәзер дә!.. Шәфкать туташы — өметем форточканың нәкъ каршына баскан. Ул үзенең нурлы-мөлаем йөзе белән миңа карый. Ә надзира­тель — кырыйда, аның усал күзләре бары тик миндә, күр­шесенә игътибар итми.
  Шәфкать туташы форточка өстәле өстенә аптека сумка­сын куеп актара башлады һәм миңа карап, сул күзен кысты:
  — Әле дә башыгыз авыртамы?
  — Инде өченче төн йоклый алмыйм...
  — Яхшы, хәзер мин сезгә анальгин бирәм.— Нәфис бармаклар сумкадан кәгазь пакетка төрелгән порошок ал­дылар:— Мәгез.— Сул күз тагын кысылып, баш әз генә иелеп тә алды:—Тиз генә йотып җибәрегез.
  Гадәттә, кагыйдә буларак порошок кабы ачык килеш бирелә. Мәхбүс порошокны шундук эчеп-йотып, кәгазен дежурныйга кайтарырга тиеш. Бу юлы да порошок миңа ачык килеш бирелде. Тоткын сизгер була бит ул, поро­шок пакетын алуга, бармакларым тойды: кәгазь ике кат!
  Кыз юри, ахры, дежурныйга нидер әйтте — игътибарын миннән алды. Шул вакыт мин порошокның аскы кәгазен төшереп җибәрдем, порошокны авызыма салдым, калган капны дежурныйга бирдем.
  Форточка шап итеп ябылды.
  Аяк тавышлары ераклашуга, идәнгә иелдем, порошок кәгазен алдым — язу! Ишекнең төбенә үк утырып — «күз» ачыла калса, кулымдагы кәгазь күренмәсен дип, дулкын­ланып укый башладым. Вак кына хәрефләр: «Боекмагыз. Үз-үзегезне саклагыз. Хаклык килер».
  Адымнар! Кәгазьгә тагын бер кат күз йөртеп чыктым да авызыма каптым.
  — Нишләп торасың?
  — Парашага чыгам.
  Күз ябылды. Мин «изге» кәгазьне чәйнәп йотып җи« бәрдем. «Боекмагыз! Үз-үзегезне саклагыз! Хаклык ки­лер!»
  — Килер! Килер! Килер!
  — Нәрсә, акылдан шашасыңмы?!
  Мин елмайдым, бөтен тәнем җиңеләеп китте.
  15
  Яшьлек, күксел таулар төсле, Киткән саен матур, ягымлы; Томаннарга төренер яшьлегемне Мин онытмам — кайнар чагымны...
  {7 Әллә кайчан инде, Күкчәтауда вакытта язган шигы­ремнән бу бер куплетны соңгы көннәрдә кат-кат кабатлый рашладым. Сагынам. Ярсыйм. Дулкынланам. Миңа инде егерме сигез яшь. Иптәшләрем инде укуларын тәмамлап, өйләнеп, балалар тәрбиялидер. Ә мин?..
  — Киен дә чык.
  Ишек ачылып, дежурныйның камерага керүен дә сиз­мичә калганмын.
  Зур, якты бүлмә. Дүрт өстәл, һәр өстәл артында ап-ак халат кигән кешеләр утыра. Барысы да ирләр.
  Мине кырыйдагы өстәл янына китереп бастырдылар. Өстәлдә бик күп папка-формулярлар. Күзлек кигән урта яшьләрдәге кеше, бер папканы ачып, миңа карамыйча гына сораулар бирә башлады:
  — Исем, фамилия, әтиең исеме? Туган ел? Статья, пунктлар, срок?
  Барысын әйткәч — папка ябылды. Мине күрше өстәл­ләргә күчерә башладылар. Нәкъ армиягә алгандагы ке­бек, анадан тума калдырып тикшерә башладылар. Үпкә­не, йөрәкне, күзләрне, колакларны...
  Берсе-бер сөйләшми, әйтерсең лә чукраклар. Карый­лар да язалар — ниндидер карточка-бланк тутыралар.
  Тагын камерага китерделәр.
  Әллә инде армиягә алырга җыеналармы? Мин бит инде өч ел хезмәт иткән кеше. Политрук. Әллә? Тумбочкадан сикереп торып, арлы-бирле йөри башладым. Бәлкем? Бәл­кем... безнең болай нахакка төрмәдә утыруыбыз иптәш Сталинга барып җиткәндер дә...
  16
  Бу ни бу?
  Коридорда шыгырдап, чинап, камера ишекләре ачыла башлады. Ыгы-зыгы, шау-шу. Кычкырып сөйләшкән та­вышлар. Хәтта көлүләр. Ул арада минем камераның да ишеге ачылып китте. Надзиратель, камерага кермичә, бу­сагадан тыныч кына:
  — Чык! — диде һәм тукталмыйча узып китте.
  Камерадан чыгуга, зур-зур сакаллы өч кеше мине ко­чаклап алды, сөякләрне чытырдатып кысалар, үбәләр.
  — Сез кем? Сез кем?
  — Ә син кем?
  — Кара, син нәкъ Карл Маркс шикелле булгансың ич, Ибраһим, сакалың билеңә җиткән.
  Тагын кочаклаштык. Көчкә таныдым үзләрен. Мәхмүт, Ардалион, Николай.
  — Ә Гений кайда? Нигә ул күренми?
  Әйтеп өлгермәдем, туп төсле тәгәрәп, Республиканец килеп чыкты, уртабызга ташланды. Күтәреп алдык, чөя башладык.
  — Ирек!
  — Ирек!
  Бу төрмә, аның ярым караңгы коридорлары бервакыт­та да мондый күңелле шау-шуны ишетмәгәндер, мөгаен. Нинди генә тавышлар юк монда. Көлү, кычкыру, акыру, үкереп елау һәм шатлыклы җыр, ирек турында җыр.
  Читтән карасаң, мөгаен, исең китәр иде — барысының да чәчләре җиткән, сакаллары үскән, йөзләре агарган, үз­ләре акылдан шашкан төсле тавышланалар, коридорның әле бер, әле икенче ягына чабалар, егылалар, кочаклаша­лар.