Колыма Хикәяләре - 04

  — Карчык минем зиһенле җан. Укытучы. Аларны да «чүпләделәр» бит. Артык тавыш-тын чыгармыйча гына пешеренә башлады. Ул пешерә, мин турап мичкә куям. Төн җиттеме — көтәбез. Әнә киләләр, менә киләләр, йо­кыдан калдык. Менә шулай көтә торгач, дүрт ай үтте.
  «Карчык, мин әйтәм, әллә капчыкны күтәреп үзем барыйммы икән, бик зарыктырдылар»,— дип омтылып та куйгаладым. «Кит, җүләр, өйдә утыру туйдырдымы? Бәлки, синең бәхеткә, безнең бәхеткә кулга алулар тук-: тар»,— ди. Шулай итеп тынычландык. Бәйрәм җитте. Бәйрәм инде кузгатмаслар, дибез.
  — Бәйрәм ничек узды, Мөхәммәтгали абзый? — диде Сөббух.
  — Ничек диим, дус-иш безгә керергә шүрли. Газе­тада исемем аталгач, билгеле инде, халык дошманы бу­лабыз. Без аларга керергә базмыйбыз. Кәсәфәтебез тиеп-нитеп калмасын дип. Карчык белән берәр йөзне
  төшереп, кочаклашып кына яткан идек, ишекне шакый­лар бит хәерсезләр...
  Без көлешеп алдык.
  Ул арада стенага чиртә башладылар. Мөхәммәтзариф улы Мөхәммәтгалинең әңгәмәсе өзелде. Алкин, кружка­сын алып, «телефонэга күчте.
  — ...Га-лим-жан Иб-ра-һи-мов ка-ты а-вы-рый. Төр­мә больни-ца-сына сал-ды-лар... Воль-фо-вич ял-ган, по-ка-за-ние-ләр би-рә... То-лым-бай-ский доп-рос-та а-кыл- дан яз ган... Кы-ям Аб-ра-мов 5 доп-рос-тан чык-кан-да бас-кыч-тан таш лан ган... Галим Мө-хәм-мәт-җа-нов про- во-ка-тор... Бү-ген ун ке-ше-не ат-ты-лар...
  Тек-тек, тек-тек... «Бестужев» тәүлек буенча тынмый — берсеннән-берсе авыр, шомлы, хәвефле хәбәрләр биреп кенә тора.
  Камера ишекләре ачыла да ябыла.
  Сорау алырга. Сорау алудан.
  11
  Яна ел алды төне.
  Ниндидер серле, тылсымлы ул. Кем генә булмасын, ирме, хатын-кызмы, яшьме-картмы, һичшиксез, бу төнДә ул кинәт тукталып кала — уйлана, хыяллана, өметләнә. Алдагы туасы унике айда, алай гына да түгел, нәкъ менә шушы төн уртасында, яңа ел туган минутларда, ниндидер бер могҗиза пәйда булыр — «күк капусы» ачы­лыр да барлык теләкләр кабул булыр төсле. Бер кешегә генә түгел, күп кешегә, бар адәм баласына, бөтен җи­һанга, галәмгә. Шуның өчен һәрбер кеше бу төндә, биг­рәк тә сәгать уклары уникегә якынлашканда, дулкынла­на, каушый һәм... әле булмаган, әмма булачак, һичшик­сез булачак сөенеч өчен елмая!
  Тиздән 1938 ел туачак.
  Бөтен камералар, бөтен төрмә хәзер шушы тантана­лы, тылсымлы мизгел алдында.
  Тиздән... Утыз җиденче ел капкалары ябылып, яңа елга аяк басачакбыз. Тиздән...
  Утыз җиденче ел бөтен ниятләрне туздырып ташла­ды. Барлык якты өметләрне туплап, ашкынып, ашыгып көткән бәйрәм — Октябрьнең егерме еллыгы тантанасы, да узып китте.
  Өмет өзелде.
  Юк, өзелми икән ул тоткын өмете. Аның бүгенге көне нинди генә авыр, фаҗигале булмасын, ул әле иртәгә як­ты сибеләсенә ышана.
  Нигә?
  Бу сорауга һичбер тоткын җавап бирә алмый. Чөнки аның ышандырып-инандырып әйтерлек дәлилләре юк. Әмма ул ышана, күңеле белән, җаны-тәне белән инана, өметләнә.
  Ул көн килер.
  Ирек-азатлык килер, һичшиксез, менә бу туасы ел­да. Яна елда!..
  Тиздән Кремль куранты даң-доң итеп унике тапкыр сугар да Советлар Союзы Гимны яңгырар. Иректәге ке­шеләр бу мизгелдә шатланып шәраб тулы бокалларын күтәрерләр һәм бер-берсенә бәхет теләрләр.
  йозак шалтырады. Шыгырдап-чинап ишек ачылды һәм кемнедер камера эченә этеп кертеп җибәрделәр. Ул идәнгә капланып төште. Мин, үзем дә сизмичә, сикереп төшеп, идәндәге кешене күтәреп сәкегә утырттым.
  — Мәхмүт... Мәхмүт, бу синме?
  Нижегородцев йөгереп килде. Икәүләп күтәреп аны урынга салдык.
  Мәхмүт Баһаутдинов нәрсәдер әйтергә теләп авызын ачкан иде — авызыннан кара кан атылды.
  Бераздан тагын ишек ачылды, көчкә-көчкә атлап Ал­кин керде.
  Бу камерага килгәннән бирле, мин аны беренче тап­кыр шундый хәлсез, ватылган хәлдә күрәм. Күз төпләре кара янган.
  — Мөхәммәтҗанов белән йөзгә-йөз китереп сорау алдылар,— диде Алкин, бераз утырып исен җыйгач.— Ул, күзен дә йоммыйча: «Ни язсалар, шуңа кул куй. Оеш­ма исемлегенә кешеләрне күбрәк язарга тырыш. Ни хәт­ле күп кешене бутасак, шул хәтле тизрәк тикшерерләр»,— ди хаин. Үзем утырган урындыкны алып башына суктым. Шуның өчен мине изделәр. Су... су... бирегез әле...
  Камерада нинди су?
  Мин ишекне кыйный башладым. Рәхимле бер надзи­ратель икән, бер кружка су бирде. Алкин бер-ике йотты. Калган су белән Мәхмүтнең битен юып, аның беразын авызына тамыздык.
  Ә тәрәзә артыннан ерактан Кремль сәгатенең сукка­ны ишетелде.
  Бераздан Лебедев-Кумачның «Нинди иркен минем ту« ган илем» җыры яңгырады:
  Я другой такой страны не знаю, Где так вольно дышит человек...
  12
  Башта, бу камерага кергәннең беренче көннәрендә, мондагы тоткыннар барысы да бертөсле, авыр язмышла­рын бердәй кичерәләр, хафаланалар, дип уйлаган идем.
  Алай түгел икән.
  Әйтик, менә Алкин. Ул ничектер бу язмышына һич бирешми, алай гына да түгел, камерадагы башка мәх­бүсләрне дә моңа игътибар итмәскә, күңел төшенкелеге­нә бирелмәскә өнди. Кайчан гына булмасын, хәтта сорау алудан кыйналып-ватылып, хәлдән таеп кайтканда да, аһ-ваһ килеп, камераның рухын төшерми, эченнән кичерә. Хәл алу белән, «җәмәгать» эшенә тотына. Я хәбәр ала, я үзе башка камераларга яңа ишеткән хәбәрләрен тап­шыра. Я «балык ауларга» тотына. Папирос кагазенә берәр хәбәр яки берәр сорау язып, шырпы кабына сала да җеп белән тәрәзәдән түбән камера калфагына төше­рә яки шундый ук почтаны ала. Ул эш тә бетсә, мәзәк сөйли башлый — грузин, әрмән, яһүд, украин акцентла­ры белән. Көлә-көлә эчең ката.
  — Ибраһим, ашыкма, сабыр ит. «Сабыр төбе — саф алтын», дип, борынгылар белмичә әйтмәгән...— ди Галим­җан ага Нигъмәти бик акрын пышылдап кына. Нәкъ кафедрадагы кебек тыныч һәм ягымлы итеп. Ул урының­нан тормыйча, ятып, күзләрен йомып уйланырга ярата. Нәрсә уйлый торгандыр инде ул көне-төне.
  Тәбәнәк, чандыр, әмма хәрәкәтчән Гомәр Гали:
  — Юк, бу һич мөмкин түгел. Монда бер корткычлык бар. Моны иптәш Сталинга җиткерергә кирәк,— дип көн­нәр буе ишек төбендә надзирательләрдән кәгазь-каран- даш сорый.
  — Миңа иптәш Сталинга язарга кирәк,— ди ул, ишек ачылуга.
  Аны кире этәләр.
  — Кәгазь-карандашны следовательдән сора.
  Гыйлем Кам ай:
  — Егетләр, вакыт әрәм үтмәсен, мин фән дөньясын­нан бер-ике кызыклы мисал китерим,— дип, химия яңа­лыклары белән мавыктыра, онытылып тыңлыйбыз.
  Мәхмүт Баһаутдиов капланып ята да үз-үзе белән сөй­ләшә:
  — Кайда ялгыштым? Кайда?
  Ә теге прокурор бер кешегә дә кушылмый, сөйләшми, сәке астында посып утыра да берәр төрмә хезмәткәре керсә:
  — Гражданин начальник, монда барысы да халык дошманнары. Мине монда ялгыш утыртканнар. Башка камерага күчерегез,— ди. Елый, сүгенә, ишек кага. Аны инде ике тапкыр ризыктан мәхрүм иттеләр. Тик ул һа­ман үз «эшендә».
  Ардалион Михайлович Нижегородцев туктаусыз елый һәм зарлана:
  — Сез төшенмисез. Төрмәгә алыныр алдыннан гына өйләнгән идем. Минем инде балам булырга тиеш. Ә мин аны күрмим. Нигә? Юк, мин бит үз баламны күрергә хаклы! Нинди гаделсезлек бу?
  Әхмәт авыз эченнән генә җырлый, сызгыра. Инде бер­ничә тапкыр карцер белән куркыттылар, ә ул һаман җыр­лый:
  Карурманнан чыккан чакта
  Кисеп алдым пар каен...
  Яңа ел үтте. Җилле-давыллы февраль килде. Сорау алулар көчәйде. Киткәннәрнең күбесе кайтмый. Әллә шулай озак бастырып тоталар, әллә башка камераларга күчерәләр, әллә?..
  Менә инде Мәхмүт Баһаутдинов та юк, Гыйлем Ка- май өченче тәүлек күренми. Безне бәйрәм күчтәнәче бе­лән сыйлаган теге «кыш бабай»ны шул ук төнне алган­нар иде — әле күренми. Әллә инде безне сөендерер өчен генә килгән Хозер булды микән ул?
  Ә «чыбыксыз-телефон» һаман тек-тек итеп берсеннән- берсе хәвефле хәбәрләр бирә:
  — Га-лим-җан Иб-ра-һи-мов төр-мә боль-ни-ца-сын- да үл-де... Кә-рим Тин-чу-рин ач-лык игъ-лан ит-те. Би- шен-че көн па-ек-тан баш тар-та... Мәх-мүт Ба-һа-ут-ди- нов а-кыл-дан шаш-кан... Үт-кән төн-дә е-гер-ме җи-де ке-ше-не ат-кан-нар. Ба-ры-сы да хәр-би-ләр„. Га-зе-та- лар-да «ирекле, и-рек-сез дош-ман-нар» ди-гән я-ңа фра- за-лар оч-рый баш-ла-ды...
  Яз килде. Зәңгәр күзле күлләр, елгалар белән, аллы- гөлле чәчәкләр, хуш исле болыннар белән, зөбәрҗәт ур­маннар, сандугачлы таңнар белән яз килде — 1938 елның язы.
  Ә төрмәләр? Камералар? Ә мәхбүсләр? Тимер рәшәт­кәләр, биек, калын таш стеналар, чәнечкеле тимер чы­быклар, мылтыгын тотып, бертуктаусыз әйләнеп йөргән сакчылар, туктаусыз абалап-улап өргән этләр белән ура­тылып алынган төрмәнең бет, борча, кандала тулы тын­чу, сасы камераларда тилмереп утырган гаепсездән га­епле мәхбүсләр өчен дә язмы? Алар да яз хисләре бе­лән дулкынланалар микән?
  Ерактан, Идел-Ослан ягыннан, пароходларның бер- берсе белән очрашып, сәламләшү-хушлашу гудоклары анда-санда ишетелеп, озак яңгырап, күңелләргә сагыш, моң өсти. Очынып, шаярып очкан чыпчыклар тәрәз кал­фагына килеп куналар да, «чык-чык» дип, тоткыннарны үчекләп китәләр.
  Кай көннәрдә җылы яңгыр — ләйсән яңгыры явып үтә. Камерадагы тынчу һава алышынып, күкрәкләр-үпкә- ләр җиңеләя.
  Күңел ярсый, тыпырчына, канатлана һәм оча. Иреккә, Иделгә, өзелеп сагынган изге мәхәббәт кочагына!
  Бүген инде унберенче май. Былтыргы бишенче но­ябрьдән бирле мин менә шушы Пләтән төрмәсендә. Өчен­че каттагы тар камерада. Ә бер тапкыр да төрмә ишег­алдына атлап чыкканым юк. Әллә оныттылар инде, сорау алырга да чакырмыйлар. Камерадагы мәхбүсләр дә алы­шынды. Мин кергән вакытта утырган тоткыннарның бер­се дә юк. Китәләр. Кайтмыйлар. Алар урынына башка­ларны, яшьрәкләрне—«1938 елгы набор»ны китерәләр. Камерада мин инде карт арестант — староста.
  Ә шулай да нигә мине сорау алырга чакырмыйлар икән, нигә?
  йозак шалтырады. Ишек ачылды.
  — «С» хәрефенә кем?
  — Салахов Ибраһим Низамович.
  — Әйберләреңне ала чык.
  Әйбер дигәннәре — итек кунычыма кыстырылган ки­тек агач кашык.
  — Хушыгыз, иптәшләр.
  Камерадагылар ашыгып кулымны кысалар.
  — Хәере белән.
  — Бәлки иреккәдер.
  Мин ишеккә атлыйм. Я хода, нинди язмыш көтә мине алда — яктылыкмы, әллә дөм-караңгылыкмы?„
  Кояшлы бүлмә
  «(■ Билгеле инде, мине, түбәнге катка төшү белән, кори­дорның эченә үк кереп торган ябык машинага — «кара козгын»га төртеп керттеләр. Тоткыннарны көне-төне со­рау алырга ташучы бу түләүсез таксиның эчке төзелеше миңа бик таныш. Анда кара-каршы өчәр-өчәрдән алты кеше көчкә сыеп утыра торган, бастырып куелган табуг төсле тап-тар бүлмә. Тоткыннар керер-кермәс ишек шап итеп ябыла да бикләнә — тын да ала алмыйсың.
  Бүлмәләр арасында уртада — сакчы. Мине соңгы, ал­тынчы «табутка» тыктылар. Димәк, калган биш бүлмә инде тулган.
  Гаҗәеп бер хәл. Әгәр дә адәм баласы маңгай күзлә­ре белән күрү мөмкинлегеннән мәхрүм ителсә, күңел күз­ләре белән тоеп, күрә башлый икән. Менә мин хәзер дөм- караңгыда. Ә шулай да машинаның кайсы җирдән, кайсы якка, хәтта кайсы урамнан баруын беләм-тоям. Менә аз гына барды да туктады. Капка. Шалдыр-шолдыр тимер чыңы — йозакларны ачалар.
  Машина капка төбендәге чокырга уң тәгәрмәче белән төшеп китте. Көчкә генә уңга борылды — Печән базары­на таба юл тотты. Шул чак күрше «табут»тан чирткәләп аваз бирә башладылар. Стенага авызымны куеп эндәштем:
  — Син кем?
  — Галимҗан Мөхәммәтшин.
  — Син... син исәнмени?
  — Эһе-эһе...— Буылып йөткерү.
  Күршем буылып йөткергәндә, машина чаттан борыл* ды — Болак күперенә таба барабыз.
  — Бездән Ләбибне, Сөббухны алдылар. Галимҗан Ибраһимов инде яңа ел башында ук төрмә больницасын­да үлгән. Толымбайский сорау алганда акылдан шаш­кан. Кыям Абрамов баскычтан ташланган. Галимҗан Нигъмәти...
  — Шыш, контрлар! — ишеккә приклад белән сукты­лар. Башым чыңлап китте.— Еланнар, монда да пышыл­даша башладыгызмы?
  Күрше «табут» ишегенә дә приклад төште.
  «Козгын» чинап-улап күтәрелә башлады. Бауман ура­мын үтеп, тауга — Чернышевский урамына күтәреләбез. Аннары кинәт ашыгып җилдерде — түбән төшәбез. Хәзер машина туктарга тиеш. Шыгыр-шыгыр капка ачылдьһ Уздык.
  — Чык, җәфа! — Конвой «табутының ишеген ачты: —• Төш, контрик!
  Озынлыгы өч, киңлеге ике метр чамасындагы каме­ра. Тәрәзәсе юк, җир астында ул. Түшәмдә челтәр эчен­дә кечкенә бер лампочка яна. Цемент идәнгә беркетелгән карават. Аның өстендә — киез. Сары одеял, ап-ап җәймә. Ак тышлы мендәр. Аптырап калдым. Сигез ай буе Плә- тәң төрмәсендә тыгыз камераның идәнендә ятарга урын таба алмый, күп төннәрне ишек төбендә яки параша өстендә калгып үткәргән тоткынга бу урын-җир оҗмах көрсие булып күренде. Караватка утырдым. Тордым. Тагын утырдым, сузылып ятып карадым — нинди рәхәт. Бер кеше кысмый-этми, сүгенми, теләгәнчә сузыл...
  Йозак шалтырады. Ишек ачылды. Надзиратель белән бергә камерага ак халат кигән берәү керде. Врач! Ял­гыштым, халатлының кулында чәч алу машинкасы. Си­гез ай буена бритва күрмәгән сакал-мыек, гәрчә үзем күрмәсәм дә, бер ел мәгарәдә ятып чыккан Әбүгалиси- наныкыннан калышырлык түгел иде, мөгаен.
  Сакал-мыекны алдырып, җиңеләеп, кәефләнеп утыра гына идем, тагын ишек ачылды.
  — Чык! — дип ымлады надзиратель, матур гына яшь егет. Мөгаен, әле күптән түгел генә эчке гаскәр сафына алынган солдат.
  Ярым караңгы коридор буенча барып сулга борыл­дым — ачык ишектән кердем. Душ. Тагын рәхәт: сигез айда беренче тапкыр җылы су белән сабынлап юындым. Бер кат тирем кубып төште, ахрысы. Камерага кайтсам, тумбочкада ике җамаяк. Берсендә итле токмач, икенче­сендә— бәрәңге боламыгы белән ике зур котлет йомар­ламы. Ул гынамы. Күзләремә ышанмыйм, бармакларым белән капшап карадым—өч папирос! Ну нинди җәннәт?
  Ниһаять, сигез ай дигәндә кырынып, юынып, этешми- чә-төртешмичә, сүгенмичә таза урын-җир өстенә утырып чиста эмаль савыттан ашый башладым. Токмачлы шул­па шундый тәмле, телеңне йотарсың. Әни мәрхүмә шулай тәмле итеп пешерә иде токмачлы ашны. Аштан соң бер папиросны кабыздым. Билгеле инде, монда утырган тот­кынга шырпы хәтле шырпыны ышанып бирә алмыйлар. Тимер ишекнең форточкасын шакыдым, коридордагы надзиратель «күз»не ачып карады да, кулымдагы па­пиросны күргәч, ни гаҗәп, бер дә ачуланмыйча йозакны, ишекне ачты һәм шырпы сызды. Бу да — беренче тапкыр. Әче тәмле зәңгәр төтенне суырган саен җаным рәхәтләнә, башым әйләнә. Нинди рәхәт! Кайгы дигәннең әсәре дә
  калмады. Мөгаен, мине иреккә чыгарырга әзерлиләрдер Тәмәкене тартып бетереп, төпчеген парашага ташла дым да, чишенеп, караватка яттым — бер рәхәтләнеп йок­лыйм әле. Мондый йомшак иркен урынга да ятасы бар икән!
  Күзләрем эленеп кенә бара иде, шалтыр-шолтыр ишек ачылды һәм шунда ук надзирательнең ачулы тавышы ко­лакны кисте,
  — Тор!
  Аптырап аягүрә басарга өлгермәдем, камерага хәрби киемдә ике кеше атлады. Алдагысы ишеккә көчкә сыеп, кысылып, бөкрәеп керде. Мәһабәт. Камера тап-тар бу­лып калды. Шинеленең петлицаларында — икешәр ромб. Арттагысы аның култык астыннан гына. Петлицаларын­да — шакмаклар.
  — Мин — хәрби прокурор,— диде ромблы ир калын тавыш белән миңа ачулы төбәлёй.— Жалоба бармы?
  — Мин үземнең нигә монда булуымны төшенмим,— дидем исемне җыеп.
  — Капитан, сез аңа гаепләү кәгазен бирегез,— диде прокурор артта папка күтәреп торган ябык кешегә кы­рын карап. Теге, папкадан бер бит кәгазь алып, миңа сузды.— Прокурор ишеккә атлады һәм инде миңа бөтен­ләй карамыйча гөрелдәде: — Укы! Нигә утыруыңны тө­шенерсең.
  Ишек шыгырдап чинап ябылды.
  Мин бер генә табак кәгазь дип уйлаган идем — монда машинкада интервалсыз басылган өч битле гаепләү акты. Укый башлауга — чәчләрем үрә торды.
  «...Контрреволюцион милләтче оешманың актив чле­ны. Оешма совет хөкүмәтен җимереп, Бөек Туран дәүлә­те төзергә әзерлек алып барган. Мәкерле максатларына ирешү өчен бу явыз милләтчеләр партия җитәкчеләрен, беренче чиратта, иптәш Сталинны физик юң итәргә план корганнар. Шушы явыз ниятне тормышка ашыру юлын­да оешманың актив әгъзасы Салахов Ибраһим Низамо- бич яшь язучылар, студентлар арасында контрреволю- ; цион үгет җәелдергән...» һәм башкалар.
  Ахырда — статья, пунктлар.
  «Явыз ниятләрен, контрреволюцион эшләрен өстенә алмаса да, студент Алмакаевның күрсәтүләре белән аның җинаятьләре исбат ителә һәм ул РСФСР Җинаять ко­дексының илле сигезенче статьясы нигезендә гаепләнә».
  Бу ни бу? һич төшенә алмыйм. Куркыныч төшме, ^ллә?..
  Төн буена камерада арлы-бирле йөреп чыктым, йок­лау түгел, утырып тора алмыйм. Йөрәк ярсый, сызлый, сыгыла.
  Бу нинди хаксызлык?
  Кайда, кайда син, дөреслек?!
  Камера караңгылана. Соры таш стеналар чайкалып өстемә авып килгәндәй була. Мин, сикереп торып, ти­мер ишеккә ябышам. «Күз» ачыла, кан сауган бәбәк ка­рый һәм ачулы тавыш:
  — Ишектән кит! — дип боера.
  Әлсерәп, хәлсезләнеп караватка килеп егылам.
  Мин нигә бу тынчу камерада? Хәзер бит май уртасы, табигатьнең иң гүзәл чагы. Күкчәтау даласы хәзер шау чәчәктәдер. Ә мин? Кинәт бит алмаларым көеп китте, кайнар яшь коела.
  «Син — хыянәтче! Халык дошманы! Син туган илеңә хыянәт кылган өчен каты җәзаланырга тиеш! Сине үлем җәзасы көтә...»
  Бу коточкыч авазлардан колагым тона, йөрәгем сул­кылдый. Соңгы көчемне җыеп күтәреләм һәм, акылдан шашкан кебек, кычкырам:
  — Ялган! Ял-ган! Мин һичбер вакытта да, һичбер вакытта да туган илемә хыянәт итмәдем! Хыянәт итмә­дем, ишетә-сез-ме...
  Хәлсезләнеп цемент идәнгә егылдым.
  Шалтырап камера ишеге ачылды. Бары тик озак ва­кыт төрмәдә утырган арестантларга гына хас бер сизе- нү-куркыну белән сикереп тордым. Күзләрем әле ачыл­маган.
  — Чык! — Уянып киттем. Күзләремдәге томан тарал­ды. Надзиратель — камерада. Ишек төбендә — тагын ике яшь солдат.
  — Нәрсә катып калдың, атла!
  Ниһаять, исемә килеп, камерадан коридорга чыктым.
  Бер конвоир алга чыкты, икенчесе артта.
  — Атла!
  Атлыйм. Тар гына коридор. Бер якта — тимер ишекләр, икенче якта — таш стена.
  — Уңга борыл!
  Борылдым. Тар гына таш баскыч өскә күтәрелә.
  — Алга, марш!
  Тагын борылдык, тагын күтәрелдек.
  — Туры алга!
  — Тирә-якка каранмаска! Тавышланмаска!
  Нәрсәгәдер сөртендем. Шундук мәсхәрәле тавыш:
  — Корсаклы хатын, тизрәк!
  Бер-ике борылып күтәрелгәч, изыннан-озынга сузыл­ган коридорга чыктык. Идәндә — йомшак палас.
  Коридорның ике ягында ниндидер кечкенә-кечкенә ишекләр, мөгаен, кием шкафлары. Алдан барган конво­ир, кинәт туктап, шул ишекләрнең берсен ачты.
  -- Кер!
  Мин бу сүзгә төшенеп тә җитмәдем, артымнан кил­гән конвоир кулындагы мылтыгының приклады белән этеп җибәрде. Мин сөртенеп шкаф эченә кердем. Ишек ябылды.
  Бу ни бу? Табутмы? Ләхетме?
  Нигә әле мине монда яптылар? Нишләтмәкче була­лар? Чү! Янымдагы икенче әрҗәнең ишеге ачылды. «Чык!» диделәр. Димәк, анда да минем төсле бер мәхбүс камалган булган. Ишек ябылды. «Атла!» Берничә дага­лы итек дык-дык китеп барды. Ниһаять, ярты елга якын төрмәдә әүмәкләнгән тоткынның зиһене ачылды, бу «тыз- быз»ның хикмәтенә төшенә башладым, ахрысы. Кори­дорның ике ягы буйлап тезелеп киткән бу ишекләр кием шкафларыныкы түгел — яшерен тукталгычлар. Коридор­ның ике башыннан арлы-бирле йөртелә торган тоткыннар үзара очрашмасын, күрешмәсен өчен берсе узып кит­кәнче икенчесен шушы әрҗә-табутка ябып торалар икән. Үзенә күрә «мини камера».
  — Чык! Алга атла!
  Ярым караңгы коридор буенча дүрт-биш адым үтәргә өлгермәдем,тагын әмер:
  — Тукта!
  Каршыда ике кеше биеклегендәге өлгеләп эшләнгән, ак буяуга буялган куш ишек. Алдан барган конвоир аларны ачып җибәрде.
  — Кер!
  Бусагадан атлауга, күзләрем чагылып, чайкалып кит­тем — егыла яздым. Ишек яңагына тотынып калдым.
  — Тизрәк!
  Бик зур бүлмә. Ике якта өчәрдән — дәү-дәү алты тә­рәзә. Күтәрелеп килгән язгы кояш әнә шул тәрәзәләрдән бүлмәгә үрелгән.
  — Нәрсә катып калдың, атла! Атла!
  Күзләремне кулларым белән уа-уа атладым.
  — Тукта!
  Алдымда — кызыл постау ябылган өстәл. Кояш нур­ларында ул янып-ялкынланып торган учак булып чагыл­ды. Аның артында өч кеше утыра. Өчесе дә хәрби кием­нән. Әле «энәдән генә төшкән», хаки төсендәге постау гимнастеркалар. Яка кыекларындагы петлицаларда — очкынланып торган ромблар. Димәк, иң югары чиннар. Уртадагысы юан, гимнастеркасына көчкә сыеп тора. Ка­ра сакал. Пеләш баш. Ике яктагылары гәүдәгә кечерәк, ябыграк. Сакал-мыек пөхтәләп кырылган. Уң яктагысы Җирән чәчле. Сул яктагысының чәче сүс сыман — дулкын­ланып тора. Өчесе дә алларында өелеп торган папкалар­ны актаралар. Күз кабаклары төшкән, йөзләре суык.
  — Конвой, коридорга! — диде кинәт калын бас белән уртада утыручы пеләш башлы юаны, алдындагы бер пап­каны ачып-ябып.
  Мине камерадан бу якты бүлмәгә алып килгән кон­воирлар ялт борылып чыгып та киттеләр. Ишек ябылды.
  — Гаепләү кәгазен алдыгызмы?
  Төксе эндәшү. Кайсысы сорады, аптыраудан абайла­мый да калдым. Алай да җавап бирергә ашыктым.
  — Мин халык дошманы түгел, бервакытта да...
  — Җитәр!
  Әйтерсең лә кылыч белән чаптылар, иңге-миңге булып киттем.
  — Кара, кара,— уртада утырган хәрбинең кара са­калы сикереп китте, тавышы гасабиланды,— син әле суд алдында да җинаятьче булуыңны танырга теләмисең!
  — Мин...
  — Молчать!
  Өстәлдәге кыңгырау чыңлап китте. Күз алларым ка­раңгыланды.
  — Судка нинди үтенечегез бар?
  Тагын ачулы бас. Уянып киттем. Суд! Язмышымның соңгы күпере. Я ирек. Я зиндан. Хәзер менә шушында, шушы мизгелдә бөтен киләчәгем хәл ителәчәк. Димәк, ашыгырга! Акылны, зиһенне җыярга, һәм үземнең гөнаһ­сыз булуымны, ялгышлык белән генә кулга алынуымны сөйләргә. Яла белән чын җинаятьне аерырлар һәм га­дел хөкем чыгарырлар. Шулай булгач, барысын да, ба­рысын да яшермичә әйтергә — тикшерүченең кыйнаула­рын, уйдырма документларга кул куйдырырга тырышу­ларын, ялган шаһитлар китерүләрен... Үземнең балта ос­тасы малае булуымны. Пионерда, комсомолда, партия сафларында тәрбияләнүемне, барлык иҗатымны Совет иленә багышлавымны...
  — Соңгы тапкыр сорыйм: судка үтенечегез бармы?
  — Мин... мин...— нигәдер калтыранам. Тешем тешкә сугыла.— Мин... гаеп-гаепле тү-гел... Мин... Совет...
  — Җитәр! — Калын бас башыма тукмак белән орды­мыни, тагын күз алларым караңгыланды.— Соңгы тап­кыр сорыйм: җинаятегезне таныйсызмы?
  — Мин... мин... гаеп-сез...
  — Конвой! — бүлмә калтыранып китте. Ишек ачыл­ды. Аяк адымнары.— Алып китегез.
  Уртадагы юан хәрби кеше кулындагы папканы — ми­нем «гамәл дәфтәрен» сулга ташлады.
  Ике конвоир ике кулымнан алып, борып-кысып ишек­кә таба эттеләр.
  — Тиз! Тиз!
  Мине коридорга алып чыгып, тагын теге табутка яп­тылар. Әллә нәрсә булды — хәлем китте. Ярый әле ишек ябык, кысып тора. Зиһенем таралды. Уйның очын-очка бәйли алмыйм. Бу ни? Чыннан да, шул суд дигәннәре... Хәрби коллегия дигәннәре шушымы? Мин бит судта со­рашырлар, аз булса да сүзләремә дә колак салырлар, ха­кыйкатьне ачарга тырышырлар дип өметләнгән идем ләбаса.
  — Чык!
  Ишек ачылып китте.
  Мине тагын теге якты бүлмәгә — суд залына китереп, кызыл постау ябылган зур өстәл алдына — салкын, чытык йөзле хәрбиләр каршына бастырдылар. Конвоирлар ашы­гып чыгып киттеләр. Шундук өстәл артындагылар аягү­рә басып кадалып калдылар. Уртадагы хәрби кеше ал­дында яткан кәгазьне үрелеп алды да боз төсле салкын бас белән, сүзне сүзгә бәреп, ашыгып укый башлады:
  — «СССР Югары суды Хәрби коллегиясенең күчмә сессиясе председатель..., әгъзалар... (исем-фамилияләре хәтеремдә калмаган — башта алар кайгысы идемени!) составында Совет Социалистик Республикалар Союзы исеменнән...»
  Тезеп китте— аяз көндә боз явамыни! Ә ачык форточ- кадан тынлы оркестр тавышы ишетелә. Танго. Салмак. Тыныч. Әйтерсең лә кичке йомшак җилдә назлы чайка­лучы диңгез йомшак кына ярларга сугыла. Күңелне, хәт­та бөтен тәнне иркәләүче сихри музыка. Мин бу тылсым­лы моң астында Зәйтүнә белән онытылып-сөенеп әйлә­нергә бик ярата идем бит.
  Каршыда — бакча. Бу сихри музыка шуннан агыла. Мөгаен, бүген ял көне — кордашлар илаһи моң астында берсен-берсе кочып, гамьсез тирбәләләрдер. Гүзәл тан­го! Иркәләүче, назлы ритмнар! Анда минем кордашла­рым. Нигә мин алар белән бергә рәхәт диңгезендә тир- .бәлмим? Нигә?!
  Музыка тынды.
  Мин айнып киттем. Ә суд рәисе һаман борынын тар- та-тарта укый: «...илле сигезенче статьяның беренче, җи­денче, сигезенче, унынчы, унберенче, унҗиденче пункт­лары буенча гаепләнеп, ун ел аерым режимдагы төрмә­гә ябылу һәм, төрмә срогын тутырганнан соң, биш елга барлык гражданлык хокукларыннан мәхрүм калдыруга хөкем ителә».
  Алла йортында
  1
  Судтан соң мине икенче төрмә каршындагы кызыл чиркәүгә күчерделәр. Ни өчен чиркәүгә, диярсез. Шәһәр­нең барлык төрмәләре тоткыннар белән лык тулган. Тот­кыннарның шактыен атарга хөкем итәләр. Төрмә ишег­алдындагы баганага беркетелгән «кара табак» — радио бертуктаусыз сәфәр юнәлешләрен игълан итә:
  — Котласка! Ак диңгез каналына! Норильскига!
  — Соловкига! Тайшет — Абакан юлына!.. Колымага!
  Шул тарафларга Казаннан эшелоннар, баржалар, Сто­лыпин вагоннары агыла.
  Шулай да шәһәр төрмәләрендә халык дошманнарына урын җитешми. Ә Кремль астындагы икенче төрмәнең нәкъ каршында, урам аркылы гына чиркәү бар. Стенала­ры колач җитмәс калын, идәннәре, ишекләре тимердән, тәрәзәләре шулай ук тимер рәшәткәле. Әйтерсең лә ходай үзе әзерләп куйган!
  Тоткыннарның бер бригадасы атпа-ун көн эчендә бу чиркәүне такта киртә белән әйләндереп, койма өстеннән чәнечкеле тимерчыбыклар сузып, чат-чатка биек мана­ралар утыртып бирә.
  Төрмә башлыгы, надзирательләр, бер взвод конвой — яңа төрмә әзер. Рәхим итегез!
  Менә шушы өр-яңа төрмәнең — кызыл чиркәүнең авыр тимер ишекләре шыгырдап-чинап ачылгач, «алла йорты»- на беренче атлап кергәндә, хәйран калдым.
  Я ходай, бу нинди мәхшәр!
  Ыгы-зыгы, шау-шу. Камера түгел, ниндидер зур яр­минкә! Кайдан бу хәтле халык?
  — Кара әле, Ибраһим, бу синме?
  Кемдер җилкәмә төртте. Таныш тавыш. Борылдым. Кочаклаштык. Бик озак бер-беребездән аерыла алмый­быз.
  — Кара, бу синме, Сөббухмы?
  — Ә мин сине атканнардыр дип уйлаган идем.
  Сөякләр чытырдый...
  — Әлегә без исән! Исән!!!
  — Әйдә, аулаграк җиргә барыйк әле, мин сиңа бер нәрсә сөйлим,— дип, Сөббух мине алтарьга таба алып кит­те. Кайда монда аулаграк урын — һәр җирдә кырмыска оясы. Шулай да түрдәге бер почмакка чүктек.
  — Судтан соң мине подвалга алып төштеләр дә зур гына бер камерага керттеләр,— дип Сөббух пышылдап кына сөйли башлады.— Исем китте. Безнең обком секре­тарьлары, наркомнар барысы да шунда...
  — Беренче секретарь да бармы?
  — Ул да, Лепа да, Разумов та. Безнең Ләбиб, Фатих ага Казанлы, Шамил Усманов, тагын әллә кемнәр. Мин каушап калдым. Кайсы елый, кайсы: «Бу нинди хаксыз­лык, Сталинга, Сталинга язам»,— дип кычкыра. Ләбиб йөгереп килеп мине кочаклап балавыз сыга башлады: «Сөббух, җанкисәгем, сине дә атарга хөкем иттеләр­ме?»— ди. Ул арада камераның ишеге ачылды да мине киредән тартып алдылар...
  Даң-доң! Даң-доң!
  Кызыл чиркәүнең бу чаңы бүген инде гыйбадәткә тү­гел, тоткыннар качмаганнармы, асылынып үлмәгәннәрме икәнен белер өчен кичке барлауга — сафка тезелергә куша. Кыямәт көнемени, чиркәү эченең өсте-астына кил­де. Ыгы-зыгы, шау-шу, сүгенү, акыру, елау. Ул арада шал­дыр-шолдыр ишекләр ачылды — унлап надзиратель һәм бозау хәтле өч эт ишелеп керде. Тоткыннарны күрүгә, эт­ләр тагын да ярсып-үрсәләнеп өрә башладылар. Якын- ңанрак узган берничә мәхбүснең җиңнәрен-балакларын да талап алдылар.
  — Җитәр, шау-шуны бетерегез! — Конвой башлыгы, бар тавышына кычкырып җикеренү өстенә, үтемлерәк булсын өчен, ахры, нәкъ блатнойларча, өч-дүрт катлы итеп сүгенеп тә куйды.
  йөзәр-йөзәрдән биш сафка тезелдек. Надзирательләр һәр сафны икешәр-өчәр тапкыр санап чыктылар, анна­ры сәндерәләргә менеп, барлык хәзинәләрне туздырды­лар — берничә капчыктан карта, инә, биш тиенлек бакыр акчадан кисеп, шомартып эшләнгән бритва, көзге кебек чүп-чарны казып чыгардылар. Конвой башлыгы:
  — Төрмә тәртибен бозган өчен иртәгә барыгызны да прогулкадан мәхрүм итәм. Әгәр дә кәгазь-карандаш та­былса, карцер режимына куям! — дип каты гына кисәт­те һәм тагын бер кат сүгенде дә командасын алып чыгып китте. Этләр, өрүне онытып, алдан атылдылар, күрәсең, камерадагы һава аларга ошамады. Чиркәү кинәт чайка­лып киткәндәй булды — биш йөз мәхбүс берьюлы кузга­лып, һәркайсы алданрак урын алып калырга тырышып, сәкеләргә үрмәләде. Тагын ыгы-зыгы, сүгенү, этү-төртү китте. Ул арада берәүне бишенче кат сәндерәдән атып та бәрделәр. Тимер идәнгә кан җәелде.
  Ишек ачылды. Тагын этләр, надзирательләр....
  Теге мәетне алып чыгып, бераз шау-шу тынгач, Сөб­бух минем янга килеп:
  — Ә без кая ятарбыз икән? — диде.
  Чиркәүне йөреп чыктык, бер буш урын юк.
  — Әйдә, булмаса, сәке астына — идәнгә ятыйк! Сал­кынчарак та булыр.
  Сөббухның биштәрендә бер җәймә кисәге дә бар икән. Мүкәләп сәке астына кердек тә, җәймәне җәеп, икәү янә­шә яттык. Инде ике-өч көн рәтләп йокламаганлыктан, ятуга күзләр-керфекләр бәйләнә башлады. Әмма Сөб­бух та, мин дә йоклап китә алмыйбыз, арлы-бирле әй­ләнәбез. Өстәге сәкедән нәрсәдер ком төсле шыбыр-шы­быр коела. Бөтен тән кызышып кычыта.
  — Син йоклыйсыңмы?
  — Кайда йоклау, әллә нәрсә чеметә.
  — Мин дә чыдый алмыйм. Кашысаң, нәрсәдер сыты­ла. Кулдан сасы ис килә.
  — Юк, булмас, әйдә ишек төбенә барып бераз уты­рыйк.
  — Синдә тартырга юкмы?
  — Мин суд алдыннан бирелгән папиросның берсен кесәгә төреп салган идем.
  — Булдыргансың!
  Сәке астыннан үрмәләп чыгып, җәймәбезне тартып алсак — исебез китте. Ул кып-кызыл төскә кергән! Сәке­дән ком түгел, кандала коелган икән. Менә кем безне йоклатмаган.
  Камера гырылдый, мышный, сүгенә, саташа. Ә без Сөббух белән икәү параша төбендә утырып икебезгә бер папиросны төтәтәбез. Шулай да монда япа-ялгыз каме­рада ятуга караганда күңеллерәк.
  Кемнәр генә юк, ниләр генә эшләмиләр бу гыйбадәт­ханәдә.
  Алтарь почмагындагы сәке-сәндерәләрнең иң түбәнге­сенә җирән чәчләре иңнәренә хәтле төшеп торган бер поп тезләнгән дә, Гайсә пәйгамбәрнең тәрегә кадакланган су­рәтенә карап, бертуктаусыз чукына, ял-чәчләре әле бер, әле икенче якка чайкала. Сөйләүләренә караганда, поп, ял-чәчләрен кырдырмас өчен әллә никадәр җәфалар чик­кән — кыйналган, атнадан артык карцерда утырган. Әм­ма чәчен алдырырга бирмәгән. Иртәгә ул этапка озаты- лачак, ди. Хәзер менә ихлас чукынып, Гайсәдән озын- озак юлга көч-мәдәд ялвара, күрәсең.
  Язмышның мыскыллап көлүеме, нәкъ менә шул поп чукынып яткан сәке өстендәге сәндерәдә ап-ак сакаллы бер татар карты, тастымалын намазлык итеп җәеп утыр­ган да, кулларын күкрәгенә кушырып, күзләрен йома тө­шеп — бу дөнья шау-шуыннан китеп — пышылдап кына дога укый, ара-тирә сәҗдәгә китә. Ә алар өстендәге сә­кедә бер төркем күлмәк-ыштансыз тоткын акырып-бакы- рып карта суга. Киемнәр оттырылган инде, чиратта — ун, унбиш көн алда биреләчәк паек, баландалар... Ә кар­шыдагы бер сәкедә карт партизан үзенең Гражданнар сугышындагы маҗараларын сөйли. Берәүләр йоклый, икенчеләр елый, өченчеләр тыела алмый көлә. Кайсы акылдан язган — һич төшенерлек түгел.
  Алтарь каршындагы мәйданда алыш-биреш, сәүдә. Ни генә сатмыйлар! Тәүлеккә бирелә торган биш йөз грамм­лы паек икмәк — «кибән башы» дисеңме, суынган арыш чумары — баланда дисеңме. Каяндыр шикәр, конфет, хәлвә кебек ләззәтле нигъмәтләр дә тапканнар. Тәмәке, папирос — берәмләп, учлап, төремләп — җаның ниндиен тели. Монда күлмәк-ыштан-гимнастерка, итек-ботинка, оек, тәмәке янчыгы кебек кирәк-яраклар да алырга була. Бу базарның бәһа нигезе доллар да түгел, фунт-стерлинг та түгел, сум да түгел. Төп үлчәү — паек. Бер паек, ярты паек, чирек паек... Менә шулай сатулашалар һәм шушы бәягә алыш-биреш ясыйлар.
  Тәрәзәгә якынрак төштә — көнкүреш хезмәте күрсә­түчеләр: ямаучылар, тегүчеләр, итекчеләр. Хәтта монда бер төрем тәмәкегә сакал-мыегыңны кырып, яшәртеп җи- бәрәл әр.
  Монда үтенеч язып бирүче адвокатлар да, законны яттан белүче прокурорлар да бар.
  Җырчылар, биючеләр, таракта уйнаучы музыкант­лар...
  Соңгылары — һәвәскәр артистлар күбрәк түрдәге иң киң, иң якты сәке тирәсендә әйләнә. Чөнки монда каме­раның патшасы — староста ята. Урга буйлы, тыгыз бә дәнле, кап-кара сакаллы, тузган бөдрә чәчле чегән — ат карагы. Унбиш елны алган. Төрмә түрәләренең таяны­чы. Ул монда хуҗа — теләсә, хөкем итә: яткызып сукты­ра яки туйганчы икмәк, баланда белән сыйлый ала. Ста­ростага аш-суны ашханәдән аерым савытта, капкачлы кечерәк җамаякта китерәләр.
  2
  Сагыну!