(hikäyä)
İşegaldın seberep yörgän dvornik hatın, kotı alınıp, seberkesen yugarı kütärde:
— Fu, kurkıttıñ bit, şaytan! Kotırdıñ mällä?..
Kim bu hatınga gacäplänep, aptırap karap tordı. Annan soñ, üze atılıp çıkkan işekkä törtep kürsätep, özek-özek süzlär äytte:
— Söyläşä... Gırlamaska kuşa...
— Kem?—hatın, seberke sabın asfaltka bärep aldı da, aşıgıp seberergä kereşte.— Eçä-eçä akıldan yazdıñ inde ällä?..
Yuk, Kim üz akılında ide. Uramga çıgıp, kükräk tutırıp hava sulagaç, ul moña üze dä nıklap ışandı. Ä öydä çakta, «Marta»nıñ küzlärenä karap torgan çakta... Kim, şul mizgelne küzallap, böten täne belän kaltıranıp kuydı, cilkäse buylap salkın çımırdau yögerep uzdı.
— Satarga kiräk,— dip uyladı Kim häm bu süzne kıçkırıp äytkänen sizmi dä kaldı. Ul aşıga-aşıga atlıy, ämma üzeneñ kaya barganın, kaya taba yul totkanın da belmi ide äle. Nindider ber kurku, kükräkkä kerep oyalagan şomlanu hise anı üz öyennän çitkäräk, yırakkarak kua ide.
— Satarga kiräk!—dip kabatladı Kim häm, kinät tuktalıp, yak-yagına karandı. Şunda gına üzeneñ äle aynıp citmägänlegen, kiçäge hämerneñ tänendä, küzänäklärendä yäşäven, gäüdäseneñ, buınnarınıñ tämam vatılgan, hälsezlängän buluın añlap aldı. Ämma bolarnıñ barısın da bütän ber avırlık, bütän ber hälsezlek — şomlı kurku hise basıp tora, Kimnıñ sulışında, kan tibeşendä, küzänäklärendä tıpırçına. Änä şul halätendä — butalgan häm tämam örkegän zihene belän — Kim tagın ber närsäne añladı: bügenge kön kiçäge könnän bik nık ayırıla, bügenge köndä ul «Marta»nı — berdänber ışanıçlı dustın, üzenä yakın bulgan, anıñ üzen yakın itkän soñgı can iyäsen yugaltkan ide.
«Marta» — inde yäşe tulıp uzgan kiñ kükräkle, zur gäüdäle, sabır häm akıllı karaşlı näselle ovçarka ide. Älege dustın Kim monnan näq ber yıl elek taptı. Läkin äle «Marta»nı tapkançıga qadär ul bik küp närsälärne yugaltırga ölgergän ide. Yaratkan eşennän kitärgä mäcbür buldı. Bu hälne avır kiçerde, ämma iyäläşte. Başka bik küplär kebek ük Kim da üzeneñ yugaltularına näq menä eçü säbäp buluın añlıy, töşenä, ämma üzen hiç tä eçkeçegä sanamıy ide. Äye-äye, ber kön kiler dä kinät barısı üzgärer, yañarır, tormış yañadan başlanır kebek ide aña. Başka bik küplär kebek ük Kim da üzen yäşärgä, eşlärgä, tormıştan, fani dönyadan maturlıklar häm rähätleklär tabarga haklı sanıy; älege maturlıklarnıñ hämer räşäse aşa yukka çıgıp baruın kürep-añlap tora, ämma kayçan da bulsa şularnı kuş uçlap tabaçagına ışana ide. Ämma kön artınnan kön, ay artınnan ay ütä tordı, Kimnıñ eş urını, yäşäü şartları, kiyem-salımı üzgärde, naçarlandı, barı tik ul kötkän üzgäreş kenä kürenmäde: ul kötkän maturlıklar kayadır çittä, yırakta yöri ide.
Buy citkän kızın kiyäügä birüne üze zur yugaltuga sanadı. Bu yugaltu avırlıgın ozak kiçerde, şul avırlıknı «yuu» hakına şaktıy çıgımnar tottı. Ämma kıznı kiyäügä birü ällä ni zur yugaltu bulmagan ikän äle. Olı bähetsezlek şul buldı: Kim kiyäve belän urtak tel taba almıy intekte. Kiyäü digäne — avtobus yörtüçe yeget — bötenläy eçmi-tartmıy torgan keşe bulıp çıktı. Kunakka kilsä dä babası sıyınnan avız itmäde, hatın-kız kebek, täm-tom belän genä çiklände. Kiyäveneñ bu ğadätenä ata bularak şatlansa da, nindider ber ücätlek Kimnıñ eçen gel tırnap, borçıp tordı: «Babay!..»— dip, yanında sayrap-görläp utırmagaç, çökerdäşep-çäkeşterep kuymagaç, nindi kiyäü bula inde ul tagın? Şulay uyladı, şulay kimsende Kim.
Tora-bara iyäläştelär: tabınga kuyılgan şeşäne Kim üze genä buşattı. Ämma ul käyeflängängä karap kına kiyäü belän tel yalganmadı. Monı sizep ürtälgän Kim yänä stakanga ürelde, tabınnıñ yämen cibärgäläde. Andıy çaklarda kızı, ätisen ber çitkäräk däşep:
— Äti, dim! Eçmä inde ul barında, içmasam?! Kürep torasıñ bit, küñelsez aña, küñelsez eçkän keşe belän!— dip yäş aralaş yalvara ide. Tik andıy çakta Kim süzne kesädän ezlämäde, cavapnı äyländerep kenä saldı:
— Ä miña?.. Miña aynık keşe belän utıru küñelleme?..
Kiyäü belän kız bu yortka siräklädelär. Tora-bara bötenläy kürenmäs buldılar. Bu hälne Kimnıñ hatını avır kiçerde, üze kiyäü yortına, kızı yanına yışladı. Anıñ bähetenä, kız kayınanasız, kayınatasız yortta, irken fatirda yäşi ide. Hatın yal könnären, buş vakıtların şunda ütkärde, atnalar buyı şunda yäşäde.
Kim yalgız ide. Änä şul yalgız könnärneñ bersendä ul fatirına «Marta»nı — yomşak borınlı, söykemle karaşlı, käkre täpile ber köçekne alıp kayttı.
Ul könne irtän Kim başı çatnap uyandı. Küpme genä tırışsa da kiçäge tönne niçek ütkärgänen, öyenä niçek kaytıp yıgılganın häterli almadı. Hatını öydä yuk ide. «Tagın şunda kitkän...»— dip uyladı Kim häm, öydä tormagan, öydä kunmagan hatınnarnıñ barçasına läğnät ukıp, urınınnan kuzgaldı. Eçke ber susau, eçke ber taläp anı karavat başında yatkan çalbarı yanına alıp kilde. Kiçäge avanstan cide sum akça kalgan ide. Monı ul ozaklap, kat-kat sanap belde.
Kim aşıgıp kiyende. Anı kuzgalırga, aşıgıp kiyenergä mäcbür itkän älege eçke taläp häzer inde uramga, yäşelçä kibetendäge tanış yökçelär yanına taba kua ide. Kim belä: alarda bar. İkelätä bäyägä, älbättä. Ämma — bar. hiç yugında berärse belän kuşılırga mömkin iç. Tik menä başnı gına niçekter ciñeläytergä, kibet yanına barıp citärgä genä kiräk.
Tanış yökçe anıñ gozeren yartı yulda bülderde:
— Hana, brat! Kiçä koyrıkka bastılar. Minem naparnik «kunakta» äle, sledovatel yanında...
Kim yözen çıttı. Monnan da rähimsez, monnan da mäğnäsez, monnan da bähetsez hälneñ buluı mömkin tügel ide. Ul, aşıgıp, çattagı kvas miçkäse yanına kitte. Yotılıp eçte — susavı basılmadı.
— Kvasta da spirt bar digän bulalar tagı...— dip sukrandı Kim häm cirgä tökerep kuydı.
Näq menä şul çakta (alla yuk digen!) anıñ yanında Şäükät kart päyda buldı. Älege kartnıñ Şäükät isemle buluın, fatirında yalgız yäşäven Kim soñınnan belde. Ä äüväl äle bu kart anıñ ciñennän tarttı da:
— Tugan, häleñ naçar bugay... Üzeñ äybät keşe kürenäseñ. Hakın tüläsäñ, öleşkä kertäm...— dide.
Kim kartka iyärde.
İke bülmäle irken fatirnıñ algı yagında alagayım zur gäüdäle et yata; üz tiräsenä yılışıp, çinaşıp-ırlaşıp uynagan köçeklären sak kına küzätä ide. Kimnıñ şularga karap toruın kürgän Şäkür kart yaratıp sukrandı:
- Tämam uram marcasına äylände. Tagın alıp kaytkan menä... Elek näselle närsä ide üze, yugıysä. Söt kayan citkrim min alarga häzer? Yä, yarar, alarnıñ üz söte, bezneñ — üzebezneke...— şulay dip, östälgä ber şeşä arakı çıgarıp utırttı.
Änä şulay tanıştılar.
— Sin Kim bulasıñ inde alaysa...— dide kart.— İsemeñneñ kayan kilep çıkkanın beläseñme soñ? Kom-munis-ti-çes-kiy in-ter-natsional molo-deci bula sineñ isem, tugan. Şunnan çıkkan. Belep tor: sin — dönyadagı kommunistik yäşlärneñ ber väkile. Äydä, şunıñ öçen berne kütärik äle...
Ul könne Kim öyenä köçek kütärep kayttı.
— Siña satmıym, sin äybät keşe, bolay gına biräm,— dide Şäükät kart.— İsemen «Marta» kuşarsıñ. Minem öçençe hatınnıñ iseme şulay ide...
Änä, şulay itep, Kim «Marta»lı buldı. Anıñ tormışında kinät kenä päyda bulgan şuşı can iyäse bu tormışnı şaktıy üzgärtep cibärä yazdı. Äye, Kim monı üze dä sizde: şuşı käkre täpile, yalagay häm tugrı karaşlı, yaklauga häm kaygırtuga soñ çiktä mohtac bulgan näni köçekne bagu anıñ buşap kalgan dönyasına nindider ber yañalık, yäşäü mäğnäse saldı. Kim eştän soñ öyenä aşıktı, «Marta»nı kürergä, anıñ şayarıp-uynap ırlavın işetergä, yüri usallangan bulıp ırcaygan avızındagı ap-ak teşlären kulına çak-çak batırıp uynaganın, örgänen, vayımsız häm eçkersez karaşın toyarga aşıktı.
Anıñ bu «yomşaklıgın» şeşädäş dus-işlär, tanış-beleşlär añladı, hätta nindider ber hörmät belän karıy başladılar. Urtakka akça cıyışkanda da:
— Kimga tiyennär kaldırıgız, anıñ söt alıp kaytası bar,— dip kisättelär.
«Marta» Kimnıñ holkın üzgärtä yazdı, ämma üzgärtä almadı. Läkin moña karap älege söykemle köçek Kimnıñ iñ yakını, qaderlese, berdänbere buludan tuktamadı. Bigräk tä Kimnıñ hatını bu yortnı bötenläygä kaldırın, kiyäve belän kızı yanına küçep kitkäç, «Marta» anıñ öçen sular hava, aralaşır ber can iyäse bulıp kaldı.
Kimnıñ hatını kitte. Kitkän çakta äytte:
— Tuydım min, arıdım, Kim, bu eçüläreñnän. Açulanma da, räncemä dä — kitäm,— dide.— Eçüeñne taşlasañ, häbär itärseñ, şunda gına min kire kaytaçakmın...
Kimnıñ hatını kitte. Öy eçe ärnü-sıkranulardan, üpkä-räncülärdän buşap kaldı. «Avansıñnı tagın alıp kaytmadıñ!.. Kvartalata tülänmägän!.. Kuhnya täräzäseneñ pitläse kupkan, tualettagı torbadan su aga, kırgayak oyasına äylänüen kötäseñmeni?! Üzeñ buldıra almasañ, slesar çakırtır iyeñ, içmasam!..»— kebek kolak iten aşagan süzlär işetelmäs buldılar. Yorttagı, Kimnıñ tormışındagı buşlıknı «Marta» biläde. Ul tugrı häm ışanuçan ide. Ul üz hucasın taşlap kitä belmi ide...
«Marta»nıñ bu tugrılıgı, akıl, zihene häm añı üze belän bergä üste. Kim häterlämi, ämma kürşeläre aña şulay söyläde: öyenä kaytıp citärlek tä bulmagan Kim bervakıt uramda, üz yortları karşısında yıgılıp kalgan ikän. Ber militsioner belän ike drucinnik anı aynıtkıçka alıp kitmäkçe bulgannar. Hucasınıñ baş oçında utırgan «Marta» tegelärne yakın cibärmägän. Hätta kürşelärgä dä yakın kilergä röhsät itmägän. Kim aynıp ayakka basmıy torıp urınınnan kuzgalmagan.
Monı Kim iptäşe Şäükät kartka da söyläde. Kartnıñ küzlärennän yäş kilde.
— Et bit ul, tugankayım, et bit ul!—dip kabatladı Şäükät kart.— Hatınıñ taşlap kitä, balalarıñ yöz çöyerä, ä et ul, tugankayım, sineñ öçen canın birä...
Oçraşkan sayın alar «Marta» turında söyläşmi kalmıylar ide. Ämma Şäükät kart fälsäfäne kiñäytergä, tiränäytergä yarata:
— Min, tugan, öç hatın alıp karadım, öçesennän dä rähät kürmädem,— di.— Bersen aldım — bütängä iyärep kaçtı. İkençese, ärämtamak bulıp, minem sırtta rähät sörde, minnän dä kübräk eçte, kuıp çıgardım pumala başnı. Ä öçençese... svoloç... mine mäcbüri dävalauga tıgarga mataştı. Öç ay eçmi yördem — kudım, parazitnı... Menä nindi hatınnar kitte häzer, tugankayım.
— Mineke dä gel şulay... dävalan dip teñkägä tide...
— Vät! Äytäm bit min siña, äytäm bit! Hatın-kıznıñ celegendä äşäkelek yata. Alkaş dime? Bulırsıñ menä, tot kapçıgıñ! Alkaş bulır öçen, tugankayım, beläseñ kilsä, töp-tögäl öç şart kiräk. Berençese: kön sayın kilep, sine sıylap torırlık duslarıñ bulsın — şunsız pıçagım da akçañ citmäyäçäk. İkençese: sineñ kön sayın eçüeñä riza bulıp, gauga çıgarmıy, uçastkovıyga yögermi torgan hatın buluı kiräk. Öçençese inde, kem, tugan, iñ möhime: arakınıñ böten häşärätlegenä, yämsezlegenä-tämsezlegenä, yöräk belän bavırnı, can belän bäğırne almaş-tilmäş tukmavına bireşmi torgan sälamätlek kiräk. Ä barmı soñ şularnıñ berärse bezdä? Yu-yuk!.. Şuña kürä, tugankayım, çın alkaş çıkmıy tek çıkmıy inde bezdän. Äydä, kütärdek berne şunıñ öçen!..
Şäükät kart kütärep kuya da dävam itä:
— Keşeneken eçmibez. Min — üz pensiyämä, sin eşläp tapkanıña eçäseñ, Kaçıp tügel, üz öyebezdä rähätlänep utırabız, ayak tibep. Tege, kem äytmeşli, süzebez eştän ayırılmıy — niçek äytsäk, şulay eçäbez. Ä bit anıñ, tugaykay, kaçıp eçüçeläre dönya tulı. Eşendä alar: «Arakı— doşman!»—dip kıçkıra, cıyılışlarda östäl töyä. Annan soñ, kaçıp-posıp aulak urın ezläp, şeşä başın yalıy. Eçkänen tugannarına, hatınına, duslarına kürsätergä kurka. Et tormışı inde ul, tugan, et tormışı. Ä bez andıy tügel, bezneñ süz eştän ayırılmıy. Äydä, şunıñ öçen...
Şäükät kart yanınnan Kim tönlä genä kayta, layakıl iserep kayta ide. Eşläp tapkan akçası belän bergä sälamätlegen dä tuzdırıp, ruhın sındırıp yörgän könnärendä älege kart aña köç birä, yäşäü därte birä sıman. Kiçä dä ul Şäükät kartta bulıp kayttı. İrtänge öçlärdä kinät sataşıp, bastırılıp uyandı. Kükräge oyıgan, yöräge tibüdän tuktagan kebek ide. Tänne basıp, kısıp torgan avır hälsezlek ayaknı-kulnı kuzgatırga irek birmi. İrennärdän kayadır eçkä, tirängä qadär suzılgan kaynar susau sulışnı tıya. Kim, ülem aldı kurkuın toyıp, kıçkırmakçı buldı, ämma tavışı çıkmadı. Küzaldınnan ber mizgeldä hatını, kızı, kiyäve, küptän inde vafat bulgan kart änise ütte. Şuşı mizgel anı kotkardı: yöräge yış-yış tibä başladı, häm ul, üzendä köç tabıp, yänäşädäge, şuşı öydäge berdänber can iyäsenä däşte:
— Marta... Marta!..
Hucasınıñ tönge sataşularına, tönge ukşularına iyäläşkän et bu hälsez tavışnı işette. İşek töbendä yoklap yatkan cirennän atılıp kilep, al ayakların yatakka kuydı, soraulı karaşın Kimnıñ küzlärenä töbäde.
Kim kulın etneñ başına kuydı. Şuşı minutta yanında can iyäse bulu anıñ öçen äytep betergesez ber yuanıç ide. Kimnıñ küzlärendä kaynar yäş tamçısı päyda buldı. Älege kaynar yäş anıñ kükrägen açtı, sulışın ciñeläytte. «Vakıt küpme ikän?..»—dip uyladı Kim. Anıñ işetkäne bar ide, ägär keşe irtänge dürtkä qadär ülmäsä, annan soñ inde mahmırdan ülmi ikän...
Kim kulın «Marta»nıñ başına salgan kileş yoklap kitkändä yaktıra başlagan ide inde. Kinät ul siskänep uyandı. Üz-üzen añışmıyça, tınlıkka kolak salıp tordı. Annan soñ ayırmaçık işette:
- Kim! Gırlama!..
- Kem bar anda?! — dip kıçkırdı Kim häm, böten täne belän kaltıranıp, urınınnän sikerep tordı. Bülmäne, kuhnya yagın karap çıktı. İşek töbendä yokımsırap yatkan «Marta»dan başka öydä berkem dä yuk ide. Kinät anıñ karaşı «Marta»ga töşte. Et tä, hucasına töbälep, tup-turı karap yata ide. Üz-üzen beleştermäs däräcädä kurıkkan Kim etenä cikerde:
— Närsä kiräk siña?!
Bu tavışka «Marta» sikerep tordı. Annarı, tup-turı karap, başın çaykıy-çaykıy älege süzlärne kabatladı:
— Kim! Gırlama!..
Änä şunnan soñ öyennän atılıp-bärelep kilep çıktı. Kim. Üz-üzen beleştermiçä uram buylap atladı. Şaktıy bargaç kına töşende: ul Şäükät kart yanına aşıga ide... Äyterseñ anı bügenge hälendä, şuşı halätendä barı tik Şäükät kart kına yaklıy ala, kurku-şomlanudan yolıp kala ala ide.
— Hi-hi, adäm kıyafätläre kalmagan üzeñdä!..— dip ketkeldäde Şäükät kart. Kim aña et belän bulgan hälne kerä-kereşkä ük söyläp birgän ide.— Etneñ telgä kilüennän kotı alıngan beräüneñ. Hi-hi-hi, tugankayım, eteñne tügel, kolagıñnı ğayeplä sin, kolagıñnı! Tavış gälütsinätsiyäse ul, beläseñ kilsä, tavışnıkı... Min üzem andıy işegä genä tökerep tä birmim. Nu inde menä idändä cen-şaytannar yögereşä başlasa, östeñä menep biyesä — anısı inde intekterä, tugan, anısı cilekkä töşä...
— Yuk, min bit sataşıp kına işetmädem anı! Tup-turı küzgä karap äytte: «Gırlama!»— dip...
Şäükät kart Kimga sınap karap tordı. Annan soñ äytte:
— Sin, tugankayım, bolay gına rätlänerlek tügelseñ bugay,— dide.— Häzer tereltäm min sine. Avır çakta ber-bereñä yärdäm kulı suza belü kiräk. Kiçäge pensiyä öleşe bar bugay äle...
Şäükät kart belän baş tözätkändä Kim üzeneñ irtänge kurkuın häm şomlanuların onıttı. «Marta» turında süz kabatlangan çakta yodrıgı belän östäl töyep yanadı:
— Kaytam da totıp yaram min anı! Karale sin anı, ä?! Hucasına gırlama dip cikerensen äle!..
— Minem öçençe hatın da, sabakı, cikerenergä yarata ide,— Şäükät kart hatınnarınıñ härbersenä kabat bäyä birep çıktı. Annan soñ, küñele neçkärep, başın östälgä salıp üksede.— Etne ğayeplämä sin, tugankayım, ğayeplämi etne!.. Arakı arkasında eteñnän dä kolak kagarsıñ, yugıysä!
İnde karañgı töşkändä, öyenä kaytışlıy Kim irtänge şomlanularınnan tämam arıngan ide. «Başta totıp yaram, annan kuıp çıgaram min anı!—dip, üzaldına söylänep-sügenep kayttı ul. Alay bik cikerenä torgan bulsa, yörsen şunda uram seberkese kebek österälep...»
Ämma, öygä yakınlaşkan sayın, Kim ireksezdän üzeneñ aynıy baruın, küñelenä yañadan säyer ber kurku, şomlanu kaytuın sizde. Ul yänä «Marta»nıñ üzenä töbälep torgan karaşın kürgändäy buldı, bügen tagın şul karaş belän oçraşası barlıgın isenä töşerde.
Başta ul karañgı täräzälärgä karap tordı. Annan soñ baskıçtan äkren genä kütärelde. İşekne ul yapmıyça, biklämiçä çıgıp yögergän ide. Ällä yaptı mikän?.. Kim, nindider ber ugrı kebek äkren genä atlap, üz işegenä taba yakınlaştı. Eçtä ni barın belergä, işetergä telägändäy, kolagın işekkä teräde; şunda uk «Marta»nıñ yış-yış sulavın, çak kına avaz çıgarıp, sulkıldap kuyuın işette. Küräseñ, et anıñ ayak tavışların, baskıçtan atlap menüen sizep, işek töbenä ük kilep utırgan ide. Anıñ sulkıldap kuyuında tanış avazlar — tugrılık, sagınganlık, kötep alganlık avazların işette Kim. Tik ul işekne açarga aşıkmadı. Menä şuşı işek açıluga «Marta» aña töbälep karar da:
— Kim! Gırlama!..— dip kıçkırır kebek ide.
Nihayät, ul işekkä kagıldı. Az gına, yarık bulıp kına açılırlık itep, işekne eçkä taba ette. Bülmägä küz saldı häm näq şul mizgeldä üz biyeklegenä qadär kütärelep, art ayaklarına baskan «Marta»nıñ karaşı belän küz-gä-küz oçraştı.
— A-a-a! A-a-ha-a!..— Kim kurkudan kıçkırıp cibärde, işekne tartıp şapıldatıp yaptı, baskıçlar buylap tübän taba atıldı. Artınnan kemder kua kilä häm berözleksez:
— Kim! Gırlama!.. Gırlama!.. Kim, gırlama!..— dip kabatlıy kebek ide.
Kim uramga çıkkaç kına beraz isenä kilde. Kurkıp eçtän kaltırana-kaltırana ikençe kattagı täräzälärgä karap tordı.
Täräzälär karañgı ide...