«Kem sin, ismeñ kem sineñ?»
(1992 yılnıñ 19 iyünendä I Bötendönya Tatar Kongressı açılgan könne basıldı)
Tatar DÖNYaSI
Tatarstan suverenlıgı turındagı referendum küp respublika häm ölkälärgä sibelgän tatarlarnı uyattı, törle uylar häm bähäslär kuzgattı. Hätta tugan telen häm ata-oabaların onıtıp betergän tatarlar da, kinät uyanıp, zamana kuygan sorauga cavap ezli başladılar: «Sin soñ Tatarstannıñ suverenlıgın yaklıysıñmı, ällä kire kagasıñmı?»
Bik küp oçraşu häm äñgämälärgä tayanıp äytergä mömkin: Tatarstannan çittä yäşäüçe tatarlarnıñ küpçelege, hiçşiksez, suverenlıknı hupladı.
Läkin barısı da berdäm yakladı, dip äytü hata bulır ide. Gacäyep katlaulı ildä, katlaulı şartlarda tuıp üskän häm bilgele ideologiyädä «millätçelek »tän kurkıp-örkep tärbiyälängän tatarlarnıñ ber öleşe respublikabıznıñ bäysezlekkä omtıluına tege yäki bu tänkıyt süze dä kıstırgaladı.
Mondıy häl kayber başka millätlärdä kürengäläsä dä, tatarlar öçen bu kızganıç fenomen bulıp küzgä taşlana. AKŞ-ta yäşäüçe ispan keşeseneñ İspaniyäneñ möstäkıyllegenä karşı yäisä Kanadada yäşäüçe frantsuznıñ Frantsiyä suverenitetına karşı çıguın küz aldına kiterä alasızmı? Mäskäüdä bik zur häm bik köçle ärmän häm ukrain koloniyäläre yäşi. Ä bit ber genä ärmän dä, ber genä ukrain da Ärmänstan häm Ukrainanıñ möstäkıyllegenä tel tidermäde.
Nigä soñ kayber tatarlar Tatarstannıñ suverenlıgına karşı? Bu tabigıy bulmagan küreneşneñ tamırları kayda? Min şunıñ säbäplären ezlim, analiz yasarga, añlarga tırışam. Ägär sin tatar bula torıp, bäysez Tatarstanga karşı ikänseñ, Tukay äytmeşli, «kem sin, ismeñ kem sineñ?»
Şulay küp kenä keşelär belän oçraşıp, gäpläşep-bähäsläşkännän soñ, min monıñ säbäplären añladım kebek. Minemçä, töp säbäplär dürtäü:
1. Nadanlık, tomanalık.
2. Kurkaklık.
3. Komsızlık.
4. Mañkortlık.
Bu säbäplär üzara tıgız bäyläneştä häm bersen-berse köçäytälär. Äydägez, menä şuşı säbäplärne misallar belän añlatırga tırışıp karıyk äle.
Nadanlık
Menä Arçadan kilep, Mäskäüdä töplänep kalgan ber tatar ğailäse. İre taksomotor parkında mehanik, hatını säüdä tarmagında eşli. Balaları inde üskän: ulı da, kızı da eşli. Balaları belmäsä dä, üzläre tatarçanı ifrat yahşı belälär, kunakçıllar, mäcles cıyarga yaratalar, tatar cırların özderep cırlıylar. Rusça cunläp yazarga-söyläşergä bu köngä çaklı öyränä almagannar, bik katı\aktsent belän söyläşälär. Ä şulay da Tatarstan suverenlıgına^karşılar.
— Kiräk tügel ul bezgä! — dilär.
— Niçek inde «kiräk tügel»? Sez soñ tatar tügelmeni?
— Kiräk tügel! Ägär Tatarstan ayırılıp çıksa, bezne monnan, Mäskäüdän Kazanga kuaçaklar. «Barıgız, üz Tatarstanıgızda yäşägez, monda sezgä neçego delat!» — diyäçäklär.
— Kürsätegez miña sezne kugan keşene, anı cavapka tarttırırga mömkin! Menä Ärmänstan häzer bäysez, ärmännärne Mäskäüdän kualarmı? Tatarstanda yäşägän ruslarnı häm tatar bulmagan başka millätlärne kem annan kua? Alar barısı da tatarlar belän bertigez. Keşe kayda gına yäşämäsen, anıñ hokukı başkalar belän tigez.
Yuk, añlamıylar, «Hokuk», «Tigezlek», «BMO Deklaratsiyäse» digän töşençälär alar öçen buş süz, alar aña ışanmıylar.
İrtägäge tormış turında uylamıylar, çönki bügenge tormış alar öçen avır tügel: taksomotor parkı da, säüdä sisteması da tamaknı äybät tuydıra. Duslar belän cıyılıp, rähätlänep käyef-safa koralar, bayan tartıp cırlıylar:
Arakısı isertä, Kömeşkäse kikertä. İkesen bergä kuşıp eçsäñ Maymıl kebek sikertä...
Kurkaklık
Citmeş biş yıl yäşägän yarım härbi, yarım kazarma tormışı küp keşene üzennän «östäräk» türä avızına karap, anıñ süze belän yäşärgä öyrätte.
Küp kenä keşelär üzläre öçen dä, halık öçen dä tügel, ä başlık öçen eşlärgä öyrängän. Şähes bulgan keşelär az. Ozak yıllar östä toruçılar ni äytä, küpçelek öçen zakon şul buldı. Bu — kollıknıñ ber forması. Küp yıllar tel-löğat, goref-ğadät saklauga «millätçelek» dip, ä suverenitetka omtılu «kontrrevolyutsiyä» digän möher sugıp kildelär. Häzer inde ruhi «krepostnoyı pravo» yüridik yaktan yukka çıgarılsa da, kurkaklar kanında elekke kollık mikrobları mıclap yäşi birä. «Azatlık», «Suverenitet», «Bäysezlek» süzläre işetelgändä, keşe kanında häm miyendä iske signal sisteması şöbhälänä başlıy, kollık mikrobları häräkätkä kilä häm kurkaknı yurgan astına kerep kaçarga öndi başlıy.
— Säyäsät bezneñ eş tügel,— di gomer buyı «politika» süzennän kurkıp-örkep yäşägän keşe.— Ul — deputatlar, ministrlar, prezidentlar eşe...
Kıskası, «mı — malenkiye lyudi, mı — vintiki»...
— Säyäsät belän başnı butamasınnar! — di yäş kenä, talantlı gına tatar artistkası.— Aklar kilsä, min aklarga cırlıym, kızıllar kilsä — kızıllarga. Kem tüli, bez şuña cırlıybız. Sänğat säyäsättän azat bulırga tiyeş!
— Säyäsät kergän ädäbiyät pıçranmıyça kalmıy,— dip yaza ber tatar yazuçısı.
Ber uylaganda, döres tä kebek. Läkin tiränräk, gomumkeşe-lek küzlegennän karaganda, monıñ hata ikänen añlıysıñ. Sänğat häm ädäbiyät säyäsättän kaçıp, altın çitlektä yäşi alamı? Ädäbiyät-sänğat irekkä, bäysezlekkä bitaraf bula alamı? «İrek», «Azatlık», «Bäysezlek» — säyäsi töşençälär. Azatlıktan «azat» bulganda çın ädäbiyät häm sänğat üzen saklap kala alamı?
Kayda soñ monda yalgışu?
Minemçä, monda yalgışu «säyäsät» süzenä iskeçä, «vatılgan közge » aşa karaudan kilä. Citmeş yıl aklarnı süktek, berniçä yıl inde kızıllarnı sügäbez. Şuña kürä häzer kayberäülär: «İñ yahşısı — ikesennän dä çittäräk toru, säyäsätkä katnaşmau — iñ akıllı yul»,— digän näticä yasıy. Läkin bit «ak» belän «kızıl »dan başka da bu dönyada nindi genä töslär yuk! Dönya kısır tügel, dönya bay!
Azatlık bulganda alarnıñ barısı da yäşärgä haklı. Tormış digän bik akıllı hakim äkrenläp ul töslärne üz urınnarına kuya bara...
Keşelärne säyäsät belän kurkıtu-örketü, säyäsätne yugarı katlam şögılenä genä kaldıru, asılda, halıknı mal kötüenä äverelderü belän ber. Ä yök alaşasına häm işäkkä yögän kiderü, avızlıklau bik ciñel...
Komsızlık
Här süzen, här adımın iñ elek şähsi fayda bizmänenä salıp ülçi torgan keşelär tatarlar arasında az tügel. Milli zıyalılarnıñ başka ölkä häm respublikalarda yäşäüçeläre arasında üz mänfäğate, şähsi mullık häm baylık öçen canın häm ata-baba mirasın satarga äzer keşelär yuk tügel.
...Canı häm vöcdanı şul yulda fida,— Kayda bay kürsä, şuña satılıp yöri,—
dip yazgan Tukay andıy keşelär turında.
«Tatarstannıñ suverenitetı miña nindi fayda birä?» — dip sorıy ul üzennän. Anı yaklau faydalırakmı, ällä aña karşı çıgumı? Eşemdä niçek kararlar? Başlıknıñ fikere niçek?
Hisap töymälären çalt-çolt itep çutlıy başlıylar. Halık azatlıgı, millät bäysezlege bazardagı kebek kerem küzlegennän karap hisaplana: «Otışlımı bu minem öçen, yukmı?..»
Mañkortlık
İlebezneñ katlaulı tarihında milli säyäsättä bulgan ber ayanıç hälneñ küzätelüe inde küptän ser tügel. KGB organnarı böten ilne, milli respublikalarnı üzeneñ agentları belän tutırdı. Här avıl, oyışma, zavod, mäktäp, vuz, här kollektiv organnar küzätüe astında yäşäde. Milli häräkät, milli fiker bu küzätü-şımçılıknıñ iñ üzägendä buldı.
Meñlägän ştattagı häm ştattan tış agentlarga tülängän akçanı, bälki, berkem dä, berkayçan da sanap-hisaplap çıga almas. Akçadan başka, agentlar öçen bik küp «känfit-pränneklär » dä taratılu ğadäti häl buldı: eştä karyera üseşe, fänni däräcälär yaklau, icat ölkäsendä yäşel svetofor açu, däräcälär, isemnär, laureatlık...
«Millätçelek »ne ayausız taptau, «berdänber döres » proletar internatsionalizm ideologiyäsenä tabınu bu keşelärneñ «biş vakıt namazına» äylände. Kızganıçka karşı, alar arasında fänni hezmätkärlär dä, tehnik intelligentsiyä väkilläre dä, ädäbiyät häm sänğat ölkäsendä tamak tuydıruçılar da citärlek buldı.
Dönyalar üzgärep, säyäsät başka yünäleşkä borılgaç, mañkortka äylängän bu törkem moğcizalı räveştä yukka çıkmadı, ä bik zur energiyä belän yaña şartlarga yaraklaşırga totındı.
Alarnıñ ber öleşe bötenläy üzgärmiçä, näq elekke dogmalarga tabınuın dävam itä. Tormış avırayıp, bäyälär kütärelgäç, halıknıñ küpçelegeneñ matdi häle naçarlangaç, alar bötenläy canlanıp, elekke dercava ideologiyäsen «savım sıyır» itep kullana başladılar.
Menä ädäbiyät tiräsendä kaynaşuçı ber Mäskäü tatarı. Tatarça belmi, marcaga öylängän. Urıslarnıñ iñ karagruh gazetasında «tatar millätçelären» taptıy. SSSR halıklarınıñ internatsional duslıgın küklärgä kütärep maktıy. Tatarstannıñ bäysezlegen banketta ber aşau öçen satarga äzer. Vak keşe, çüp keşe, mañkort.
Menä SSSRdagı milli ideologiyä ölkäsendä eşlägän fän doktorı, professor. Milli mäsälä buyınça küp kenä «fänni hezmätkärlär» tärbiyälägän keşe. «Mongoliyä feodalizmnan sotsializmga niçek proletariatsız küçä algan?» — digän sorau tugaç, üz telen dä bik naçar belgän bu tatar professorı ör-yaña teoriyä uylap taba:
— Mongoliyädä proletariat bulmasa da, sotsializmga küçü öçen proletariat rolen Mongoliyä — SSSR duslıgı alıştırdı,— dip yaza ul. Tsedenbal bu «teoriyä »ne şunduk räsmiläşterä.
Ä Tatarstan suverenlıgı turında referendum aldınnan bu professor Mäskäüdä referendumga karşı çıguçılarnıñ iñ aktivlarınnan buldı.
Tagın ber professor, fän doktorı. Halıkara mönäsäbätlär ölkäsendä eşli. Tatarça belä. Tatarstan suverenlıgına açık-tan-açık karşı tügel, läkin «böyek Sovet dercavasın» sagına, sargaya. Tatar ictimagıy oyışmalarında katnaşıp, tatarlarnı sovet nemetslarınıñ İdel buyında avtonomiyä tözülärenä karşı çıgarga öndi.
Nindi genä keşelär yuk bu tatar dönyasında!..
Läkin bäysezlek häm azatlık häräkäte üsä, nıgıy, tarala, tamır cibärä.
Şundıy şartlarda halkıbıznıñ bäysezlegenä törle yullar belän ayak çalırga tırışkan mañkortlarnı vakıtında kürä belergä häm, küzlärenä tup-turı karap, alarnıñ kem ikänen äytep birergä kiräk!
Mäskäü