Kazaklar

(roman)
Kereş urınına

Mirsäy Ämir. «Kazan utları» – 1975, №5 :

«Sugış aldı yıllarında Kazan pedagogiyä institutın tämamlap çıgıp, Arça yagında ukıtıp yörüçe Näfiq Yahudinnı min yazuçılar safına ışanıçlı adımnar belän kilüçe, ädäbiyätıbıznı yaña obrazlar belän bayıtırga tiyeşle ömetle qaläm iyäse dip belä idem. Miña anıñ tögällänep betmägän ber romanı belän tanışırga turı kilde. Roman Orenburg yagında yäşäüçe tatar kazakları tormışın gäüdäländerä ide. Gracdannar sugışı çorına bagışlangan bu äsär mine ädäbiyätıbızga yañalık alıp kilüe belän genä tügel, tele, stile yagınnan da üzençälekle buluı belän bik nık kızıksındırgan ide. Anı ädäbi yaktan tiyeşle däräcägä citkerü öçen avtorga üz kiñäşläremne äyttem. Ul alarnı hup kürde häm äsären kamilläşterü östendä bik nıklap eşlärgä kereşte. Läkin tämamlarga ölgermäde, sugış başlandı...»


1.

Hisamıy Cäläy belän söyläşep alırga aşıktı. Niçekter, Hisamıyda şundıy teläk bügen irtä belän kinät kenä kabınıp kuydı. Äle yokıdan torgan vakıtta da ul mondıy fikerdä tügel ide. Ämma, yokısınnan uyanu belän ük, anıñ küñelen närsäder tınıçsızlıy, ul närsä turındadır borçılıp uylıy başladı. İreneñ şundıy uyçan häldä buluın kürep, Mäguzä dä aña hiçber süz äytmäde. Ul, ägär dä irenä berär süz kuşsa, anıñ karışıp häm kirelänep kitüennän kurka ide. Äye, ireneñ komganına cılı su salganda da, anıñ ös kiyemnären kiyendergän häm kulına çalmasın tottırgan vakıtlarda da, - Mäguzä aña ber süz dä äytmäde. Bu häl Hisamıyga, çınnan da, Mäguzä uylagança uñay täesir itte. Üzaldına borçılıp uylagan sayın, Hisamıynıñ Cäläyne kürep söyläşü teläge köçäyä genä bardı. Ä öyennän uramga çıkkaç ul inde üz-üzenä tämam ışanıp: «Keşelär azrak vakıtta barıym da, kartnı aulakta gına kürep äytim, miña räncep yöri kürmäsen», - dip uyladı. Läkin Hisamıy soñgarak kaldı. Ul kilgändä mäçetkä baytak keşe cıyılgan ide inde.

Hisamıy, üz telägenä ireşü öçen, niçek tä Cäläygä yakınrak bulırga uyladı. Läkin aldan kilep utırgan keşelärne aralıy-aralıy ütärgä uñaysızlanıp kaldı häm işek yanındagı miç buyına gına barıp utırdı. Häzer Hisamıyda başka teläk, - yıraktan bulsa da, Cäläyneñ küz karaşların totıp alırga häm ul karaşlarnıñ mäğnäsen añlarga tırışu teläge tudı. «Nişli ikän, Saban tuyında köräşkä çıgarga cıyınuım öçen kart miña räncep yörmime ikän?» – dip borçıla ide Hisamıy. Läkin ul Cäläyneñ küz karaşların da tota almadı. Çönki Cäläy hiç tä kuzgalmıy, artına häm yan-yagına hiç tä borılıp karamıy gına utıra. Ul hätta yanındagı keşelär belän dä söyläşmi ide bügen. Baştan ahırga qadär Cäläyne küzätep utırgan Hisamıy: «Dimäk, kartnıñ uyında närsäder bar, ul bügen borçıla häm ränci bulırga tiyeş», - digän fikergä kilde. Ul küñelennän genä Cäläyne kızganıp ta kuydı. Hisamıy, kiçä kiçtän ük Cäläy kartnıñ öyenä kerep, anıñ belän barısı turında da açıktan-açık söyläşep kuymavına ükenä başladı. Kiçä anı bu eşkä nindider gorurlık, turısın gına äytkändä, üzen täkäbberräk totarga teläve cibärmäde. Hatını Mäguzä dä äytep-äytep karagan ide, yuksa:

- Ätise, siña äytäm, sin köräşkä çıgam dip yöriseñ yörüen dä, Cäläy abzıynıñ moñar hätere kalmasmı? Niçä äytsäñ dä, baytak yıllardan birle mäydan totıp kilgän keşe bit. Bezneñ Yaña-Çirkas avılında gına tügel, böten äylänä-tirädä yözär çakrımga anıñ danı taralgan. Orenburg qadär Orenburgnıñ üzendä yıl sayın batır bulıp kilde. Citmäsä tagın, gomer-gomergä kürşe bulıp, tatu gına kön kiçerep kiläbez üzebez. Yıgılsañ, üzeñä hurlık, yıksañ, Cäläy abzıy kızganıç.

Aña karşı Hisamıy, citdi genä ber tavış belän üzeneñ ğadättäge cavabın kaytardı:

- Söylämä äle, änise, dönyada min dä kazaçi isemen kütärep yörim läbasa! Çın-çınlap kazaçi bulu öçen närsä kiräk? Kömeş kaşlı iyäre, ciz saplı kamçısı, çuklı yögännäre belän yahşı at, büresen dä, kuyanın da tota torgan ozın tanaulı et, şular östenä tormış itüeñneñ räte-başı bulırga tiyeş. Ä min närsä? Min bolarnıñ berse belän dä maktana almıym. Andıy bähetlär bezgä bala-baladan uk nasıyp bulmadı. Min üzemneñ ber-ber artlı tugan öç ir bala üsterüem belän genä maktana alam. Äye, menä digän yäş kazaçilar üsteräm min! Hoday alarga küp-küp bähetlär birsen.

Mondıy süzlärdän Mäguzä dä käyeflänep kuydı. Ul, irkälänep kenä:

- Şul citkän inde, tagın närsä kiräk siña! – dide. – Ullarıñ üz bähetläre artınnan üzläre kuarlar.

- Yuk, änise, citmägän şul äle! Döres, atın da, başkaların da buldıru – anısı baylıkka bäylängän. Ul bezneñ kuldan gına kilä torgan eş tügel. Belmim, anı bezneñ ullarıbız da buldıra alır mikän. Ä menä üzeñ kazaçi isemen kütärep yörep, gomereñ buyınça ber märtäbä dä mäydanga çıgıp köräşmäü – bu inde bik zur hurlık. Çın kazaçi öçen oyat eş bu.

- Ä yıgılıp kuysañ?

Hisamıy kızıp kitte:

- Yıgılıp kuysañ da yıgılıp kuysañ siña tagın! Yıgılıp kuysañ – cir kütärä, cir astına beräüneñ dä töşep kitkäne yuk bit äle.

Mäguzä, ireneñ azrak tınıçlana töşüen kötep tordı da:

- Ätise, şuşı gomer tüzep kilgänseñ ikän, tagın berär yılga gına tüzäseñme ällä? Kiläse yılga köräşer ideñ, - dide.

- Kuysana, änise, başımnı katırma äle sin minem! – dip cavap kaytardı. – Häzer inde minem köräşkä çıgarga cıyınuımnı böten keşe belä. Hätta çit avıl keşeläre dä işetkän inde bu häbärne. Şunıñ östenä, äti märhüm ülgän vakıtta vasıyät itep äytte bit: ulım, saban tuylarında köräş mäydanına çık, keşe arasına kerep, üzeñne keşelärgä kürsätep yör, dide. Ätiyeñne beläseñ, min gomerem buyınça köräşep kildem, mäçe şikelle buldım, dip äytim inde, beräü dä sırtımnı cirgä tiderä almadı, dide märhüm.

- Belmim inde, ätise, ul yakların üzeñ beläseñ tagın. Cäläy abzıy ränci kürmäsä yarar ide, dip kenä äytüem. Äteki märhüm vafat bulgannan soñ yıl sayın Cäläy abzıy batır bulıp kilde bit... Üze belän söyläşep alsañ da yahşı bulır ide, bälkem...

Mäguzäneñ tel töbendä äytelep betmägän başka uylar da bar. Ul üze ber närsä turında söyli, ä bötenläy başka närsälär turında fiker yörtä ide.

Cäläy ğailäse belän Hisamıynıkılar küptännän aralaşıp, baytak yıllar buyınça ayırılmas duslar bulıp yäşilär. Ä soñgı yıllarda, Miñlebay belän Märyam yaktı dönyaga kilgäç, bu ike ğailä arasındagı yakınlık tagın da nıgıy häm berketelä töşte. Äye, bervakıt şulay Hisamıy belän Mäguzä Cäläylärgä kunakka bardılar. Alarnıñ ulları Miñlebayga öç yäş ide. Anı da üzlärennän kaldırmadılar. Cäläyneñ Märyamenä ber yäş tulıp, anıñ da küñelle genä itep täpi yörergä öyränep kilgän çagı. Kunaklardan berse, idändä uynap yörgän balalarga karap:

- Bolar ikese dä bik maturlar, ber-bersenä bik par kilälär ikän, - dide.

İkençe beräü:

- Çınlap ta, bu balalarnı kolak teşlätep kuysagız, par kügärçen şikelle görläşep gomer itärlär ide, - dip, tegeneñ başlagan fikeren kuätläp kuydı.

Cäläy belän Mörşidä dä bu uyga karşı tügellär ide. Cäläy, Hisamıynıñ «kılın» tartıp karau teläge belän:

- Kolak teşlätü bezneñ tatarlarda bik kullanılmıy inde üze. Ul, asılda, kazahlar ğadäte bit, - dide.

Hisamıy isä, üzeneñ bu eşkä hiç tä karşı tügellegen belderep:

- Asılda kazahlardan kergän ğadät bulsa da, bezneñ avılda häzer küp keşe şulay itä bit, - dip kuydı. Küñelle genä yılmaep hatınına taba ımladı da:

- Min üzem dä Mäguzäneñ kolagın şuşı ulım qadär vakıtta teşläp kuygan idem. Bolay, yahşı gına gomer itep kiläbez bugay, - dip östäde.

Näticädä Mörşidä kızı Märyamne üz yanına säkegä çakırıp alıp utırttı. Mäguzä ulı Miñlebaynı citäkläp alıp barıp Märyamneñ karşısına bastırdı da:

- Ya äle, ulım, änä şul matur señleñneñ kolagın teşläp al äle, - dide.

Miñlebay şunda uk Märyamneñ sul kolak yafragın nık kına itep teşläp tä aldı. Häm anıñ «matur señlese» kıçkırıp yılap cibärde. Kunaklar isä kızarıp peşkän par alma şikelle çibär balalarnıñ ozın gomerle buluların, üsep citkäç tigez häm bähetle tormış itülären teläp, ozak-ozak doga kıldılar.

Änä şul könnän alıp Miñlebay belän Märyamne ike ğailädä dä üz balaları itep kürä başladılar. Bu vakıygadan soñ, berse artınnan ikençese agıp, unber yıl vakıt ütte. Şul gomer buyınça Hisamıy belän Cäläy dä, şulay uk Mäguzä belän Mörşidä dä ber-bersenä karañgı çıray kürsätkännäre, berse ikençese belän avır häm küñelsez süzgä kilgännäre bulmadı.

Ä menä bıyıl, şuşı saban tuyı arkasında, Mäguzäneñ küñele borçılıp tora. Hisamıy belän Cäläyneñ köräş vakıtında süzgä kilülärennän, keşelär aldında sügeşep, moñarçı saklap kilgän duslıkların yugaltıp kuyularınnan kurka ide ul. Ä halık telendä häzerdän ük törle-törle süzlär söylänä. Hisamıy belän Cäläyne niçek tä sugıştırırga cıyınıp yörüçelär dä yuk tügel...

Monı Hisamıy üze dä yahşı añlıy...

Mäçet eçendä tirän tınlık. Keşelär akrın gına pışıldap namaz ukıy. Läkin Hisamıynıñ uyları başka närsädä, anıñ fikere hatını Mäguzä äytkän süzlär tiräsendä çuala. Döres, Hisamıy da keşelär torgan vakıtta tordı, başkalar belän bergä utırıp, alar yatkan çagında ul da yattı. Hälläf mulla belän Gabdelhalik mäzinneñ närsälärder ukıgannarın, nilärder söylägännären tıñladı. Läkin üze bernärsä dä añlamadı, ber häräkäten dä uylap häm şulay kiräk bulgan öçen dip eşlämäde. Anıñ küzläre härvakıt Cäläy kartta buldı.

Cäläy kart üzen ğadättän tış citdi, tirä-yanındagı eş häm häräkätlärgä bötenläy iğtibarsız tota. Küräseñ, ul namazın bik nık birelep ukıy häm üzen köräştä östen çıgarunı Allahıdan yalınıp-yalvarıp ütenä. Monı kürgäç, Hisamıy tagın da şomlana töşä, üzeneñ bıyılgı saban tuyında köräşergä uylavına ükenä başlıy. Cäläy kart aña tagın da olırak bulıp, Alla yärdäme belän böten keşene yıgıp yörüçe ber izge can bulıp añlaşıla.

Keşelär şau-gör kilep mäçettän çıga başladı. Hisamıy monda da Cäläyneñ üzen genä aulakta turı kiterä almadı. Mäçet kapkasınnan uramga çıkkaç kına alarga aulaklap söyläşergä mömeinlek tudı. Änä, Cäläy kart Hisamıydan biş-altı adım gına aldan bara: kulında namaz tayagı, başında zur ak çalma, östendä kap-kara cilän. Anıñ ciläne koyaş nurlarında yılkıldap-yılkıldap kürenä. Cäläy kart bu cilängä ayırım ber hikmätle mäğnä birep yöri. Keşelär arasında anı «serle cilän» dip tä, «siherle cilän» dip tä atap yörtälär. Cäläy kart ul cilänne näq un yıldan birle häm yılına ike märtäbä genä kiyä: berençese, menä bügenge şikelle, saban tuyı könne irtänge namazga barganda; ikençese – köräş mäydanına çıkkan vakıtta. Hisamıy, Cäläy kartnıñ änä şul cilänenä karap, eçennän genä kölemseräp kuydı. Ämma adımın kızulatmadı. «Söyläşäse kilä ikän, ul üze adımın akrınaytsın. Aşık-poşık anı kuıp citärgä min dä bit inde bala-çaga tügel, - dip uyladı ul. - Ä kuıp citkäç närsä dip äytermen? Abzıy, min sine bıyıl köräştä yıgam ikän, monıñ öçen miña açulanma inde, dip äytermenme? Ägär dä ul üze mine äyländerep salsa?»

Mägär Cäläy kart ta üzen ere totarga yaratuçan keşe ide. Ul, artınnan Hisamıy kilüen belä torıp, añar äylänep tä karamadı, adımın da akrınayta töşmäde. Moñar açuı tämam kabargan Hisamıy: «Alayga kalsa, Cäläy kartta bulgan täkäbberlek bezdä dä tabılır», - dip uyladı da uñ yaktagı tıkrıkka borılıp kitte. Alarnıñ öyläre ber-bersenä kirtäläş häm ozın gına tar tıkrık aşa ide.

Tıkrık eçendä Hisamıynı Kotırık Mullagali kuıp citte. Ul, süz başlap cibärü öçen genä äytkän şikelle itep, başta Hisamıyga sälam birde häm anıñ hälen soraştı. Annan soñ:

- Şulay, Hisametdin kordaş, bügen köräşkä çıgasıñ ikän. Yarıy-yarıy, bik hup, bik mäslihät eş. Cäläy kartnı äytäm äle, dönyada annan başka keşe yuk şikelle itep, bik käpräyep yörgän bula bit. Sineñ hakta köräşkä çıga ikän dip işetkäç tä, ähä, min äytäm, Cäläy kartnıñ borının cirgä bärep yäneçä ikän inde bu, min äytäm, kilbätsez borının bik yugarıga çöyep yöri ide, dim.

Hisamıy, uylamaganda gına tänen kigäven çakkan şikelle, çırayın sıtıp häm cilkäsen kuırıp kuydı. Añarda, kinät kenä borılıp, kulındagı yuan namaz tayagı belän Kotırık Mullagalineñ başın sugıp yaru teläge tudı. Läkin ul monı eşlämäde: salmak kına adımnar belän ere-ere atlap baruında dävam itte, Kotırık Mullagaligä cavap itep ber genä avız süz dä äytmäde. Ägär dä Hisamıy aña katı-katı süzlär äytep taşlasa, şau-şu zurga kitäçäk, hätta bu eş Hisamıynıñ olı ulı Miñlebaynıñ häle mäsäläsenä dä barıp kagılaçak ide.

Ä Miñlebaynıñ häle bu soñgı könnärdä näq kıl östendä tirbälä ide.

Zakon buyınça, härber kazak üzeneñ ulın keçe yäştän ük patşa hezmätenä äzerlärgä tiyeş. Ägär dä ul monı beryulı gına buldıra almıy ikän, ulı un yäşkä citkännän alıp yegerme dürt yäşenä citkänçe yılına un sum hisabınnan kazna bankasına akça sala barırga burıçlı sanala. Bu akçalar, hezmät itärgä baraçak yäş kazak yegetenä at, iyär, kamçı, hezmätkä baru öçen atap tegelgän yaña çikmän, itek häm başkalar satıp alu öçen totıla. Änä şul bilgele summanı da üz vakıtında tüläp bara almauçı bula ikän, anıñ ulın berär bay kazakka eşkä birälär. Patşaga hezmät itü öçen kiräk bulgan akçanı bay üze turıdan-turı kazna bankasına kertä bara.

Hisamıynıñ Miñlebayı häzer undürt yäşendä. Hisamıy anıñ öçen kaznaga barı tik un sum gına akça kertä aldı. Uzgan yıllar öçen tagın utız sum biräse bar. Hisamıy, öyen häm karaltıların satıp betersä dä, bu akçanı tüläp çıga almayaçak. Şunıñ östenä aldagı un yıl öçen yöz sum biräse kala äle.

Avılnıñ uryadnigı Miñlebaynı Kotırık Mullagaligä malaylıkka birergä teli. Uryadniknıñ şundıy fikerdä buluın da, Kotırık Mullagalineñ aña riza bulıp, hätta Miñlebaynı üzenä birülären sorap yörüen dä Hisamıy yahşı belä. Uryadnik, Hisamıynı berniçä märtäbä çakırtıp, aña ulınıñ häle turında açıktan-açık äytte. Alay gına da tügel, ulın Kotırık Mullagaligä iltep birergä kuştı. Läkin Hisamıy moña haman karışıp kilä. Ul, üze citäkläp alıp barıp, ulın Kotırık Mullugalineñ kulına tottırırga hiç tä cıyınmıy ide...

Hisamıy bolarnı gayät avır borçılıp iskä aldı. Ul, üzeneñ uramda ikänen dä onıtıp, katı gına tavış belän:

- Menä siña kiräk bulsa! Keşelärgä saban tuyı, ä miña cäfa östenä cäfa, - dip, körsenep kuydı.

Şunnan soñ gına ul yanında Kotırık Mullagali bulırga tiyeşlegen häterläp, artına äylänep karadı. Läkin Kotırık Mullagali kürenmäde.




2.

Köräş yalanayaklı, yalangaç başlı, kayberläreneñ äle botları da kaplanmagan keçkenä balalardan başlanıp kitte. Alarnı, şayartıp, uyın-kölke süzlär äytep häm maktagan bulıp, neçkä genä beläklärennän citäkläp yäki cilkälärennän etärgäläp, berse artınnan ikençesen mäydan urtasına çıgara tordılar. Yıkkanına da, yıgılganına da batır iseme birep, çıkkan bersen arzanlı sabın, çigelmägän kulyaulık, agaç saplı päke häm konfet kebek äyberlär belän büläklädelär. Keşelär berkadär köleşep küñel açıp algannan soñ, mäydanga haman zurraklarnı çıgara bardılar. Çirat Hisamıynıñ urtançı ulı Gatauga da kilep citte. Bu sigez yäşlek bala, üzen bik olısıman totıp häm matur gına yılmaep, ber halıkka, ber isä üze belän köräşkä çıkkan açık izüle yuan gına malayga karap tordı da, kulındagı sölgene tiz-tiz genä belägenä çornıy başladı. Keşelär añar kızıksınıp karap toralar ide. Kemder:

– Ya äle, enekäş! – dide dä, Gataunıñ arkasına törtep kuydı.

Gatau, tiz genä iyelde dä, karşısında basıp torgan balanıñ bilennän eläkterep aldı. Alar, ber-bersen nık koçaklap, mäydan urtasında etkäläşep yöri başladılar. Ozaklamıy Gatau tegene kütärep tä taşladı. Gatau tın alırga da ölgermäde, karşısında ikençe malay äzer tora ide inde...

Gatau üz tiñnärennän häm üzennän olırak bulgannardan da äle barısı biş malaynı yıktı. Altınçı bulıp Kotırık Mullagalineñ Garifcanı Gataunıñ karşısına kilep bastı. Bu häl keşelär arasında zur rizasızlık häm köçle şau-şu tudırdı. Alar, törlese törle yaktan torıp, kulların seltängäläp kıçkıra başladılar:

- Az gına oyat kiräk, küsäktäy balagıznı ber sabıyga karşı çıgarmakçı bulasız!

- Balanıñ ömeten kisäsez bit!

- Çıkmasın!

İkençe ber törkem bolarga karşı kabınıp kitte:

- Çıksın, köräşä birsennär!

- Batır yeget köräşüçene saylap almıy ul.

- Ha-ha-ha, köräşsennär!

Mıskıl itep kölüçelärneñ şau-şunı zurayta baruları Kotırık Mullagalineñ küñelen kütärep cibärde. Ul, mıyık çolgıyların bötergäläp häm gayät zur kara eçlelek belän kölemseräp, keşelärneñ açuların kiterep tordı. Kotırık Mullagali yanında avılnıñ kibetçe bayı Täbänäk Hämçki tora ide. Ul, zur korsagın kiyerep baskan kileş, üzennän başkalarnıñ barısın da ciñärgä, hämmäseneñ dä tavışın yukka çıgarırga tırışıp:

- Cämäğa-at, - dip kıçkırdı, - tınıç bulıgız! Äydä, köräşä birsennär! Könneñ-kön buyınça şul közge ätäçlärne sugıştırıp utırırbızmıni? Zurraklarga küçärgä kiräk!

Hisamıy, başta tınıç kına utırsa da, Kotırık Mullagali belän täbänäk Hämçkineñ kanatlanularına tüzä almadı: aşıkmıyça gına urınınnan kuzgaldı, yodrıkların nık kısıp yomarladı da, salmak kına adım belän mäydan urtasına çıga başladı. Monı kürep, böten mäydan halkı kinät kenä tınıp kaldı. Bu tınlık eçendä kayberäülärneñ ara-tirä pışıldaşuları häm tüzä almıyça pırhıldap kölep cibärüläre genä işetelgäläde.

- Bu, tugankay, ber birsä dä berägäyle itep, zeñkeldätep birer.

- Täbänäk Hämçkine ber suguda sıtıp taşlar.

- Suga almas diseñme? Äle sin Hisamıynıñ holkın belmiseñ ikän: disbitelni dä äpisärne sugıp yıkkan keşe bit ul...

Saban tuyın karau öçen çit avıllardan kilüçelär dä küp ide. Alar arasınnan berse:

- Yaña-Çirkaska kilsäñ, şul bulır inde, sugışmıyça kalmaslar, - dip, rizasızlık belderep kuydı.

Miñlebay, enese Barıynı uynatıp utıra ide. Ul kinät kenä sikerep tordı da, ätise yanına yögerep kilde.

- Äti, köräşä birsennär. Gataunı yıksa, Garifcannı min anı üzem atıp bäräm, - dide.

Hisamıy azrak tınıçlana töşte. Askı irenen teşläre arasına kısıp häm kulın nık kına seltäp, yañadan üz urınına, hatını Mäguzä yanına barıp utırdı.

Gatau belän Garifcan ber-berseneñ bilennän sölge belän eläkterep aldılar. Gatau, üz hälen üze sizep bulırga kiräk, Garifcannı kütärep alırga uylamadı da. Ul aña nık kına asılınıp, üzen kütärep alırga irek birmiçä yöri başladı. Gataunıñ bu qadär tırışlıgı, hiç tä kötelmägän häl bularak, baya gına anı yaklap çıguçılarga därt kertep cibärde. Alar:

- Nık yabış, Gatau!

- Şulay, enekäş, mahı birergä tırışma! – diyeşkäläp tordılar.

Baytak kına vakıtlar etkäläşep yörgännän soñ, ayaklarına ak ärem çornalıp, Gatau yıgılıp kitte, häm şul uñayga Garifcan anıñ östenä avıp töşte. Läkin, Gataunıñ kükrägenä tayangan sul kulı tayıp kitte dä, Garifcan yöze belän cirgä kaplandı. Keşelär şau-gör kilep köleşä başladı. Yüri şayartıp, karşı yaknı kotırtu öçen genä:

- Bulmadı bu, alay ayak çalıp yıkmıylar anı, - digän buldı berse. Başkaları anı kuätläp kuydı:

- Äye, ayak çalıp yıktı, et yıgışı buldı bu.

- Yañadan köräşterergä kiräk, yegetlär, yañadan! Gatau yıga anı barıber.

Kotırık Mullagali häm anıñ tiräsendägelär tınıp kaldı. Gatau belän Garifcan, ber-berseneñ karşısına basıp, närsä eşlärgä dä belmiçä aptırap toralar ide. Hisamıy Gataunı üz yanına çakırıp aldı. Yomşak kına itep arkasınnan söyde dä, Gataunıñ kulındagı sölgene alıp, olı ulı Miñlebayga tottırdı.

Miñlebay, kuyan şikelle ciñel genä sikerep tordı da, yak-yagına karangalap toruçı Garifcannıñ karşısına uk barıp bastı. Bu häl Kotırık Mullagaligä oşamadı. Ul, tınıçsızlık belän kaşların cıyırgalap, ilämsez ozın mıyıkların selketkäläp kuydı. Täbänäk Hämçki dä, närsäder äytergä teläp, torgan urınında tıpırçıngalap aldı. Läkin Miñlebaynıñ Garifcanga karşı köräşkä çıguına alar hiç tä totkarlık itä almıy ide. Küp yıllar buyınça saklanıp kilgän ğadät şulay: enese yıgılgan ikän, anıñ urınına agası çıgarga tiyeş. Bu urında Miñlebay üzeneñ bertugan enese yıgılgannan soñ üz näseleneñ däräcäsen saklau öçen dip mäydanga çıktı. Şunıñ östenä, Miñlebay belän Garifcannıñ yäşläre dä bertigez. Alar ikese dä ber yılnı, hätta ikese dä urak östendä tugannar. Ayırma fäqät şunda gına: Garifcannıñ anası yökle kileş avır eşlär eşläp yörmägän, balasın üzeneñ öyendä, häryaktan da yahşı tärbiyälär kürep tapkan. Mäguzä isä, Kotırık Mullagaligä urak urgan vakıtta, költälär bäyläp yörgändä avırıp, şunda uk, boday költäläre töbendä, ulı Miñlebaynı «dönyaga kitergän». İre Hisamıy aña «kendek äbise» bulgan.

Miñlebay belän Garifcan arasında köräş başlandı. Miñlebaynıñ tını şaktıy irken ide. Ozak ta ütmäde, Garifcannıñ kükräk çeltäre anıñ kükrägenä menep utırdı, ayakları yugarı kütärelde, art sını anıñ uñ ayagı östenä salındı. Miñlebay üzeneñ böten gäüdäse belän selkenep aldı, uñ ayagın kinät kenä kütärep, sul kulın sölgedän ıçkındırıp cibärde. Garifcan oçıp kitkändäy buldı, äylängäläp-äylängäläp barıp, yöze belän cirgä kaplandı.

Miñlebay, masayulı gına ber kıyafät belän yılmaep, mäydan urtasında basıp kaldı. Mäydan çitendä atası Hisamıy belän köräşçe Cäläy söyläşep toralar. Alarnıñ yözendä şatlıklı yılmayu sizelä, küzläre belän Miñlebaynı irkäläüläre, anıñ tulı tänle taza gäüdäsenä kanäğatlänep karauları añlaşıla.

Märyamneñ keçkenä yöräge Miñlebay belän üze arasında nindider ber yakınlık barlıgın sizenep tibä. Närsä öçen şulay ikänen ul üze dä añlap citkermästän, Miñlebaynıñ üzen, anıñ härber häräkäten yarata, anıñ härber kılanışına soklanıp karıy, anıñ ata-anasın häm tugannarın üze öçen yakın keşelär itep, näq üz tugannarı şikelle itep his kıla. Miñlebaynıñ menä bu köräş mäydanında tugan şatlıkları anıñ, keçkenä Märyamneñ dä şatlıkları bulıp äverelde. Ul, ata-analarınıñ gına tügel, barlık keşelärneñ, hätta barlık keşelärneñ dä Miñlebaynı maktauların, anıñ turında haman yahşı süz genä söyläp toruların teli. Miñlebay da ayırım nık dikqat birep Märyamgä karıy, anıñ şatlıktan nişlärgä dä belmäven kürep söyenä ide. Menä alarnıñ küz karaşları ber-berse belän oçraştı...

Şulvakıt saban tuyın alıp baru öçen kuyılgan keşelärdän berse Miñlebaynıñ iñbaşına baş-başı kızıl belän çigelgän zur sölge saldı. Miñlebay, zurlarça ere genä kıyafät belän kulın izäp enese Gataunı üz yanına çakırıp aldı häm batırlıgı öçen birelgän büläk sölgene aña tottırıp:

- Mä, änigä alıp barıp bir! – dide.

... Nihayät, halıknıñ kötkäne Hisamıy belän Cäläygä dä çirat kilep citte. Mäydan urtasına Cäläy çıgıp, rättän altı keşene yıktı. Şunnan soñ anı yal itärgä utırttılar da, kulına sölge tottırıp, köräş mäydanına Hisamıynı alıp çıktılar. Ul, üze köräş öçen äzerlänep kilgän bulsa da, ni öçender başta karşılık kürsätkändäy itep tordı. Mäydan alıp baruçılardan ike keşe anı ike yagınnan kultıklap, törleçä uyın-kölke süzlär söyläp, anı ireksezläp çıgargan şikelle itep çıgardılar... Hisamıy da, Cäläy şikelle ük, altı keşene hiçber kıyınlıksız gına ırgıtkaladı...

Batırlarnı şul räveşçä yal itterä-itterä köräşterü berniçä märtäbä kabatlandı...

Orenburg qadärle Orenburgnıñ üzennän kilgän Cappar batır belän köräşäse bulgaç, Hisamıynıñ kaşları cıyırılgalap, sakal häm mıyıkları selkengäläp kuydı. Cappar batır ütkän yıl Cäläyne dä yıga yazgan ide. Cäläy kart, änä şul ütkän yılgı hällärne isendä totıp bulsa kiräk, bıyıl Cappar belän oçraşmaska tırıştı häm anı Hisamıyga kaldırdı. Täcribäle mäydançılar monı açıktan-açık sizenep toralar ide. Keşelär arasında tirän tınlık urnaştı. Şul tınlıknı bozıp:

- Hisamıynı yal itterep alırga kiräk.

- Äye, Hisamıyga avırgarak turı kilä, - digän tavışlar işetelde.

Läkin mäydan alıp baruçılar moña artık iğtibar itmäde. Bu, Yaña- Çirkas keşeläreneñ Hisamıynı yaklap häm aña därt birü öçen genä äytkän süzläre ide. Şulay uk Hisamıy üze dä yal itep alunı kiräksenmäde. Ä inde Cappar belän köräşä başlagaç, Hisamıy üzeneñ añardan köçleräk buluın bik tiz sizep aldı...

Cappar batır da yıgılgaç, mäydan hucaları bulıp Cäläy kart belän Hisamıy torıp kaldı... Arttan karaganda alarnıñ kaysısı Hisamıy, kaysısı Cäläy ikänen dä ayıru kıyın. İkese dä bertigez urta buylı, yuan gäüdäle, kiñ cilkäle bulıp, ikeseneñ dä östendä kara cilän ide. Ayırma fäqät şunda gına: Hisamıynıñ ciläne, yäş vakıtında uk tegelgänlektän, az gına kıskarak ta, Cäläynekenä karaganda iskeräk tä – şomarıp, tersäk turıları tişelgäläp betkän. Cäläyneñ ciläne yañarak bulganlıktan, koyaş yaktısında yılkıldap, centekläp karauçı küzlärgä belener-belenmäs kenä yäşkelt tös çagılgalap ütä.

Ämma aldan karagan vakıtta bu ike batırnıñ ber-bersennän ayırması bik zur. Berençe karaşta uk Cäläyneñ olılıgı, Hisamıynıñ yäşräk keşe buluı küzgä bärelä. Döres, ikeseneñ dä küzläre sorgılt, sakalları kuyı häm tügäräk bulıp üskän. Läkin Hisamıynıñ sakalı kara häm kıskarak bulıp, küzläre ütkenräk karıy, mañgayında häm kolak yafraklarında tap-tap çuarlar bar. Üzennän-üze öyränelgän ğadät buyınça bulırga kiräk, Hisamıynıñ, tik kenä torganda da, iyäk astı kuzgalgalap, sakalı selkengäläp kuya. Cäläyneñ isä kuyı häm ozın sakalı kükräk çeltären tulısı belän kaplap algan. Şul uk vakıtta anıñ sakalı sorgılt, küzläre yuaş häm sabır karıylar.

Menä şul ike keşe, sölge belän ber-berseneñ bilennän kısıp tottılar da, sözeşkän vakıtta sak häm akıllı kılanuçan kart ügezlär şikelle, mäydannıñ ber çitennän ikençe çitenä etäreşep yöri başladılar. Hisamıy üzen-üze ayırata sak totarga, härber adımına qadär uylap atlarga tırıştı. Moñarçı Cäläy belän köräşep karaganı bulmasa da, Hisamıy anıñ kayber ğadätlären belä ide inde. Köçe häm säläte belän hisaplaşırga turı kilgänräk keşe bulganda, Cäläy kart anı hiç tä başlap üze kütärmi. Ul, zur häyläkärlek belän, elek tegeneñ kütärüen kötep yöri. Älbättä, yaña keşe ğadättän tış ozak tüzä almıy. Çıdamı betep, tizdän ul Cäläyne kütärä başlıy. Läkin ul monı buldıra almıy. Moñar Cäläyneñ avır buluı da, häyläkärlege dä, arkasında şuıp yöri torgan kara ciläne dä uñaysızlıy. Keşe anı bilennän totıp kütärä başlasa, kulı şuıp, ul anı muyınınnan koçaklap kala. Şulvakıt tege keşeneñ gäüdäse turılana töşä häm ul: «Mä, mine kütärep al da olaktır inde!» - digän şikelle, üze dä sizmästän, Cäläyneñ koçagına barıp kerä. Näq şul vakıt Cäläy anı bik nık itep kısa häm kütärep ala da, sırtı belän kaplandırıp cirgä sala.

Hisamıy änä şularnı isäpkä aldı häm üze başlap Cäläyne kütärep kararga hiç tä cıyınmadı. Läkin Cäläy dä anı kütärep karap üzeneñ çamasın belergä aşıkmadı. Şulay itep, şaktıy gına minutlar buyınça yıguçı da, yıgıluçı da bulmadı. Batırlarnıñ ikese dä tämam arıp, tirläp betkännän soñ alarga biş-altı minut çaması utırıp yal itärgä irek birelde.

Yal itep algaç, ikese dä cilännären salıp, külmäk ciñnären tersäk östenä qadär sızganıp kereştelär. İkese dä yarsıp häm kızurak häräkät itä başladı. Yöri torgaç, Hisamıy Cäläyne şulkadär nık köç belän kızu etärep alıp kitte ki, alar mäydan kırıyında utıruçılarnıñ östenä menep kitä yazdılar. Keşelär tiz-tiz torıp, köçkä-köçkä genä artka çigenep ölgerdelär. Üzenä ber küñelle şau-şu kütärelep aldı. Änä şul arada, böten gäüdäse belän selkenep kuydı da, Hisamıy Cäläyne kütärergä çamalap karadı, häm ul kart köräşçeneñ tagın ber häyläsen açtı. Kütärä başlauga, böten avırlıgın salıp, Cäläy keşeneñ uñ belägenä yata häm kütärep alırga irek birmi ikän.

Şulay da Hisamıynıñ moña açuı kilmäde. Kiresençä, Cäläyneñ haman häylägä sabışıp kına yörüen belgännän soñ, Hisamıyga därt häm köç östälgändäy buldı. Anıñ üz-üzenä ışanıçı arttı. Ul: «Dimäk, Cäläyne yıgarga teliseñ ikän, anı kinät kenä kütärep alırga häm şul uk uñayga böten eşne dä beterep kuyarga kiräk», - digän fikergä kilde. Menä häzer, keşelärne çır-çu kiterep mäydan çitenä barıp çıkkannan soñ, Hisamıy Cäläygä üzen etärep barırga irek kuydı häm mäydan urtasına qadär kire çigende. Şunnan soñ, tagın bik nık etärep alıp kitärgä cıyınganday itte dä, tik üze monı eşlämäde, ul Cäläyne kinät kenä kütärep aldı häm anıñ çuyın şikelle avır gäüdäsen üzeneñ yugarı çöyelgän uñ ayagı östenä utırtıp, tiz genä sulga borıldı da, kart köräşçene cirgä saldı.

Halık, böten mäydannı köçle yäşen bärep ütkän şikelle, tın bulıp kaldı.

Atasınıñ köräş mäydanında yıgıluın berençe märtäbä kürgän Märyamne nindider kurku häm räncü toygıları çornap aldı. Anıñ keçkenä yöräge aşkınıp häm öste-östenä «lepeldäp» tibä başladı. Närsä bulır? Ägär dä anıñ atası belän Miñlebaynıñ atası arasında talaş-kıçkırış çıgıp kitsä?..

Berazdan halık aynıp kitkändäy buldı. Keşelär arasınnan:

- Yalgışrak bulmadımı ikän soñ bu?

- Yañadan köräşterep kararga kiräk ide.

- Çınlap ta, kartnıñ küñelendä kalırlık bulmasın, - digän süzlär işetelä başladı.

Cäläy, yıgılgan urınınnan akrın gına kuzgalıp tordı da, niçämä yıllar buyınça tarap-sıypap kına üsterelgän sakalındagı çüp-çarlarnı häm östendäge tuzan-tufraklarnı kaktı. Yanına uk kilep baskan kızı Märyam belän hatını Mörşidägä karadı. Alarnıñ kurkudan yözläre agargan häm tännäre kaltırana ide. Cäläy, mäydan äylänäsendäge barlık keşelär östennän küzlären yörtep çıktı da, uñ kulın salmak kına yugarı kütärep:

- Kardäşlär, barıgız da tınıç bulıgız! Hisamıy kürşe mine döres yıktı, bik häybät itep yıktı, - dide.

Ul, änä şul süzlärne äytkännän soñ, üzeneñ sul yagındarak basıp torgan Hisamıyga kulın suzdı; çın duslık häm tatulık bilgesen belderep, anı koçaklap uk aldı. Baş-başları bik kiñ itep çigelgän zur mäydan sölgesen Hisamıynıñ iñbaşına saldı da:

- Bügennän soñ Cayık häm Sakmar buylarınıñ batır köräşçese bulıp sin kalırsıñ, enem. Köçeñneñ häm säläteñneñ igelegen kür! – dide.


3.

Cäläy yıgılgannan soñ saban tuyınıñ köräş öleşe bette. Ayakka kapçık kiyep yögerü, katık tutırılgan zur tabakka başnı tıgıp, tabak töbendäge kömeş akçanı avız belän alu şikelle kızıklı uyınnar başlandı. Bu uyınnarnıñ näq kızgan vakıtında gına mäydan äylänäsendä uynap yörgän bala-çaga:

- Atlar kilä, atlar kilä! – dip şaulaşa başladı.

Avıldan ike-öç çakrım yıraklıkta gına cäyelep yatkan ber tau bulıp, bu yakta anı Karbız tavı dip atıylar. Karbız-kavın bakçaları yıl sayın şul tau östendä bulganga kürä aña şundıy isem kuşılıp kalgan. Çabışkı atlarnıñ kilüläre turındagı häbärne işetkäç tä keşelär arasında butalış häm şau-şu tudı; bersen-berse etkäläşep, alar barısı da änä şul Karbız tavı yagına taba agıla başladılar. Atlar çınnan da kilä ide. Bu äle berençe äylänü genä. Saban belän sörep çıgılgan zur äylänmä buyınça atlarnıñ tagın ike märtäbä yarışıp kiläseläre bar...

Atlar köräş mäydanına tämam yakınlaşıp kaldı. Keşelär häzer kemneñ atı aldan, kemneke arttan kilüen dä ayıra başladı. İñ aldan neçkä-ozın torıklı yabık kına kük at, Orenburg atı kilä ide. İkençe urında Geryal çabışkısı, öçençe bulıp Kotırık Mullagalineñ atı, dürtençe bulıp Cäläyneke. Kotırık Mullagalineñ atına ulı Garifcan, Cäläynekenä Miñlebay atlangan.

Halık aldınnan atlar änä şulay ütep kitte. Cäläy kartnıñ çiksez dä borçıluın kürep, anıñ öçen Hisamıy kıçkırıp kaldı:

- Ulım, nıgrak kua töş!

Miñlebay, ayakları belän tibengäläp, kamçısın seltäp cibärde.

Atlar ikençe tapkır äylänep kilgän vakıtta Geryal çabışkısı altınçı urınga uk kalıp, ikençelekne alu öçen Kotırık Mullagalineñ turı kaşkası belän Cäläyneñ ciräne tartkalaşıp kilä ide. Menä atlar köräş mäydanı turısına kilep tä citte. Keşelär, üzläre taptalu kurkınıçınnan saklanıp häm atlarga yul açıp, bersen-berse etärgäli-törtkäli çigenä başladı. Şulçak, hiçber vakıtta da bulmagan häm anı şulay bulır dip hiçkem dä uyına kiterä almagan ber häl, ğadättän tış ber vakıyga bulıp aldı: Garifcan, uñ kulındagı ciz başlı yuan kamçısın yugarı kütärep seltäde dä, alga çıgu öçen tartkalaşıp kilgän Cäläy atınıñ başına nık kına itep suktı.

Halık arasında köçle şau-şu häm kurkudan butalular tudı. Hatın-kız häm bala-çaganıñ çırıylap kıçkıruı, kemnärneñder açulı tavış häm oyatsız süzlär belän sügenüe, yodrıkların havada seltäp cikerenüläre işetelde. Keşelär atlar çaba torgan äylänmä tiräsennän tagın da yırakkarak kaça häm köräş mäydanı urtasına cıyılıp öyelä başladı. Monıñ belän alar tagın da naçarrak eşlilär, taptaludan kotılabız dip uylap, at yulına üzläre barıp kerälär ide. Menä häzer, berniçä sekund eçendä, başına kamçı belän sugudan nık yarsıgan at halık törkemeneñ näq urtasına kerep kitäçäk tä, keşelärne taptap-izep taşlayaçak ide. Läkin, at östendä osta utıra belüe belän elektän ük tanılgan Miñlebay bu urında da üzeneñ ütkenlegen häm buldıklı yeget ikänen kürsätte. Ul gayät zur citezlek belän atınıñ uñ yak tezgenen tartıp ölgerde. Ul atnı ayamıyça bik katı itep tarttı. Açulı yarsu belän böten gäüdäse kaltıranıp torgan, tagın da suzıla häm neçkärä töşkän cirän at, kisäktän genä uñga borılıp, halık törkemen yıraktan uk äylänep çaba başladı. Yuk, aña halık törkemen genä tügel, başka avıllardan kilgän kunaklarnıñ arbaların da, alarnıñ tışaulap cibärelgän törkem-törkem atların da äylänep uzarga turı kilde. Şul arada Miñlebay keşelärgä dä küz töşerep aldı. Köräş mäydanında şau-şu kuptarıp butaluçılar, toman eçendä selkengälägän şäülälär şikelle, Miñlebayga totaş ber kara külägä bulıp kürendelär. Şular eçennän Cäläyneñ kulları belän havada närsäder kapşavı, Miñlebayga närsälärder kıçkırgan şikelle itep avızın açuı, keçkenä Märyamneñ isä, kurkudan agarınıp katkanı häldä atası yanında tıpırçıngalap toruı – bolar Miñlebaynıñ küzlärenä ayırım-açık çalınıp üttelär. Läkin atası Hisamıy belän Cäläyneñ:

- Atnı harap itäseñ!

- Miñlebay!

- Tukta-a! – dip kıçkıruların ul işetmäde. Ul haman «hay-hu»lap kıçkıra, sul kulındagı tezgenne tartkalap, uñ kulındagı kamçısın havada özleksez selekkäli ide.

Miñlebay yañadan atlar çaba torgan äylänmägä barıp töşkändä anıñ atı tugızınçı urınga kalgan ide inde. Üzennän alda baruçı sigez atnı kürep, Miñlebaynıñ küzlärennän yäş börtekläre tägäräp töşte. Anıñ yarsu yörägen ärnü, miyen üç alu, Garifcannan niçek tä bulsa östen çıgu teläge çornap aldı. Anıñ, üze atlangan at belän ber böten bulıp, kiñ kanat cäyep oçası häm bik nık oçası kilä ide.

Ozak ta ütmäde Miñlebay dürtençe, annan soñ öçençe urınga çıktı. Äylänmäneñ urtasına citkän vakıtta ikençe urınnı alu öçen ul tagın Garifcan belän tartkalaşa başladı. Bu yulı inde Miñlebay üze dä häylägä kereşte. Küp yıllar buyınça saklanıp kilgän saban tuyı tärtiben bozu bulsa da, ul, atınıñ sul yak tezgenen tartıp, eylänmäneñ eçke yagınnan, Garifcannıñ kamçısız sul kulı astınnan yul aldı. Şunıñ arkasında tegese Miñlebaynıñ uzıp kitüen sizmi dä kaldı.

Berençe urınnı haman da şul şähärdän kilgän yabık kük biläp bara ide. Miñlebay anıñ belän yartı äylänmä çaması tartkalaşıp bardı. Şähär atı äylänmäneñ eçke yagında bulıp, uza torgan at öçen yul yıraklaşa töşä häm ul ara-tirä artka da kalgalap kuya ide. Miñlebay, tagın da algarak iyelep, böten gäüdäse belän atınıñ muyını östenä suzıla, atın tagın da nıgrak kua başlıy häm şähär malayın yañadan kuıp citä...

Keşelär, näq ike törkemgä bülenep, ber turkeme atlarnıñ äylänmä buyınça kitä torgan yulın kaplap, avıl yagına taba yul açtılar. Atlar soñgı kabat äylänep bu yaña yulga kilep kergändä Miñlebay atlangan at iñ aldan kilä ide.

Cäläy bernikadär vakıt buyınça keşelärneñ äytkännärenä häm üzeneñ küzlärenä üze ışana almıyça tordı. Ä inde çınnan da anıñ atı berençe bulıp kilüenä tämam ışangaç, kuanıçınnan närsä eşlärgä häm kaya barırga da belmiçä sikergäläp, balalar şatlıgı belän şatlanıp yöri başladı. Yögerep barıp atınıñ muyınına asılınmakçı, atın da, Miñlebaynı da koçaklap alıp söymäkçe häm irkälämäkçe buldı. Läkin atnıñ nindi häldä buluın, häzer anı yartı gına minutka da tuktatıp torırga yaramaganlıgın Miñlebay yahşı belä ide. Ul, Cäläyneñ nindi teläk belän üzenä taba aşkınıp kilüen, yulın buıp torgan keşelärne yan-yakka etkäläüläreneñ mäğnäsen tiz genä añlap alıp, halık törkemen uzgaç ta sulga borılıp kitte. Cäläy isä: «Hay ütken, hay akıllı da bala soñ bu Miñlebay! Kara sin anı, kürsä dä, kürmämeşkä sabışıp ütep kitte bit, kahär!» – dip uylanıp kaldı. Anıñ yörägendä Miñlebayga karata yakınlık hise şulkadär köçle, şulkadär köçle ide ki, monı berniçek tä söyläp häm yazıp añlatırga mömkin bulmas ide.

Miñlebay başta atın cilderep, soñgarak yuırttırıp häm yurgalatıp tatar ziratı yagına taba yul aldı. Ul, atın cilgä karşı totuı belän mavıgıp bara torgaç, Karbız tavına qadär barıp citüen sizmi dä kalgan. Kiregä borılıp, yañadan saban tuyı mäydanına taba kitte.

Anıñ mäydanga yakınlaşuın böten keşe kötep tora ide. Läkin Cäläy, atına küz-fälän tiyüdän kurkıp, anı keşelärgä yakın uk kiterep citkermäskä tırıştı. Ul, atı öçen birelgän büläklärne koçaklap aldı da, yögerä-atlıy Miñlebaynıñ karşısına bara başladı. Märyam dä atası artınnan iyärmäkçe ide, anası anı üz yanınnan cibärmäde.

Miñlebay, tezgenen dä tartmıyça, muyınınnan söyep kenä atın tuktattı. Cäläy isä, yegetkä küp-küp rähmätlär äytep söylänä-söylänä atnıñ muyın astındagı tir kübeklären sıpırgaladı, äle haman da dereldäp-kaltıranıp torgan art sının söyde. Miñlebay, kartnıñ kulındagı äyberlärgä karap:

- Bäygegä yahşı närsälär birgännär ikän, - dip kuydı.

Cäläy, berözleksez atın söyä-söyä:

- Äye, bäyge bik yahşı buldı: ber sarık, cide arşınlı yıfäk külmäklek, sölge, - dide.

Kulındagı yıfäkneñ ber oçın atnıñ muyınına, ikençe yartısın Miñlebaynıñ muyını häm gäüdäse tiräli çornadı; ike başı da kızıl belän çigelgän zur sölgene yegetneñ uñ yak iñbaşına saldı da, sul kultık astınnan alıp, baş-başların bäyläp kuydı.

- Boları siña minnän büläk, - dide.

Ul, närsädänder uñaysızlangan şikelle bulıp, söyläüdän tuktalıp kaldı. Miñlebay, anıñ yözenä häm küzlärenä karap, kartnıñ tagın närsäder äytergä teläven, läkin moñar kıyulıgı citep betmäven añladı. Kart, atınıñ algı toyagındagı keçkenä genä balçık kisägen ayagı belän törtep töşerde dä:

- Yıfäge anıñ hatın-kız külmägenä yahşı inde. Sin äle yeget bulası keşe, kiräge çıgar, - dip östäde.

Miñlebaynıñ kabarınkı yözenä kuyı kızıllık yögerde. Ul, üzenä birelgän büläklär öçen kartka rähmät äyterlek tä häldä tügel ide. Cäläy kart:

- Bar, ulım, bar! Atnı tämam suıngançı yörtep kayt. Avılnıñ härber uramınnan yörep, bäygene keşelärgä kürsätep çık, - dide dä, yegetneñ arkasınnan söyep kuydı.

Miñlebay, ayakların tiz-tiz tibenep, atın kuzgatıp alıp kitte. Ul başta bolın yagına taba yul tottı. Bernikadär bargannan soñ, olı yul buyındagı kazna ındırları yanınnan uzıp, avıldan öç-dürt çakrım yıraklıktagı Yaktı Kül başına barıp çıktı.

Kızgılt koyaş yıraktan uk yaltırap kürengän Yaktı Külneñ argı başına taba tägäräp, kön kiçkä avışıp bara ide inde. Kül östennän kilgän salkınça dımsu cil, kül buyındagı kamışlarnıñ, tal yafraklarınıñ akrın gına selkengäläp, üzara pışañ-pışañ söyläşkän sıman tavış çıgarıp utıruları – bolar Miñlebaynıñ bik yäş häm keçkenä yörägen cilkenderep cibärdelär. Köräş mäydanında Garifcannı ansat kına alıp ırgıtuı, at çaptıru vakıtında anı ikençe märtäbä kölkegä kaldıruı, şul hällärneñ barısın da Märyamneñ karap, üz küzläre belän kürep häm şatlanıp toruı – bolar hämmäse dä Miñlebaynıñ küz aldına kabat-kabat kilep bastı. Cäläy kartnıñ yagımlı süzläre tagın işetelgändäy buldı: «Yıfäge anıñ hatın-kız külmägenä yahşı inde... kayçan da bulsa kiräge çıgar». Cäläy aña, näq üzeneñ atası şikelle, olı da, akıllı da, şular östenä, ni öçender, keşeneñ yörägendä närsä barın belä torgan ber serle keşe dä bulıp añlaşıldı. Anıñ küz aldına tagın Märyam, äle bik keçkenä, läkin iskitkeç matur häm akıllı Märyam kilep bastı. Bu tau qadär şatlıknıñ barısı da anıñ eçenä sıyıp torırlık tügel ide. Ul üzeneñ küñelen tagın da kütärergä, eçendäge ällä närsälärne buşatıp taşlarga, bugazındagı nindider buıp torgan äyberne alıp ırgıtırga, anı patşa hezmätenä äzerläü mäsäläse buyınça ata-anasınıñ kön-tön kaygırıp kan-yäş tügülären onıtırga, äye, berniçä minutka gına bulsa da onıtıp torırga teläde. Häm ul, alarnıñ mäğnäsen üze çın-çınnan añlapmı, ällä yegetlärneñ uramda cırlaularınnan işetü buyınça gınamı, tübändäge yullarnı cırlap cibärde: «Atımnıñ dagası altın, Sınmasa, aldırmamın. Ülmäsäm, gürgä kermäsäm, Yatlarga kaldırmamın».





4.

Miñlebaynıñ kaytışına Cäläy kart kapkasın açıp uk kuygan, üze öydä täräzädän karap utıra ide. Yeget işegaldına kilep kereşkä Cäläy üze dä, hatını Mörşidä häm kızı Märyam dä yögereşep karşı çıktılar. Miñlebay, cirän çabışkını işegaldı urtasında tuktattı da, anıñ muyınına çornap bäylängän yıfäkne çişä başladı. Cäläy kart turıdan-turı atınıñ tezgenenä barıp yabıştı, anıñ mañgayın häm kolak artların sıypaştırgalap tordı. Mörşidä dä çabışkını yaratıp häm irkäläp söyde. Anıñ art sanın uçı belän kaga-kaga:

- Hay, malkayım, zur eşlär eşlädeñ sin bügen. Keşelär arasında yözebezne ak itteñ, - dide.

Miñlebay at östennän töşü belän Cäläy kart çabışkını lapaska taba citäkläp alıp kitte. Miñlebay yıfäk belän sölgene yahşılap törä başladı. Mörşidä ketkeldäp kenä kölä-kölä yeget yanına kilde, simez genä yomşak kulı belän anıñ arkasınnan kaga-kaga söyep:

- Siña da bik zur rähmät, balakayım, uñgan yeget ikänseñ! Sin bulmasañ bez bu kuanıçlarnı kürmägän dä bulır idek. Canıñ-täneñ sau bulsın, kulıñ-ayagıñ sızlausız bulsın, - dide.

Lapas eçennän Cäläy kartnıñ tavışı işetelde:

- Karçık, sineñ anda barısı da äzerme?

- Äzer, ätise, äzer! – dide Mörşidä. Üze tagın yegetneñ arkasınnan söyep:

- Cäläy abzıyıñ belän çäy eçärgä kererseñ, ulım. Min tiz genä samavırnıñ utın yañartıp cibärim äle, - dide. Simez ana ürdäk şikelle äveş-täveş atlap, akrın gına öygä kerep kitte.

Miñlebay Mörşidägä süz dä äytä almıyça kaldı. Şul arada Cäläy kart ta lapastan çıktı. Ul, ipläp kenä yegetneñ belägennän totıp:

- Äydä, enem, öygä kerik, - dide.

- Yuk, Cäläy abzıy, rähmät, min üzebezgä kaytıym inde, - dip, yeget çitkäräk taypıldı.

- Kaytırsıñ äle, menä çäy eçep alıyk başta. Sin bügen irtädän birle aşamagansıñdır bit?

- Kaytkaç aşarmın äle, Cäläy abzıy, tizräk üzebezgä kaytasım kilä.

Cäläy kart, täräzädän karap utırgan çagında uryadnik belän Kotırık Mullagalineñ Hisamıy öyenä taba kitülären kürep kalgan ide. Şul vakıtta uk kartnıñ başına nindider hävefle uylar kilde. Şunlıktan, öylärendä andıy-mondıy häl bulsa tizräk kaytuı yahşırak bulır dip uylap, häzer ul Miñlebaynı artık kıstamadı. Yanında basıp torgan Märyamneñ çäç tolımınnan sıypap:

- Bar äle, kızım, äniyeñä äyt, Miñlebay abzıy çäy eçärgä kermi, digen. Äti, digen, küçtänäçkä berär närsäse yuk mikän, dip äytte, digen, - dide.

Märyam, «kuştan itäkle» ak külmägen böterelderep äylände dä, oçarga cıyıngan koş şikelle sikergäläp häm kulların havada cilpenderä-cilpenderä öygä kerep kitte. Küp tä ütmi äylänep tä çıktı. Anıñ kulında cide-sigez koymak häm külmäk kesäsendä berniçä känfit ide...

Enese Gatau belän kürşe malayı Gaptrahman Miñlebaynı karşı alırga kilgännär häm Cäläyneñ kapka töbendä kötep utıralar ide. Uramga çıkkaç ta Miñlebay alarnıñ urtalarına kerep aldı. Kulındagı käläpüşennän alıp, alarga berär koymak belän berär känfit tottırdı.

Karañgı töşep citmägän ide äle. Läkin alar bargan tar gına ozın tıkrık eçendä ber keşe dä yuk, şunıñ östenä bu tıkrık yagına beräüneñ dä öy täräzäse karamıy ide. Şunlıktan, karañgı töşkännän soñ uramga çıguçı yegetlär ğadätenä turı kiterep, Miñlebay cırlap cibärde: «Öy artında käkre tal, Käkre talda käkkük bar. Bezneñ söygän canıylarnıñ Kesäsendä känfit bar».

Tıkrık çatınnan borılıp üzläreneñ kapkaları turısına citü belän, Miñlebaynıñ cırı bülenep kaldı.

İşegaldında Kotırık Mullagali belän uryadnik basıp toralar ide. Änise öy baskıçı yanında. Ul vakıt-vakıt yaulık poçmagı belän küz yäşlären sörtep ala. Ätise, yalınulı häm kızganıç tavış belän uryadnikka närsälärder söyli, añardan nilärder ütenä. Küperep torgan kıp-kızıl yözle uryadnik Hisamıynıñ süzlären işetergä dä telämi: itek şporların çelterätep, sul kulı belän bilendäge kılıçınıñ ap-ak kömeş sabına tayanıp, işegaldı buyınça yörgäläşterä, uñ kulı belän bertuktausız mıyık çolgıyların böterä, siräk-siräk kenä tamak kırgalap kuya.

Miñlebay, kapkanı kinät kenä açıp cibärde dä, yögerep barıp anasına sıyındı.

Korgaksıgan buş miçkä eçenä kıçkırgan vakıttagı şikelle, uryadniknıñ sañgırau häm kalın gına tonık tavışı yañgıradı:

- Böyek patşa hezmäte! Stanitsa atamanınıñ üzennän yazu. Bügen, digän, iñ soñgı srok, digän, Gomärov Miñlebaynı, digän, Yafarov Mullagaligä eşkä birergä kuşam, digän. Añlıysızmı? Moñarçı ul, kemgä bulsa da eşkä birergä täqdim itäm, dip kenä yaza ide. Ä häzer? Kuşam, dip kırt kisep äytkän, Yafarov Mullagaligä birergä, digän.

Mäguzä, häzer inde yaulık poçmagı belän böten yözen kaplap, üksep ük yılıy başladı. Anasınıñ yılavı Miñlebaynıñ küñelen tagın da boza, kaygı-häsrät kürep öyränmägän yörägen telgäli häm ärnetä ide.

Äüvälge şikelle ük tonık häm sañgırau tavış belän:

- Kittek. Gomärov bezneñ belän bara! – dide uryadnik. Üze, tau şikelle kabarıp torgan korsagın kiyerep kenä, kapkaga taba atladı.

Baştan ahırga qadär süzsez torgan Kotırık Mullagali, ilämsez ozın mıyık çolgıyların ike kulı belän dä böterep cibärep, bik nık itep tamagın kırıp aldı da, uryadnik artınnan kitte. Anıñ bu kılanışı: «Menä, mä! Şulay bula ul! Bügen bigräk artıgın oçınıp cibärgän idegez», - digän mäğnäne añlata ide.

Hisamıy, kapkanı ipläp kenä yabıp, ulı artınnan karap kaldı.

- İrtädän birle küñelem çuarlanıp, üzemne-üzem kayda kuyarga da belmiçä yörgän idem anı, şuşıñar bulgan ikän, - dide ul.

Mäguzä ire yanına kilde. Ul:

- Bala aldında äytäsem kilmäde inde, ätise, küñelennän bezgä üpkäläp yörer dip. Üzeñä genä äytüem: azrak cir satarga da uylamadık inde, üzebez dä. Ul balanıñ üz öleşenä tigän cirne genä satsak ta, azragın tülägän bulır idek.

Hisamıy tavışın üzgärtep häm hatının üçekläp söylärgä kereşte:

- Ä-ä, şulaymıni? Min ul cir barın onıtıp ta yörim ikän äle. Hatınnıñ ozın çäçe uylap tapmasa, iskä dä töşä torgan tügel ikän. – Ul kinät kenä çınlap häm citdi söyläügä küçte: - Ä Gatau belän Barıy turında närsä uylıysıñ?


5.

Kışkı açı cil kotırınıp isä. İşegalların äyländerep algan çitännär yäki takta koymalar selkengäläp, üzläreneñ hälläre öçen kemnärgäder läğnätlär ukıgan şikelle itep, räncep häm kaltıranıp utıralar. Bik nık tuzgıtıp cibärelgän karlar, bersennän-berse uzarga telägän şikelle itep, oçsız-kırıysız kiñ dala buyınça seberelep yörilär-yörilär dä, avıl yarlılarınıñ keçkenä öylären häm çitän alaçıkların – Kotırık Mullagalineñ dala urtasında kışlap kalgan peçän häm aşlık kibännären kümgän şikelle ük itep – kümep kitälär. Mullagalineñ sarı buyaulı biyek agaç öye kül buyı uramına urnaşkan. Uram buyınça böterelep kilgän karlar taşkını ul öyneñ häm öy yanındagı yäşel buyaulı karagay kapkanıñ tübäsenä menep citä almıy. Öy aldındagı biyek takta koymaga bärelä dä, dulap kilgän cilneñ ğayräte kayta, ul kinät kenä yuaşlanıp kala, häm, Miñlebay öçen artık eş yasap, kapka aldında zur kar tavı öyelä.

Başka vakıtlardagı şikelle ük, bügen dä buran başlanuga çañ kaga başladılar. Peçänçelär cilneñ tübän yagında ide. Alar, çañ tavışın ayırım-açık işetep, şunıñ buyınça avılga kaytıp kerä aldılar. Alar peçängä dürt çana belän bargannar ide. Aldagı ike ügezne Akmırza, arttagı ügezlärne Miñlebay kuıp kayttı. Miñlebay, çana tärtäsenä nık yabışıp, keçkenäräk öy zurlıgı kızıl ügezgä ışıklanıp bardı. Şulay itep, aña cil-buran timi. Läkin ul ayakların köçkä-köçkä genä söyräp atlıy. Anıñ çabatalarına kar tulgan, kinder çalbar balakları başta cepşek kar belän yüeşlänep, yulga çıkkaç katkannar da, ayak atlagan sayın «kıştır-kıştır» kilep baralar. Kar astındagı kibänne kazıp alu, buran başlangaç, azaplana-azaplana peçän töyäü, kar kümep kitkän yuldan kaytular Miñlebaynı tämam häldän taydırdı. Ul, tizräk kaytıp citü, Mullagalineñ işegaldındagı kirpeç alaçıkka kerep, yal itü turında uylanıp bardı. Äye, nindi genä cil häm burannar buluga karamastan, kirpeç alaçıknıñ eçe härvakıt cılı bula. Döres, baynıñ bu täbänäk kenä alaçıgı anda Akmırza belän Miñlebay torgan öçen tügel, illedän artık sarık bäräne asralgan öçen şulay cılı totıla. Yäş bärännär tuñmasın öçen, hucanıñ olı hatını Häyät bu alaçıkka suık könnärdä öç kütäräm kamış yäki ber zur kütäräm tal yagarga röhsät itä. Monda yagar öçen tizäk birelmi. Tizäk yahşı yagulıklardan sanala häm anı hucalar tora torgan zur öygä genä yagalar...

Miñlebay änä şular turında uylanıp kilgändä, Akmırza üzeneñ ügezlären tuktattı. Mögezläre belän aldagı çananıñ peçänen sözep, Miñlebaynıñ ügezläre dä tuktadı.

- Enekäş, körägeñne alıp kil äle, - dip kıçkırdı Akmırza. Yeget, bastırık bavına kıstırıp kuyılgan kiñ genä agaç köräkne aldı da, aldagı çanalar kırıyınnan karga bata-bata Akmırza yanına bardı. Ul, kar-buran eçennän belener-belenmäs kenä kürenep torgan zur öygä karap:

- Ä-ä, kaytıp citkänbez ikän, - dip kuydı.

- Kaytıp cittek tä citüen, işegaldına kerep bulırlık tügel äle, - dide Akmırza. Kapka aldındagı kar tavına taba başı belän ımlap kürsätep häm şundıy artık eş kilep çıkkan öçen ul üze ğayeple şikelle, yuaş kına tavış belän: - Kaya, enekäş, tiz genä köräp taşlıyk inde, - dip östäde.

Kar tavın ikese ike urınnan kiskäläp ırgıta-ırgıta, kapka açılırlık yul saldılar. Akmırza:

- Enekäş, çanalarnı işegaldına kertep, ügezlärne min üzem tugarırmın, sin alaçıkka yaga torsañ yahşı bulır, - dide.

Bügen alarnıñ tal kisep kuyarlık vakıtları bulmadı. Akmırza, Miñlebay ügezlär cigep azaplangan arada gına, yögerä-yögerä çolanga ike kütäräm kamış kertep kaldırgan ide. Miñlebay, körägen çolan poçmagına söyäp kuydı da, alaçık işegen açıp, kamışlarnı tiz-tiz genä eçkä kertä başladı. Akmırzanıñ ike kütärämen aña dürt märtäbä kertergä turı kilde. Sarık bärännäre uyanıp bette häm, bäränlek räşätkäsenä sikereşä-sikereşä, kolak tondırgıç yämsez tavışlar belän bakırışa başladılar.

Miñlebay, kamışnı kertep beterep alaçık işegen yapkaç, kinät kenä üzeneñ çiktän tış arganlıgın sizde. Anıñ ayakları avırta, kulları sızlıy, böten täne, barlık söyäk-sanakları vatılıp-ualıp betkän şikelle bulıp tora ide. Aña, idän urtasındagı kamış öyeme aşa ütep, tür yak şürlektäge şırpını alırga häm miçkä ut kabızıp cibärergä, - üzeneñ köçe dä, kuäte dä citmäs kebek toyıldı. Häm ul, kulların cäyep, yöze belän kamış öyemenä kaplandı. «Az gına, barı tik ber genä minut yatıp alıym da... Ah, menä şulay. Sarık bärännäreneñ äçkeltem tires isen, yäşkelt kamış ise belän kuşılıp tämlelängän isne sulıy-sulıy yatsañ häm bik ozak itep yoklasañ ikän... Tukta, tagın ber genä, ike genä minut...»

Anı irtä belän Akmırza uyattı:

- Tor, enekäş, tor! – dip yomşak kına endäşte dä, irkäläp kenä arkasınnan kagıp kuydı. Miñlebay, akrın gına ıñgıraşıp, ayakların suzıp kuydı; östenä yapkan sırma bişmäten ayak oçına taba şudırıp, aşıkmıyça gına urınınnan kuzgaldı. Ul, yokısın aça almıyça, berniçä minut yak-yagına karangalap utırdı. Akmırza küptän torgan häm kiyenep tä ölgergän ide inde. Miñlebay: «Bälki, ul äle yoklarga da yatmagandır? – dip uyladı: - Tukta, min niçek bolay säkegä menep yattım ikän soñ?»

Akmırza alaçıknıñ cir idäne urtasında basıp tora. İske genä sargılt çikmäne östennän bilen bozau muyınçagı şikelleräk yükä bau belän bäyläp kuygan. Ber kulında çit-çitläre tuzgıp-özgälänep betkän kama bürek, ikençese belän ap-ak itep kırılgan takır başın sıypaştıra. Ul, ber-berse belän kuşılıp torgan kiñ kara kaşların sikertep kuydı da:

- Ya, enekäş, yokıñ tuydımı inde? – dip soradı.

Miñlebaynıñ yokısı tuymagan ide, häm ul Akmırzanıñ soravın cavapsız kaldırdı. Ul, üzeneñ oyık häm çabataları miç aldına kibärgä kuyıluın kürep:

- Akmırza agay, min kiçä idändä yoklap kalgan idem tügelme soñ? – dip soradı.

Akmırza, başın az gına kıyşayta töşep häm zur kara küzlären uynatıp:

- Şulay, eşne beterep kersäm, kamış östendä yoklap yatasıñ, - dide. – Üzeñne kütärep säkegä salgannı da, kiyemnäreñne çişendergänne dä – bersen dä toymadıñ.

- Ay-hay, bik nık arıldı şul, arka-cilkälär bügen dä avırtıp tora äle – totaştan katıp kalgan şikelle.

Akmırzanıñ yözendäge uyınçak yılmayu yukka çıktı. Ul, açı äyber kapkandagı şikelle çırayın sıtıp häm moñsu gına yuaş tavış belän:

- Şulay inde, enekäş, yazmıştan uzmış yuk, digännär bit. Bäheteñ bulmagaç, ällä kaya barıp bulmıy, - dide.

Miñlebay Akmırzanıñ alla häm yazmış turında söylägän süzlären bik ük añlap citkerä almıy. Läkin, aña hörmät yözennän, karşı da däşmi. «Menä ul Akmırza niçek armıy ikän? – dip uylıy ul. – Niçek soñ anıñ ozak itep, bik tämle häm läzzätle itep yoklıysı kilmi ikän? – Häm ul, üze dä sizmästän: - Ägär dä allaga Akmırza agay eşlägän kebek avır eşlär eşlätsäñ, şulay az gına yokıga da tüzä alır ideme ikän?» – dip näticä yasıy başlıy. Läkin şunnan soñ uk üzeneñ uylarınnan üze kurkıp kitkändäy bula. Ul, avız eçennän genä «bismilla»sın äytep häm işetkän-belgän dogaların ukıştırgalap ala da, ayagına çolgavın çornarga häm çabatasın kiyärgä kereşä. Äyterseñ lä, alla digännäre nindider kanatlı zur külägä bulıp, anıñ baş oçında gına basıp tora. Häm ul, naçar uyları öçen, Miñlebaynı ülgännän soñ cähännäm utında yanaçak «naçar», «gönahlı» keşelär isemlegenä yazıp kuya ide. Ä inde «bismilla»nı äytep dogalarnı ukıgannan soñ, äyterseñ lä, allanıñ küñele bulıp kitä: «Äy, şaytan malay ikänseñ, ber yulga kaldırıp torıym inde üzeñne», - dip äytä dä, ülgännän soñ cähännäm utında yanaçak keşelär isemlegennän Miñlebaynıñ isemen bozıp taşlıy. Ä Miñlebay isä, alla qadär allanı aldıy aluına käyeflänep, anıñ tagın işetep aluınnan kurkıp häm bik-bik eçennän genä: «Menä, Akmırza agay eşlägän eşlärne sineñ üzeñä eşlätep, täülek buyınça yoklatmasañ ikän», - dip uylıy.

Miñlebay, işegaldına çıkkaç, irennär kibep susagan vakıtta salkın çişmä suın eçkändäge şikelle rähätlänep, beraz gına saf hava sulap tordı. Buran kiçäge kebek ük köçle ide. Yalkau gına kagılgan çañ tavışı bügen dä işetelep tora. Akmırza kıştır-kıştır lapas tiräsendä çuala. Miñlebay da anıñ yanına bardı.

Ber çana peçänne, buran tıngaç lapas eçenä taratu öçen dip, buşatmıy kaldırdılar. İke çananı lapas tübäsenä ırgıttılar. Kalgan ber çana peçänne isä, ügez cigep, Akmırza «argı işegaldındagı» mal-tuarlarga alıp kitte.

Akmırza kitkäç, Miñlebay mondagı karlarnı köräde, lapas eçendäge hayvan tireslären çıgardı. Şunnan soñ gına tuzgıp torgan kar öyermäse eçenä tañ yaktılıgı sirpelä barganlık sizelä başladı.

Miñlebay lapastan ügez alıp çıktı häm anı miçkäle çanaga cigärgä kereşte. Şul vakıt öy işege şıgırdap açıldı, häm annan baynıñ olı hatını Häyät çıktı. Anıñ östendä ozın häm kiñ ciñle, cirdän söyrälep yöri torgan itäkle borıngı külmäk. Eş arasında kiyä torgan kara hätfä bişmäten cilkäsenä genä salıp algan. İre kıynagannan soñ Häyätnıñ mañgayı berniçä urınnan kübep, çigäläre kügärep-kügärep kalgan ide; aları keşegä kürenmäsen öçen, yaulıgın küzenä qadär töşerep bäylägän. Sul kulında zur ciz komgan bulıp, komgan borınınnan cılı sunıñ parı çıgıp tora. Häyät açulı ide. Ul kızu-kızu atlap Miñlebayga taba kilä başladı. Miñlebay, sıñar kamıtka gına cigelgän zur gäüdäle yalkau ügezne kuıp işegaldınnan çıgıp kitärgä ölgermäde, Häyät anıñ karşısına barıp çıktı. Ul:

- Hi-i, çukınçık urıs! Häyerçe tanau! Garifcanga nigä kagıldıñ? Kiçädän birle avırıp yata. Mullagali abzañ kirägeñne birer äle! – dide dä, komganı belän Miñlebaynıñ arkasına sugıp kaldı.

Miñlebay miçkä östenä atlanıp utırgan ide. Cil algı yaktan isä. Miñlebay, muyının häm bitlären çikmän yakasına tıgıp, cilgä arkası belän äylänep utırdı. Kart ügez üzeneñ här könge yulın yahşı belä. Ul, başın selekkäläp häm küzlären yomgalap, Miñlebaynıñ kuuın da kötmiçä akrın gına atlap bara birä. Miñlebay uramnıñ yak-yagındagı yortlarga karap ala. Alarnıñ kayberlärenä ut alıngan, morcalarınnan töten dä çıga; ä kaysı keşelär isä, «ügezem yuk uramda, kaygım yuk buranda» digän şikelle itep, tınıç kına yoklıylar ide äle. Çeltärlänep tuzgan çikmän häm anıñ eçendäge iske bişmät arkılı salkın cil ütep, Miñlebaynıñ kar körägän vakıtta tirlägän täne buyınça suık yögerä. Häm ul, arka-cilkälären kuırıp, utırgan cirennän kuzgalgalap kuya. Ara-tirä genä bulsa da, üzeneñ äle yäşäven, dönyada bar buluın belderergä telägän şikelle itep:

- Sa-ap! Hay-y, sa-ap! – dip, ügezgä tavış birgäläp ala.

Anıñ arkası, Häyät komgan belän sukkan urını, tänenä suık ütkän sayın nıgrak avırta. Arkası avırtkan sayın ul kiçäge hälne isenä töşerä.

Akmırza peçängä baru öçen çanalar rätläp, Miñlebay miçkädän su buşatıp yörgän vakıtta, muyınnarına zur bukçaların asıp, Garifcan belän señlese Sabira abıstay sabagınnan kayttılar. Alar kapkanı yapmıyça kerdelär dä, işegaldındagı ike yäş ügez uramga çıgıp kitte. akmırzanıñ moña çiktän tış açuı kilde. Läkin ul, açuın üz eçenä yotıp, sabır gına tavış belän:

- Enekäş, kapkanı yabıp yörergä kiräk! Änä ügezlär çıgıp kitte, - dide.

Moña karşı Garifcannıñ küzläre açu oçkınnarı belän zähärlände. Anıñ avızınnan, çukayıp alga çıkkan irennäre arasınnan, selägäye agıp töşte. Ul, Akmırzanıñ ipläp kenä äytkän süzlärenä karşı:

- Äy, başkırt, üzeñ dä yabarsıñ äle, - dip cavap kaytardı. Anıñ yanındagı Sabira isä, agasın yaklap, Akmırzanı mıskıl itärgä kereşte:

- Ak çuk, zäñgär çuk,

Akmırzaga çukınsa da hatın yuk.

Sabiraga kuşılıp, Garifcan da takmaklarga kereşte:

- Başkırt-başkırt barana,

Kermä bezneñ araga;

Kersäñ bezneñ araga,

Utırtırbız bükängä.

Alar tagın, böten işegaldın yañgıratıp häm härber süzgä ayırım-ayırım basım yasap:

- Ak çuk, zäñgär çuk,

Akmırzaga çukınsa da hatın yuk, - dip kıçkırdılar.

Miñlebay, kaşların cıyırıp häm açulı küzlären Garifcanga tup-turı tekäp:

- Sin närsä, üzeñnän olı keşene üçeklägän bulasıñmı?! – dide.

Garifcan aña karşı:

- Äy, häyerçe! - dip cavap kaytardı.

- Häyerçe, häyerçe! Başkırtnı yaklagan bula bit äle, - dip kuşıldı Sabira da.

Miñlebay Sabiraga bötenläy iğtibar itmäskä tırıştı. Ul, tagın Garifcanga karap:

- Sin üzeñ kem, ä? Ürdäk avız, selägäy bit äle sin! Selägäyeñne cıya belmiseñ, üzeñnän olı keşene üçekläp mataşkan bulasıñ, - dide.

Garifcan:

- Ah, s-sin, häyerçe! İräkä häyerçese! Sin äle mine mıskıl itäseñme? – dide dä, ayak astındagı tuñ at tizägen alıp, Miñlebayga bärde. Miñlebay miçkädän çiläk belän su alıp azaplana ide. At tizäge anıñ näq mañgayına kilep tide. Miñlebay, sulı çilägen tiz genä çana kırıyına utırttı da, başın tübän iyep, mañgayın kulı belän totıp tordı. Mañgayı kübep çıkkan ide. Läkin ul mañgayınıñ avırtuın toyıp citkermäde. Anıñ hurlanuı barısınnan da, hätta täneneñ ärnep-ärnep avırtuınnan da östenlek aldı. Anıñ yöräge açudan yarsıp tibä başladı. Anıñ küzlärenä yäş agımı kilep tıgıldı. Läkin ul: «Min närsä, şul cebekilär aldında yılap torammı?» – dip uyladı.

Garifcan, ör-yaña kara kiyez itegendäge karlarnı kakkalıy-kakkalıy öyaldı baskıçınnan menep bara ide.

Miñlebay aña:

- İh-h, s-sin! Nigä kaçasıñ kuyan yöräk? – dip kıçkırdı.

Garifcan yañadan Miñlebayga taba kilä başladı:

- Kem kaça? Kem kuyan yöräk? Sin miña isem kuşasıñmı, küpkän mañgay!

Miñlebay, çiläk belän sunı tiz genä kütärep aldı da, Garifcannıñ östenä sibep cibärde:

- Menä, mä!

Miñlebay änä şular turında uyladı. Ul, üzen borçıp kilgän şul uylardan arınu teläge belän:

- Sa-ap, hay-y, sa-ap! – dip, ügezgä haman tavış birgäläp bardı.

Cayık suları özleksez agıp torgan kebek, Miñlebaynıñ könnäre häm yılları da, ber-bersenä ürelep, änä şulay akrın gına ütä tordılar.


6.

Ber başı belän Cayık yılgasına kilep törtelä torgan ozın gına kül bar. Anı Üle Cayık dip atıylar. Ul, çınnan da ülep kalgan şikelle, östendä kıl da kıymıldatmıyça tın gına yata birä. Sayırak cirlärendä anı aksıl ügi ana yafragı kaplap üskän dä, külneñ öste ülgän keşeneñ kölsıman yözen häterlätä. Anı urını-urını belän Cayıkka karaganda da kiñ häm tiränräk dip isäplilär. Anıñ ike yak kırıyı da buydan-buyga kuyı kamış häm isäpsez-hisapsız tallar belän kayıp alıngan.

Cäläy kartnıñ peçänlege änä şul Üle Cayık buyına turı kilde. Başka yıllarnı ul peçänne kem belän bulsa da kuşılıp eşli ide. Kübräk ul maşinalı keşelär belän peçändäş bulıp kilde. Bıyıl ul eşne başkaçarak itep, bolın peçänen üze çalgı belän çabıp, kızı Märyam cıyıp bara torgan itep köyläde. Kır peçänen kemgä bulsa da urtagınnan birep eşlätergä buldı. Boday häm solı salamı, ara-tirä kibäk-fälän kuşkalasa, anıñ ber atı, ber sıyırı, ber par ügeze häm unlap sarıgına şul peçän dä citäçäk ide.

Cäläy kart çalgısın salmak kına seltäp peçän çaba häm akrın-akrın gına alga bara. Anıñ artında buy-buy tezelep yäm-yäşel peçän pokosları kala. Anıñ kiñ ak külmäge häm töbe kapçık sıman salınıp töşkän sorgılt ıştanı, suga manıp algan şikelle bulıp, tir belän çılangan. Koyaş anıñ cıyırçıklı muyının kızdıra. Anıñ tamagı tämam kipkän häm ber genä yotım bulsa da su eçep cibäräse kilä. Läkin ul: «Tukta, şuşı buynı gına alıp çıgıym inde», - dip uylıy häm çabuın dävam itä.

Şuşı algan buyınıñ başına barıp çıkkaç, Cäläy kart, tuktap, tın alıp tordı. Başta çalgısın yanap almakçı bulgan ide, ul uyınnan ni öçender kire kaytıp, çalgısın iñbaşına saldı da, zur-zur atlap kızı Märyam yanına kitte.

Märyam, akrın gına cırlıy-cırlıy, kipkän pokoslarnı kübäläp yöri ide. Atasınıñ üzenä taba kilüen kürgäç, tırma sabına tayanıp, anıñ kilep citüen kötep tordı. Cäläy kart kızınıñ Cayık buyında gına oçravı mömkin bulgan näfis sıyık tal şikelle zifa buy-sınına soklanıp karap kuydı. Bu sekundta anı eçke ber kanäğatlänü häm gorurlık toygıları çornap alganday buldı. Märyamneñ koyaşta yangan bit urtaları, ölgerep peşkän par alma şikelle, kıp-kızıl bulıp yanıp toralar ide. Ap-ak yaulıgın artka kayırıp bäylägän. Çit-çitläre zäñgär belän kayılgan kesäle, garmun itäkle ak alyapkıçı Märyamneñ neçkä gäüdäsen kileşle genä tulılandırıp tora. Cäläy kart: «Sobhanalla, sobhanalla! İnde üsep citte, kızıma küz genä tiyä kürmäsen», - dip söylänä-söylänä yak-yagına tökerengäläp kuydı. Çal kerä başlagan kuyı zur sakalı buyınça agıp töşkän tir tamçıların sul kulı belän sıypap aldı da:

- Äydä, kızım, arttan bay kuıp tormıy äle. Rähätlänep yal itep alıyk, - dide. Märyam, anası yuk vakıtlarda atasınıñ irkenräk kılanırga yaratuın iskä alıp:

- Äti, äle beräü dä tuktamıy bit, irtäräk tügelme soñ? – dip soradı häm irkälänep kenä yılmaep kuydı. Cäläy, Märyamneñ süzlären bötenläy işetmägän şikelle itep, beraz vakıt koyaşka karap tordı. Annan soñ:

- Ay-hay, esse! Bügen hava bigräk börkü bulıp tora, - dip östäde. – Äydä, töş avışkançı Cayıkta su koyınıp, aşap-eçep alıyk.

Märyam atası artınnan iyärde. Berär minut alar söyläşmi genä bardılar. Tınlıknı Märyam bozdı. Ul:

- Äti, kayçan kibän koyabız inde? – dip soradı.

Cäläy, kızına äylänep karamıyça gına baruında dävam itte häm:

- Aldagı atnanıñ başı belän kereşerbez, - dide. – Hisamıy kürşelär belän kuşılıp öyärgä buldık. Alarnıñ Gatavı at yörter, sin çümälä cibärep torırsıñ.

- Alarnıñ peçännäre bik küp tügelme soñ? Alar dürt pay, bez ber genä pay alabız bit.

- Yuk inde, kızım, alar cide-sigez yıldan birle ber genä pay çabalar. Öç paynıñ ciren Miñlebayların Kotırıkka birgän yılnı uk sattılar bit.

Alarnıñ kuışları Üle Cayık buyında ide. Kuış bik gadi genä eşlängän: tal kuagı yanına kuyılgan arbanıñ tärtäläre yugarı kütärep bäylängän dä, anıñ östenä ere-ere tallar salıp, koyaş kızuı häm yañgır-fälän ütmäsen öçen, tal östennän kalın gına itep peçän kaplangan.

Cäläy kart çalgısın arba külägäsenä kuydı.

- Kızım, sin häzer Cayık buyına töş, koyınıp al, - dide ul. – Şul uñaydan ber çiläk su da alıp men.

Märyamneñ şomargan çabata tabanı kuış aldındagı taptalıp betkän ülän östendä tayıp kitte.

- Ätekäyem! – dip kıçkırıp cibärde ul.

Cäläy kart, kızın yılan-fälän çaktı mikän ällä dip kurkıp, kuış eçenä kerep bargan cirennän tuktalıp kaldı. Eşneñ närsädä ikänen kürgäç, irkäläüle genä yılmaep:

- İpläbräk yöri kür, kızım! Ber-ber cireñne avırttırıp ala kürmä tagın, - dide.

- Yuk-yuk, äti, bernärsä dä bulmadı, - dide Märyam.

Kızı su buyına töşep kitkäç, Cäläy kart, koyaş essesenä çıgıp, çalgı çükergä utırdı.

Menä ul çalgınıñ ber yagın çükep çıktı. Baş barmagınıñ biten çalgı yözennän yörtep, çüküneñ näticäsen karap aldı. Sandal östenä çalgınıñ ikençe yagın äyländerep saldı häm çüküen dävam itte. Öç korıçnıñ (sandal, çükeç häm çalgı) ber-bersenä sugılularınnan çıkkan saf häm yañgıravık çıñlau avazları Cayık buyına, yakındagı tallar arasına cäyelep tordı. Moñardan üzenä ber matur köy hasil bula, häm Cäläy kart änä şul köyne özmäskä tırışıp çüki ide.



7.

Miñlebay, äle genä salıp betergän çümäläse yanına biş yäple zur timer sänägen kadap kuydı da, kiñ mañgayınnan agıp töşkän tir tamçıların kul arkası belän sörtep:

- Fu-u, bu Garifcan batıp kaldımı ällä? Bozlı äyrän kiteräm dip kitkän ide bit! – dide.

Akmırza, barlık avırlıgı belän sänägenä tayangan häldä, çümäläsenä salıp beteräse peçän kübälärenä karap närsäder uylanıp tora ide. Ul, küzlären peçän kübälärennän akrın gına aldı da, tallık buyındagı kuışka taba karap kuydı. Şunnan soñ gına, yegetneñ süzlärenä cavap itep:

- Kiteräme soñ ul! – dide.

- Kitermäsä, üzebez barıyk, nigä anı kötep torırga di monda!

- Barırga yaramıy şul, enekäş. Bayagınak, sin çokırda öyep yörgändä, Kotırık üze kilep kitte. Şuşı pokoslarnı öylägä qadär çümäläläp beteregez, dide.

Miñlebay kızıp kitte. Ul, kiñ kırıylı kiyez eşläpäsen tiz genä başınnan saldı da, anı yañadan kiyep häm cirgä kadaulı sänägen äylänep çıgıp:

- Öylä dä öylä! Biş öylä citep ütkänder inde! Bezneñ dä canıbız bar la! – dide. – Äydä, totabız da kaytabız kuışka.

- Yaramıy, enekäş, alay açulanıp bulmıy ul. Niçek tä tüzärbez äle. Köndägeçä, Miñlekamal apay tärtä başına çikmän elep kütärgäç kaytırbız. Anda kaytıp, Kotırıknıñ et urınına örep toruın işetäsem kilep tormıy äle: aç tamagım, tınıç kolagım.

Miñlebay anıñ belän kileşmiçä buldıra almadı. Ul, inde yuaşlana başlap:

- Alaysa, Cayıkka töşep su eçep menik. Başlarnı yuıp alıyk, - dide.

- Menä monısı yarıy. Tik ikebez dä beryulı kitmik, bar, başta sin barıp kil.

Miñlebay, yakındagı et şomırtı häm zelpe kuakların aralap ütep, Cayık buyındagı tallıkka taba kitte. Tallık belän kuaklık arasında peçäne çabılmagan açıklık ide. Miñlebay, kurayların, çagır ülännären çıtırlatıp izgäläp, üzeneñ buyı qadär bulıp üskän änä şul peçänlekne ütep çıga başladı... Kinät anıñ yöräge tibüdän tuktalgan şikelle bulıp kaldı, tın aluı bötenläy diyärlek kısıldı, bähet oçkınnarı belän därtlänep yangan kara küzläre alga, tallık buyındagı sukmaktan Cayıkka taba baruçı ap-ak külägägä karap tekälde. Äye, ap-ak külägä, läkin kübäläk tügel ide ul üze. Yuk, andıy zur kübäläkneñ buluı hiç tä mömkin tügel... Miñlebaynıñ:

- Märyam! – dip kıçkırası kilde.

Läkin anıñ tavışı çıkmıy kaldı. Muyınına yılan çornalgan şikelle bulıp, tını bugazına tıgıldı. Märyamneñ artınnan kuıp citärgä tırışıp, şul uk sukmaktan Garifcan bara ide. Miñlebay, alarga kürenmäskä teläp, tiz genä cirgä, ülän arasına çükte. Tegelär ikese dä Cayık buyına töşep kittelär.

Miñlebay yäşerenep utırgan cirennän tordı. Añardagı çiksez söyü, köçle mähäbbät toygıları könçelek häm açu toygıları belän bergä kuşılıp butaldılar. Ul:

- Menä siña kiräk bulsa! Ä soñ Märyamneñ miña birgän meñnärçä väğdäläre kayda?! Märyam bulıp Märyam dä aldar mikänni? – dip uyladı.

Mäçe citezlege belän alga, Cayık buyına taba taşlandı. Menä ul, ber minut eçendä, yar buyındagı zur gına agaç yanına barıp tuktaldı. Bu agaç yanınnan yar astındagı keşelärneñ söyläşüläre genä tügel, yögerek agışlı Cayık suınıñ şaulavı da işetelep tora. Häm menä Miñlebay tıñlıy.

- Märyam, sin nigä minem hatlarıma ber genä dä cavap kaytarmıysıñ?

- Nindi hatlar? Min sineñ hatlarıñnı kürgänem dä, alganım da yuk.

- Eh, sin, kızıy! Kürälätä yalgan söyläp torasıñ bit... Miñlebayga digändä irenmiseñ sin.

- Anda sineñ eşeñ yuk! Minem kemgä hat yazganımnı tikşerep torırga dip siña kuşmagannardır bit. Kit monnan, yaman keşe yul böyär, digän şikelle, yulıma arkılı töşep torma!

- Kayda ul hätle aşıgasıñ, citez kız, ä?!

- Bar, citez bulgannarnı ezlä! Närsämä miña bäylänep yödätäseñ? Kitçe monnan! Hatlarıñ belän aptıratıp betüeñ citmägän, inde artımnan karaulap yöri başladıñmı?

- Märyam! Şul häyerçe Miñlebaynı älläkemgä kuyasıñmı? Kara anı!

- Akırma da, kurkıtma da mine! Bar, Hämçki Hädiçäsenä cikeren, sin anıñ kolagın teşlägän bit.

- Ä-ä, sin äle Miñlebay kolagıñnı teşläde dip yöriseñme? Kolak teşläü närsä inde ul. Miñlebay ütkän yıl Sabiranı suga batkan cirennän kotkardı. Hatın itep alası kilmägäç, nigä kotkargan ul anı? Suga batu kolak teşläü genä tügel. Şulay bulgaç, Miñlebay siña tügel, Sabiraga öylänergä tiyeş.

- Kitçe monnan, ällä närsälär lıgırdap torma minem karşımda!

- Citezlänmi genä tor!.. Ägär dä Miñlebay bezneñ Sabiraga öylänmi ikän, äti aña hezmätkä kitkängä qadär öylänergä irek birmäyäçäk. Menä sin kötep utır anıñ hezmättän kayçan kaytkanın. Äbigä äylänep betärseñ. Häzer dä sin bik yäş tügel bit inde. Sineñ kebek çibär kızlar unbiş yäştän kiyäügä çıga. Häzer inde siña öç-dürt bala anası bulırga kiräk ide.

Märyam Garifcannıñ bitenä tökerde. Garifcan uçı belän biten sörtkän arada tiz genä ütep kitmäkçe ide, tege yañadan kıznıñ karşısına töşte:

- Yuk, min sine cibärmim! Äle min sine!

- Kitçe äle! Suımnı tükteräseñ bit! Kagılma miña kulıñ belän! Ä-ti-i!

Märyamdäge nıklık Miñlebaynıñ küñelen üsterep cibärde. Kön buyınça eşläp arıgan buluı da, salkın su eçäse kilüe dä onıtıldı. Ul, üzennän ber genä adım yıraklıktagı tekä yardan aska sikerep töşte. Yar bik biyek häm tekä ide. Miñlebaynıñ ayakları kom öyemennän genä torgan cirgä batıp kerde, katalarınıñ eçenä, oyıklarınıñ tişek-toşıklarına kom tuldı. Avır eş belän hälsezlängän ayaklarınıñ tez buınnarı bögelep kitte; häm ul, yıgılıp yöze belän cirgä kaplanmas öçen, kulları belän esse komga tayandı...

Yar başınnan Miñlebay sikerep töşkäç tä, Garifcan Märyam yanınnan çitkäräk taypıldı. Annan soñ, üzeneñ kurkıp, kauşap kaluın sizdermäs öçen, yasalma ber kılanış belän şarkıldap kölgän buldı da:

- Sin ötekkä monda ni kalgan tagın?! Kara, çalbar alamalarıña kom tulgan bit! Üzeñ kızlar artınnan yörgän bulasıñ tagın, - dide.

Miñlebay isä, cirgä töşkän eşläpäsen alıp kide dä, Garifcannıñ yanına uk barıp häm anıñ yäşkelt zäñgär küzlärenä tup-turı karap:

- Ä sin selägäygä monda närsä kalgan? – dide. – Üzeñ eşläüçelärgä salkın äyrän alıp kiläm dip kitteñ, ä üzeñ ällä kaylarda yugalıp yöriseñ, tintäk malay!

Miñlebaynıñ bu süzläre Garifcannıñ yörägenä agulı uk bulıp kadaldı. Ul, çiktän tış hurlanıp häm açuınnan yılarga citeşep:

- Siña äyrän taşıp yörergä mine hatınnar dip beldeñme ällä? Änä, tege yolkışnı hatın itep algaç, äyrän kiterergä aña kuşarsıñ. Tik ul vakıtta äyränegez genä bulmas, - dide.

- Anısın sinnän soramaslar!

Garifcan, yodrıgın Miñlebaynıñ borın töbenä ük kuyıp:

- Anısın soramasañ, menä monısın sorarsıñ! Eşlämi yörergä siña kem kuştı? Menä min ätigä äytim äle.

Miñlebay anıñ yodrıgın çitkä etärde.

- Kulıñnı cıyıbrak tot! – dide ul. – Sineñ ul kulıñ avızıñnan akkan selägäyeñne sörtü öçen genä yarıy bit. Bügennän başlap sin tügel atañ da miña kagıla almas, menä kür dä tor!

Garifcannı «ürdäk avız» dip tä, «selägäy Garifcan» dip yäki «Kotırıknıñ selägäye» dip tä atap, mıskıl itep yörtälär ide. Yäşlär arasında äytelep yörtelä torgan şul süzlärneñ monda, Märyam bar urında kabat-kabat iskä alınuı Garifcannıñ tüzär hälen kaldırmadı. Ul:

- Ay-hay, ğayrätlängänseñ ikän, - dide dä, küzlärenä kilep tıgılgan yäş börteklären Miñlebay belän Märyamgä kürsätmäs öçen, tiz genä çitkä borıldı. Tekä yarnı kisep eşlängän tar sukmaknıñ baskıçlarınnan sörlegä-sörlegä atlap, yugarıga menep kitte...

Märyamneñ şatlıgı eçenä sıymıy ide. Ul, Garifcan bötenläy kitep küzdän yugalu belän ük kulındagı sulı çilägen cirgä utırttı. Kıyusız gına adımnar belän Miñlebay yanına kilde. Aña närsäder äytergä teläde, läkin hiçber süz taba almadı häm caysızlanıp kaldı. Ä Miñlebay, barısın da añlıym, süzneñ kiräge dä yuk inde häzer, digän şikelle itep yılmaydı da, anıñ alyapkıç bavı kısıp torgan neçkä bilennän ipläp kenä koçaklap aldı. Bu – niçämä yıllar buyınça söyeşep, hatlar aşa häm tönnären täräzä pıyalası arkılı gına väğdälär bireşep yörgänneñ soñında – berençe märtäbä şulay ber-bersenä yakın kilü, berençe märtäbä şulay tiñe bulmagan läzzät häm rähätleklär tabu ide. Märyam, kulların Miñlebaynıñ muyınınnan urap alıp, başın az gına artkarak tayçandırdı. Miñlebaynıñ başı tübän iyelde. Tämam kipkän, susızlıktan hälsezlängän irennäre Märyamneñ kaynar, därtle irennäre belän bergä kuşıldı. Berniçä sekundka, barı tik berniçä sekundka gına alar ikese dä tınsız kaldı häm böten dönyaların onıttı... Berençe başlap Märyam aynıdı häm irennären çitkäräk tarttı, annan soñ gına Miñlebay başın kütärde. Ul, küzlären Märyamgä tekäp yılmaydı da:

- Su sorasañ şirbät birä bezneñ Cayık kızları, digännäre şuşı küräseñ inde, - dip kuydı.

Şul arada Märyam Miñlebaynıñ koçagınnan çıktı. Anıñ ozın kerfekläre astındagı sorgılt küzläre söykemle genä yılmayalar ide. Ul:

- Kara anı, Miñlebay, monnan soñ bolay itäse bulma, - dide.

- Sin miña üpkälämä, Märyam, min bit yaratıp...

Märyam, kıygaçlanıp torgan neçkä genä kara kaşların uynatıp, alay bulsa yarıy, digän mäğnädä yılmaep häm başın iyep kuydı. Anıñ koyaşta yangan kıp-kızıl bit urtaları, böterelep-böterelep akkan Cayık suınıñ uyılmalı urınnarı kebek, uydık kına çokırlanıp toralar ide.


8.

Köz. Peçän eşläre küptän betkän häm onıtılıp bara inde. Aşlıgı küp bulmagan keşelärneñ sugu eşläre dä tämamlangan. Baylarnıñ isä, kış könendä häm yazgı sabannan soñgı buş arada sugıla torgan öleşe kibän häm eskertlärgä salıp kuyılgan. Avıl äylänäsendä, avıldan unar-unbişär çakrım yıraklıkka qadär, şundıy bik küp kibän häm eskertlär utıra. Petlyuk, - şähärdän kilep, Mullagaligä yallangan yaña hezmätçe, - änä şul baylıklarga karap ımlıy da:

- Ya, Akmırza, sineñ eşlär niçek soñ äle, aşlıgıñ kışka kalu kurkınıçı yukmı? – dip sorıy.

Akmırza anıñ şayartuın añlıy häm, ber dä irenmiçä genä:

- Baylarnıñ şul bulır inde alarnıñ – haman keşe aktıgına kalıp yörilär. Ä menä mineke tıp-tınıç. Bıyıl üsäçäk aşlıklarım monnan ällä niçä yıl elek ük çabılgan da, sugılıp ta alıngan, aşalıp ta betkän, - dip söylänä.

Mullagalineñ Karbız tavı bitendäge utız biş gektar cire közge sörügä kaldırılgan ide. Akmırza, Petlyuk häm Miñlebay, ike atnadan birle änä şul cirne sörep, avılga bötenläy kaytmıyça salam kuışta yäşilär. Alarnıñ öçesenä altı par ügez, öç saban. Miñlebaynıñ hezmätkä bara torgan atı da şunda üze belän, läkin ul anı cikmi dä, atlanmıy da. Alar, saban sayın ikeşär par ügez cigälär dä, berse artınnan berse töşep, ber karañgıdan ikençe karañgıga qadär burazna buyınça akrın gına äylänep yöri birälär. Alarnıñ eşe avır häm yalıktırgıç... Şulay bulsa da, Petlyuk üzeneñ ber genä minut vakıtın da buşka ütkärmi. Aşagan-eçkän vakıtlarda, utırıp tämäke tartkan aralarda gına bulsa da härtörle kitaplar yäki kuldan gına yazılgan käğazlär ukıy. Ukıgannarın Miñlebay belän Akmırzaga da söyläp añlata. Ul bik küpne belä, tormışnıñ ul tanış bulmagan ber genä tarmagı da yuk kebek. Ul baylar häm yarlılar turında, baylarga karşı köräş belän citäkçelek itüçe yäşerten partiyä buluı häm revolyutsiyä turında söyli. Ul bolarnı bik ciñel häm añlayışlı itep, üzeneñ karaşlarına härkemne dä ışandırırlık itep añlata. Anıñ süzlären tıñlap utırgannan soñ Miñlebayda ayırım ber därt häm kıyulık tua bara. Ul, moñarçı üze öçen bik butalçık kebek kürengän tormışka açık häm barısı da añlayışlı itep karıy başlıy.

Menä häzer dä. Alar kuış aldındagı uçak äylänäsendä, kiçke aşnı peşergännän soñ kalgan utlı kümer öyeme yanında utıralar. Akmırza, sorau-fälän birmiçä tıñlap kına utıra. Miñlebay isä, tege yäki bu mäsälälär buyınça kızıksınıp, äñgämäne haman kuyırta bara.

Ozak kına şulay söyläşep utırgannan soñ Petlyuk, kuış aldına elenep kuyılgan çolgauların ürelep aldı da, ayagına itegen kiyä başladı.

- Yarıy, min yünälim inde, ügezlär berär yakka kerep kitmäsen tagın, - dide ul. – Ä sin, tugankay, Märyameñ yanına kaytırga tırış. Öçençekönnän birle kaytkanıñ yuk, tämam sagınıp betkänder inde üzeñne.

Annan soñ, kuış kırıyında yatkan yuan zur çıbırkını iyelep ala-ala:

- Ä bezgä, kart keşelärgä, yarar şunda, ügezlär tiräsendä genä çualsak ta... Şulay, tugankayım, sin Märyameñne niçek ta kulıñnan ıçkındırmaska tırış, - dide. – Kem äle, tege yunkerlar mäktäbenä ukırga kitkän? Garifcan bit äle? Küzeñne açıbrak yörmäsäñ, yäş ofitser kiyemnären kiyenep kaytır da Märyameñne kaptırıp ta kuyar...

Vakıt töngä avışa häm karañgılana bara ide inde. Akmırza, zur gına yañalık açkan şikelle itep:

- Karagız äle, kemder kilä! – dip kürsätte.

Çınnan da, eskertlär yagınnan beräü kızu-kızu gına kilä ide. Anıñ kem ikänen tanıgaç ta, Miñlebay:

- Vasilev! Soñ, dustım, bik soñga kaldıgız bit, - dide.

Ozın gına buylı, zur kılıç borınlı Vasilev, başındagı furackasın rätli-rätli alar yanına kilep citte dä, öçesenä beryulı cavap kaytarıp:

- Bezdä küñelsezlek kilep çıktı äle. Bügen huca, Grigoriy Grigoreviç, üze kilde. Ulı Mihailnı çakırıp aldı da, kuış yanında bik ozak söyläşep utırdılar, - dide. Petlyuktan beraz caysızlanıbrak torgannan soñ: - İvan Petroviç, alar kemneder ezlilär, sezneñ mañgayıgızda nindider yara eze bulırga tiyeş dip şiklänälär, - dip östäde. – Baya Mihail sezneñ yanda buldı tügelme? Häzer ul avılga kaytıp kitte. Bezgä monda kilmäskä kuştı. Beläm min sezneñ ni öçen yörgänegezne, di.

Vasilev, üze beldergän yañalıklardan soñ tegeneñ ise-akılı kitär dip uylap, Petlyuknıñ zur kara küzlärenä yotlıgıp karadı. Läkin Petlyuk ğadättägeçä ük tınıç häm salkın kanlı ide. Ul, kızık kına itep kölemseräde dä, Vasilevka yakınrak kilep häm anıñ cilkäsenä kulın salıp:

- Häbär itüegez öçen rähmät, - dide. – Mihail sezne yanap kitte disez? Ber dä kurıkmagız. Ul bu mäsälädä näq balalarça eş itä ikän äle... Yarıy, sez häzer ük iptäşläregez yanına kaytıgız da, tagın ber märtäbä islärenä töşerep kuyıgız: işetkän-belgännäre turında teşlärennän dä çıgarmasınnar, üzegezgä caysız bulır...

- Ä sez, İvan Petroviç?

Petlyuk, Vasilevnı cilkäsennän söyä-söyä:

- Ah, bik yahşı duslar buldıgız äle sez! Min sezne hiç tä onıtmam, - dide. – Ä minem turıda tınıç bulıgız. Häzer inde alar mine tota almaslar...

Vasilev kitte. Petlyuk Miñlebay yanına kilde. Gayät tınıç häm citdi tavış belän:

- Ä sin, tugankayım, Märyameñ yanına tizräk kayt! Läkin bügengä anı kürmäsäñ dä yarar. Uryadniknıñ plannarın beläse ide. Ul, möğaen, Mullagalidä bulır. Üzeñne sak tot, sineñ bügen avılga kaytuıñnı Akmırza belän minnän başka beräü dä belmäskä tiyeş. Artık ozaklap kalası bulsañ, miña sine kötärgä turı kilmäs. Yarıy, tugankayım, sälamät bul, - dip, Miñlebaynıñ kulın nık kına kıstı da, çıbırkısın bolgıy-bolgıy, ügezlär kitkän uñayga taba atladı.

Miñlebay aña närsä dip äytergä dä belmäde. Ul karañgılık eçenä kerep yugalgançı karap tordı-tordı da, üzendä köçle ber eç poşuı sizep, telär-telämäs kenä sulga borıldı häm avılga kaytıp kitte.


9.

Köz ayınıñ salkınça töne. Hava tın. Ay, kaçışlı uynagan şikelle, äle ber bolıt artına, äle ikençese artına yäşerenä. Vak taşlı komsu yul, aynıñ şulay kılanuın hiç tä yaratmaganday, ay kürenü belän ällä kaylarga suzılıp yaltırıy da, ul yañadan bolıt artına yäşerengäç, çırayın sıtıp, tiz genä küzdän yugala başlıy. Läkin bötenläy ük tügel...

Miñlebay alga taba atlap bargan sayın, anıñ aldında kıska gına aksıl tasma haman suzıluında dävam itä. Yulnıñ ber yagında karbız-kavınnarı alıngan buş bakça, ikençe yagında peçäne çabıp alıngan yalan. Ara-tirä sörelgän urınnar da oçrıy. Yulnıñ ike yagı da, ay bolıtlar artına yäşerengän minutlarda, kuyı karañgılık pärdäse belän kaplap alına. Ämma tege aksıl tasma, Miñlebaynıñ aldında suzılıp bargan komsu yul tasması, ul hiç tä betmi häm kara pärdä belän dä kaplap alınmıy. Äyterseñ lä, Miñlebaynıñ aldında gayät zur yomgak, çınnan da aksıl tasma yomgagı bulıp, Miñlebay anıñ sütelgän urınına basa-basa atlagan sayın, yomgak tagın da kübräk sütelä häm alga taba tägäri dä tägäri ide. Menä ay kinät kenä bolıtlar artınnan çıgıp kuya da, älege yomgak küz iyärgesez citezlek belän alga yögerä...

Miñlebay kinät tuktalıp kaldı. Añardan berniçä adım gına yıraklıkta ike büre yata ide. Gayät zur bürelär. İkese yulnıñ ike yagında, algı ayakların yulga salıp, başların ayakları östenä kuyıp häm üzläre Miñlebayga taba karap yatalar. Alarnıñ ikese dä, ay yaktısında yaltırap kürengän komsu yul şikelle ük, aksıl-sorgılt töstä idelär. Miñlebay, küktäge ay häm bolıtlarga karap kilä torgaç, bürelär yanına kilep citüen sizmi dä kalgan...

Monnan baytak yıllar elek, Kotırık Mullagaligä yallanıp eşli başlavınıñ näq berençe yılında, Miñlebay şuşındıy uk hälgä oçragan ide. Anda da közge sörü vakıtı bulıp, şuşındıy karañgılı-yaktılı töndä ul Märyamne kürergä kaytıp bara ide. Ul vakıtta äle, çın-çınnan yeget bulıp, kızlar belän yörüneñ barlık tämen häm läzzäten belep yörü tügel ide. Yuk. Üzeneñ avıldagı berdänber akıllı häm çibär kız belän yörüen keşelärgä sizderep masayu şikelleräk toygı belän yöri ide äle Miñlebay ul vakıtta. Şunda uk: «Kotırıkka yalçı bulu belän genä minem keşelegem yukka çıkmas. Akmırza agay, gomere buyı Kotırıkka eşläp yörep, hatınsız häm yort-cirsez kalgan ikän, mine hiç tä andıy hälgä töşerä almassız. Min yäşärmen häm üzemneken itärmen äle», - digän kebegräk ber fikerdä bulıp, ul fiker Miñlebaynı özleksez tıngısızlap tora ide. Häm bu fiker yeget bulıp üskän sayın kiñräk tamır cäyä häm açıklana bardı. Zavod eşçese Petlyuknıñ Yaña- Çirkas avılına kilep çıguı häm anıñ belän bulgan äñgämälär mondıy fikerneñ köçäyä häm bilgele ber ezgä salına baruına yärdäm itte...

Häzer ul bürelärdän dä kurıkmıy kebek. Ä ul çakta Miñlebay alardan şundıy kurıkkan ide... Äye, bügenge kebek ük ul tönne dä Miñlebayga ike büre oçradı. Başta ul katıp kaldı. Berazdan, anasınıñ bürelär turında kabat-kabat söylägännären häterläp, üzeneñ kurıkkanın bürelärgä sizdermäs öçen, tup-turı alarga taba kitte. Anıñ uñ kulı çalbar kesäsendä ide. Ul, bürelärgä yakınlaşu belän, kesäsendäge keçkenä päkesen uçına kısıp tottı. Läkin ni öçender kulın kesäsennän çıgara almadı. Şul häldä bürelärgä yakınlaştı. Bürelär, yuldan az gına çitkäräk taypılıp, yañadan yulga karap häm koyrıkların çitkä taşlap yattılar. Miñlebay bürelärneñ näq urtasınnan ütep kitte. Mondıy vakıtta keşeneñ öne alına ikän dip söylägännären işetkäne bar ide Miñlebaynıñ. Añarda da şundıyrak ber häl tudı, küräseñ. Anıñ täne kızıştı, uylau häm närsäne bulsa da añlau kuäse bette...

Bügen, üzeneñ karşısında yatkan ike zur bürene kürgäç tä, Miñlebay änä şul keçkenä vakıtında bulgan hällärne isenä töşerde... Bügen ul üzeneñ kurıkkanın da, kurıkmaganın da sizmi kaldı. Äyterseñ lä ul nindider tılsımlı dönyaga barıp kergän ide. Şul tılsım eçendä siherlänep, ul üzeneñ bürelär yanına niçek kilep citüen, añar yul birü teläge belän bürelärneñ çitkä taypıluların, üzeneñ Karbız tavı biyeklegennän niçek itep töşüen häm avıldan yırak bulmagan ındırlarga yakınlaşuın sizep tä, añlap ta ölgermäde. Başında, häzergene onıtırga tırışıp, törle-törle uylar kaynıy; ayakları üzlärennän-üzläre ciñel atlıylar. Miñlebay, tege vakıttagı şikelle ük, bürelärneñ üze artınnan iyärep kilülärenä ışana, läkin ındırlarnı uzıp kitkängä qadär artına äylänep karamaska tırışa ide. Salam häm aşlık öyemnäre belän tulı ındırlarnı uzıp beraz bargaç kına - näq şul vakıt ay da bolıtlar arasınnan borının suzdı - Miñlebay artına äylänep karadı. Bürelär, ikese yulnıñ ike kırıyınnan akrın gına atlap häm koyrıkları belän cir seberep, çınnan da anıñ artınnan kilälär ide...

Menä Miñlebay avıl kırıyına kilep citte. Şulçak ul yegetlärneñ garmun uynap, cırlaşıp kilülären işette häm tuktalıp tıñlap tordı. Artına äylänep karasa, bürelär dä çügälägännär häm, balçıktan koyıp kuygan şikelle, kuzgalmıy gına utıralar ide. Miñlebay, bürelärgä taba şayan ımlap: «Yarıy, ozata kilüegez öçen rähmät... Sez minem avılga kaytuım turında keşelärgä şaulap yörmässez inde», - dip, eçennän genä kölemseräp kuydı.




10.

Akmırzanıñ kolagına kemneñder sügenüe, närsäder ezlänep, kuış äylänäsennän aktarınıp ütüe işetelde. Läkin ul ozak kına uyana almıy yattı. Ul üzeneñ küzlären aça häm kuzgalıp tora alırlık häldä tügel ide. Küz kabakların tırışıbrak kiyerü belän, ällä nindi açı agu kergän şikelle bulıp, küzeneñ eçe ärni häm avırta başlıy. Tatlı yokı barıber üzeneken itä – küzlär yañadan rähät kenä yomıla başlıy.

Şulay da başta Akmırza uyandı. Ul, yatkan cirennän genä küzlären açıp cibärügä, kuışnıñ tişek-toşıklarınnan sarkıp torgan aksıl koyaş nurların kürde. Akmırza, östendäge kayırı tunın ayakları belän etärep cibärde dä, sarık tiresennän tegelgän kalın çalbarın kiyä başladı. Şul uk vakıtta:

- Enekäş, tor! Tor äle, bez yoklap kalganbız, - dip, Miñlebaynı uyata başladı. – Älläkemnär sügenep yöri anda...

Soñgı süzlär Miñlebaynıñ yokısın şunduk açtılar. Ul, tiz genä torıp utırdı da, avızın Akmırzanıñ kolagına uk kuyıp:

- Bez bernärsä dä belmibez, kiçtän ük yatıp yokladık...

Kotırık Mullagali, zur gäüdäse belän kuışnıñ avızın bötenläy kaplap bastı da:

- Sez, ettän tugan närsälär! Şuşı köngä hätle nişläp yatasız? – dip kıçkırıp cibärde. – Ügezläregez ındırdagı aşlıknı taptap betergän. Bar, häzer ük küzemnän yugalıgız!

Akmırza aşıga-aşıga çabata bauların bäyli ide. Ul, aptırap kına äytkän şikelle itep:

- Menä, İvan Petroviç haman kilmägän, Mullagali abzıy. Yoklap-nitep kaldı mikän ällä berär cirdä? Bez, ul uyatır äle dip yata birgänbez, - dide. Ä üze tiz genä urınınnan kuzgalıp kuış eçennän çıktı häm ındırga taba kitte.

Akmırzanıñ äytkännäre çın bulırga da mömkin ide. Andıy hällär başka vakıtlarda da bulgalap tora ide bit. Läkin Mullagalineñ küñele närsädänder şiklände. Akmırzanıñ tavışı artık tınıç häm dulkınlı ide. Ul, ber märtäbä küz töşerep alu belän, Miñlebaynıñ avız kırıyında keçkenä, bik keçkenä genä yılmayu, nindider mäğnäle häm şatlıklı yılmayu bilgese barın kürep kaldı. Yanında torgan uryadnikka karap, serle genä kaş sikertte häm iyäge belän Miñlebayga taba ımladı da, üze ındırga kitte.

Kuıştan çıguga Miñlebaynıñ küzläre koyaş nurlarına çagıldı.

- Bügen ügezlärne kötü kaysıgıznıñ çiratı ide? – dip soradı añardan uryadnik.

Miñlebay, inde töşlekkä yakınlaşkan koyaşka karap nık kına töçkerep cibärde dä, Akmırzanıkı şikelle ük sarık tiresennän tegelgän avır ak çalbarın kütärep kuydı. Şunnan soñ gına:

- Bügenme? Bügen Akmırza agaynıñ çiratı, - dip cavap kaytardı.

Uryadnik Miñlebaynıñ yüri añlap citkermägän bulıp kılanuın sizep aldı. Ul, açulı gına kalın tavış belän:

- Yuk la! Bügengeñ miña närsägä? Kiçä, menä ütkän tönne? – dip soravın kabatladı.

- İvan Petroviçnıñ çiratı ide, menä bu ütkän tönne, - dide yeget.

- Ä ul häzer kayda bulır?

- Kem belsen inde anı. Daladagı bürelär häm yabalaklar gına belmäsä...

- Citär siña! Patşa hezmätendä toruçı kazak, imeş! Minem karşıda turı gına basıp tor, soraularıma ädäple genä cavap kaytar. – Ul, ciz başlı yuan kamçısın havada seltäp cibärde dä: - Kaya, kuış eçendäge äyberlärne çıgar äle monda! Ci-vo! Barısın da çıgar! – dide.

Miñlebay karışmıyça gına kuış eçenä kerep kitte. Andagı üzeneñ çikmänen, Akmırzanıñ kayırı tunın, tüşäk häm mendär urınına tüşälgän arış salamın – hämmäsen dä beräm-beräm kuış avızınnan tışka ırgıtıp beterde. Kuış eçendä açı, çıdap bulmaslık tuzan kütärelde. Miñlebay, küzlären yomgalap, borının uçı belän kaplıy-kaplıy açık havaga çıktı. Uryadnik beraz tuzannıñ basıluın kötep tordı. Annan soñ, kamçı sabı belän törtkäläp, kuış eçennän närsälärder ezlärgä kereşte...

Mullagali kilep, uryadnik belän närsäder pışıldaşıp aldı. Şunnan soñ, çitkäräk kitep baskan Miñlebayga taba borılıp:

- Sine stanitsaga naçiz uyınına çakıralar. İrtägä ük barırga. Häzer avılga kayt, kiräk-yaraklarıñnı üzerläp, cıyınıp kuy, - dide. – Kiç belän ällä kaylarga kitep yörmä, gospodin uryadnik sineñ belän söyläşergä teli.

Miñlebay şunda uk üzän buyında kurpı aşap yörgän atına taba aşıktı. Bu ozın torıklı cirän kaşkanı atlanıp yörü, anıñ belän uyınga baru häm härtörle sugış hönärlärenä yöränü, şul vakıtlarda ayaktagı zur saban katasın, bottagı kalın häm avır tire çalbarnı, östäge iske çikmänne, baştagı tişkälänep-tuzıp betkän kiyez eşläpäne salıp taşlau, alar urınına forma buyınça tegelgän yaña häm tängä ciñel kiyemnär kiyü – bolar barısı da Miñlebayda ayırım därt häm küñel aşkınuı tudıra ide. Mondıy vakıtta ul niçek tä Märyamne kürergä, cirän kaşkasın matur gına uynatkalap, Märyam torgan öyneñ karşısınnan, yağni alar uramınnan ütep kitärgä tırışa. Bügen, menä häzer genä avılga kaytu anı bigräk tä şatlandıra. Ni öçen disäñ, Mullagali belän uryadniknıñ kolak töbendä bıcıldaularınnan azga gına bulsa da kotılıp toru ide bu. Şunıñ östenä, Märyamne kürep söyläşü mömkinlege ide. Anıñ belän añlaşırga kiräk ide. Nigä äle tönlä avıl yegetläre Sabira belän Miñlebay turında cırlap yöri ide?

Miñlebay atın yomşak kına yuırttırıp olı yulga barıp töşügä, sul yaktagı sukmaktan Vasilev kilep çıktı. Ul da üzeneñ hezmät atın iyärläp atlangan ide. Olı yulnıñ komsu tuzanın tuzgıtıp, alarnıñ atları yänäşä yuırta başladı. Miñlebay:

- Nihäl, dustım! Sineñ dä naçizga yünäleşme? – dip soradı.

- Äye. Üzegezdä hällär niçek soñ?

Ni öçender, alar ikese dä kinät kenä artlarına äylänep karadı. Anda, kuış äylänäsendä, Akmırza sabanga ügezlär cigä, Mullagali belän uryadnik biyek çitänle tarantas häm kıñgıraulı atlar tiräsendä çuala ide. Miñlebay küñelle genä yılmaep kuydı:

- Ämma utlı tabaga bastırdık ta soñ üzlären!

- Dimäk, barısı da şoma gına ütep kitte? – dip soradı Vasilev.

- Bu qadär uñışlı çıgar dip hiç tä uylamagan idem. Bigräk kızık ikän bu eş! Läkin bezdän äle katı gına sorau alaçaklar. Nık torırga kiräk.

- Älbättä. Üz küzläre belän kürmägäç, alar bezgä bernärsä dä eşli almayaçak... Bezneñ yegetlärdän süz çıga torgan tügel. Akmırza gına nık bulsın inde.

- Akmırzamı? Ul sineñ belän minnän dä häyläkär ikän andıy çakta...

Alar avılga yakınlaştı. Vasilevka avılnıñ ruslar tora torgan yak yartısına borılıp kerergä kiräk ide. Ul, atınıñ sul yak tezgenen tartıp:

- Yarıy, häzergä isän bulıp tor, - dide. – İrtägä miña tuktalırsıñ, bergä kitärbez.

Miñlebay aña cavap kaytarırga ölgermäde. Uñ yaktagı kiñ uramnan Märyam uzıp bara ide. Änä, kızu-kızu gına atlap, ul Hänifä ahiräteneñ öyenä yakınlaşıp bara. Miñlebay anı çaçaklı zäñgär şälennän, yäşkelt külmägeneñ garmun itägen cilber-cilber kiterep vak-vak kına atlap baruınnan häm, gomumän, ozın gına zifa buy-sınınnan tanıp aldı. Miñlebay anı kuıp citärgä häm ber genä avız bulsa da süz kuşıp ütärgä teläde. Häm ul, atın kinät kenä uñga borıp, Märyam artınnan kitep bardı. Tezgennären tartkalap häm ayakların tibenep atın kudı. Cirän kaşka kızu gına cilä başladı häm, at östendä utırgan keşeneñ tuktalıbrak öç-dürt märtäbä sulış aluı qadär vakıt eçendä Märyamne kuıp ta citte. Miñlebay, atınıñ tezgennären tartıp häm anı tuktata töşep:

- Siña häyerle yul bulsın, Märyam, hälläreñ niçek? – dide.

Kızu gına çabıp kilgän at, kinät tuktagan uñayga borılıp kitep kıznıñ karşısına çıktı da, üzeneñ biyek ozın gäüdäse belän anıñ yulın kiste. Märyam dä tuktalıp kaldı. Şul vakıt, tersäge selkenep kitep, anıñ şäl poçmagı bik az gına açıldı; Miñlebay kıznıñ kurku häm açudan agarıngan yözen, kaltıranıp torgan yuka gına yafrak irennären kürep kaldı. Märyam:

- Sezdän häl sorarga kalgan könebez yuk äle! Yulıgızda bulıgız! Närsägezgä mine keşelär aldında köpä-köndez mıskıl itäsez? – dide.

- Märyam! Sin närsä söyliseñ? Bu nindi häl?

- Bernindi häl dä tügel. Zinhar öçen, üz yulıgızda gına bulıgız!

- Tukta äle, Märyam, sin añlap söyläşäseñme?

- Min barısın da belep söyläşäm.

Märyam, garmun şikelle sırlanıp-sırlanıp torgan ozın häm kiñ külmäk itäge belän tuzan tuzgıtıp borıldı da, kiredän äle genä üze kilgän yakka taba kitte. Miñlebay anıñ zäñgär belän kayıp çigelgän ör-yaña sarı çitegeneñ ükçäsen genä kürep kaldı.

Bu nindi häl? Bu Märyamneñ Miñlebaynı kimsetep şulay kılanuımı? Göl çäçäge şikelle bulıp kiyengän çibär kıznıñ malaylıkta yörep üskän yarlı Miñlebaynı, anıñ sarık tiresennän tegelgän şıksız kalın çalbarın, tupas kına kinder külmägen häm tuzıp betkän kiyez eşläpäsen mıskıl itüe häm hurlavımı? Ällä, uzgan töndä bulgan hällär, berärseneñ anı, bälki, Kotırık işegaldında kürüe arkasında tugan gadi ber añlaşılmauçılık kınamı? Kıskası, Miñlebay artık närsä dip äytergä, Märyamneñ bu kılanışın niçek itep añlarga da belmiçä aptırap kaldı. Ämma cirän kaşka Miñlebaynıñ isen-akılın cıyuın häm nindi dä bulsa berär fikergä kilüen kötep tormadı. Ul, yegetneñ tezgenne ıçkındıra töşüennän faydalanıp, uram buyınça çabıp kitte.


11.

Atası Hisamıy yagınnan Miñlebaynıñ berdänber yakın tuganı Fatıyma ide. Anıñ, Geryal stanitsası yegetenä kiyäügä çıgıp avıldan kitüenä cide-sigez yıl tula inde. Läkin ul ire belän rähätlänep yäşi, bähetle keşelär şikelle tigez tormış itä almadı. Monnan dürt yıl elek anıñ iren hezmätkä aldılar. Öç yılı tula, ozaklamıy kaytır inde, dip kötep torganda gına Yaponiyä belän Rossiyä arasında sugış başlanıp kitte. Ul sugışka Fatıymanıñ iren dä ozattılar. Fatıyma öçen açı kaygı häm avır häsrät könnäre kilde: ike-öç ay da ütmäde, ireneñ ülüe turında häbär aldı...

«Naçiz» könnärendä Miñlebay änä şul Fatıyma apasında tordı. Bügen ul soñgı ber ay eçendä berençe märtäbä yahşılap yal itte. Ul, urmannan utın kisep kaytkandagı şikelle arıp, ayırata katı häm tınıç yokladı. Ul Fatıyma apasınıñ irtä belän irtük toruın da, miçkä yagıp kabartma peşerüen häm kümäç saluın da, göclätep samavır kuyıp cibärüen dä sizmäde. Samavırın kaynatıp miç aldına kuygaç, Fatıyma Miñlebaynıñ tämläp häm rähätlänep yoklavına soklanıp karap tordı. Häm anı berkadär irkälägän yomşak tavış belän genä:

- Tor inde, enem, Miñlebay! – dide.

Yeget apasınıñ süzlären berençe äytüendä ük işette. Läkin anıñ şunda uk torası kilmäde. Ul – apası tarafınnan äytelgän süzlärneñ, küñelgä şulay yagımlı häm kolakka şundıy yomşak tavış belän äytelgän irkäläü süzläreneñ yañadan kabatlanuın teli, ul anı balalarça ömet itep kötä ide. Häm ul küzlären açmıy gına kiyerelgäläp, suzılgalap kuydı. Fatıyma apası bu irkälänülärneñ tämen, läzzäten belä; monıñ ul bik tınıç, üz hälennän üze kanäğat çaklarda gına bula torgan irkälänü ikänen añlıy ide.

Monnan ber ay elek kenä äle Miñlebay gayät kaygılı häm küñelsez ide. Ul vakıtlarda Miñlebay rätle-başlı yoklamıy da, kirägençä aşamıy da ide. Ul – Märyam kaygısınnan, üze belän Märyam arasında çıkkan añlaşılmauçılık arkasında şundıy buldı. Kitär aldınnan saubullaşırga dip üz öylärenä kaytkaç, anı anası belän atası da tirgäp, öydän kuıp çıgarganday itep çıgarıp cibärdelär. Anası Mäguzä, Miñlebaynıñ yörägenä agulı uk bulıp kadalırlık itep:

- Oyatsız uk ikänseñ, balam! Min sine bu qadär ömetsez bulırsıñ dip ber dä uylamagan idem. Ul Kotırık Sabirası, kırık mirdän kalgan söyrälçek, sineñ ni canıña hacät buldı? Üz balam bulsañ da, sinnän bigräk Märyam canaşımnı kızganam. Şundıy akıllı, şundıy insaflı kız! Niçä yıllardan birle sine kötep utıra bit. Ber abruysız keşeneñ balası bulsa, yöz märtäbä atı-çabı çıgıp betär ide inde. Kön sayın kilep torgan yauçılar anıñ busagasın taptap tuzdıralar bit inde, - dide. Şunnan, küz yäşlären yaulık poçmagı belän sörtä-sörtä dävam itte: - Şulkadär yakın, şulkadär üz bulıp kitte bit ul bezgä, canaşım! Kilen dip äytergä dä telem barmas kebek bulıp tora başladı. Kızım, Märyam kızım, dip kenä yörtermen kebek uylap yöri idem. «Alla birsä» dip äytmägänmen, küräseñ dä, uylarım färeştälärneñ «amin» digän çaklarına turı kilmägän ikän.

Miñlebay anasına yörägen yarıp salırga häm anıñ saflıgın ananıñ üz kullarına tottırıp kürsätergä äzer ide, läkin ul üzeneñ serlären, yäşerten tügäräk eşlärenä bäyle bulgan hällärne aña söyläp birergä hiç tä buldıra almadı.

Yokısız tönnän soñ Miñlebay, aş öyendäge yalçı hatınnan kümäç, söt alıp aşadı da, başka vakıttagı kebek Mullagali belän saubullaşıp-nitep tormastan, tiz genä atın iyärläde häm atlanıp kapkadan çıgıp ta kitte. Cirän kaşka, başka vakıtlarda öyrängän ğadäten saklap, kül buyı uramı belän kitep bardı. Läkin berazdan Miñlebay anı sulga tarttı. Bügen ul, gomerendä berençe märtäbä, ata-anasınnan häyer-doga alıp kitärgä telämäde. Bügen ul turı Märyam tora torgan uramga yul tottı. Anıñ yöräge Märyamne, şul akıllı häm çibär kıznıñ ber genä märtäbä yılmaep karavın küräse kilep aşkına ide. Başka vakıtlarda anı Märyam ya kapka töplärendä basıp kötkän kileş, ya pärdäse kütärelgän täräzädän karap ozata torgan ide. Bügen Märyam üzläreneñ kapka töplärendä dä tormıy, anıñ täräzä pärdäse dä kütärelmägän. Miñlebay alar öye turınnan atın atlatıp kına uzdı, läkin ul Märyamneñ şäüläsen genä bulsa da kürä almadı. Bu häl anıñ häsräten arttırdı, kemder anıñ yörägen çemetep-çemetep alganday buldı. Aña, bu kaygını azrak onıtıp toru häm ciñeläytä töşü öçen, yuldagı tuzan-tufraklardan öyermäle buran tuzgıtırga, atınıñ toyaklarınnan oçkınnar çäçrätep çabarga kiräk kebek toyıldı. Menä ul häzer, atın uñga borıp, Lor-lor tıkrıgı dip atalgan tar gına tıkrıkka keräçäk... Ämma Miñlebay atına kamçı belän seltänä almıy kaldı. Tıkrık urtasında basıp torgan Märyamne kürep, yugarı kütärelgän kamçısın kire töşerde. Kötügä sıyır kua bargan Märyam, Miñlebaynıñ şuşınnan ütäsen belep, bu aulakta anı kötep tora ide. Läkin ul üzeneñ kötep toruın sizderergä telämäde. Miñlebaynı kürü belän, ap-ak alyapkıçın cilferdätep, tıkrıknıñ bu başına taba kilä başladı. Yeget, atın kızu-kızu atlatıp, kızga taba kitte. Barıp citkäç, üze dä sizmästän «sez»gä küçep:

- İsänmesez, Märyam?! – dide.

Atın kinät kenä borıp, kız belän yänäşä bara başladı. Märyam aña hiçber süz äytmäde. Läkin ul artık dulkınlanudan kızargan yözen dä, yäş belän yüeşlängän ozın kerfeklären dä Miñlebaydan yäşermäde. Anıñ debet şäle cilkäsenä töşerelgän, sarı kaşimir yaulıgı çäç tolımnarı astınnan artka kayırıp bäylängän. Çäçürgeç başındagı kömeş täñkäläre atlagan sayın selkengäläp, çıltır-çıltır tavış birep baralar, anıñ keçkenä genä kolaklarında zur kömeş alkalar selkengäli. Anıñ yöze sargaygan, küz töpläre eçkä batkan. Yokısız ütkän tön yogıntısı anıñ moñsu häm hälsez küz karaşlarında da çagıla. Miñlebay aña kızganıp karap kuydı. Annan soñ:

- Märyam, sez miña yukka gına üpkälisez, - dip süzgä kereşte. – Minem küñelemdä tırnak oçı qadär dä ker yuk...

Märyamneñ söylise süzläre bik küp, läkin anıñ yılıysı, başın Miñlebaynıñ kükrägenä salıp, üksep-üksep yılıysı kilä häm häzer ul ber genä avız süz dä äytä almıy ide. Miñlebay:

- Menä bit ul niçek kilep çıktı, min kiçä dä sineñ yanga bara almadım, - dip süzen dävam itte. – Mine kiçtän ük uryadnik çakırtıp aldı. Ul mine tön buyınça yanınnan cibärmäde... Anıñ İvan Petroviç turında närsäder beläse kilä...

Märyamneñ yöze yaktırıp kitkändäy buldı. Şunnan soñ ul sulık-sulık yılıy başladı. Şälen başına kütärep kuydı häm anıñ belän yözen kaplap:

- Min sine bügen tön buyınça köttem... Tagın şul Sabira belän çualıp kaluıñdır dip uylagan idem. Alaysa, sin uryadnik yanında gına bulgansıñ ikän? – dide.

- Nişläp alay diseñ, Märyam? Uryadnik yanında bulu bik ük küñelle häl tügel bit ul.

- Küñelle bulmıy birsen. Şulay da uryadnik sine minnän ayıra almas. Tik menä, Miñlebay, sineñ Sabira belän çualuıñnı da döres dip äytälär bit äle. Alay bay kızları belän çuala başlagaç...

Keşelär yörmi torgan tar tıkrık betep, yeget belän kıznı adım sayın täräzä häm gaybät küzätep torgan kiñ uramga kilep çıktılar da, alarnıñ süzläre şul urında kiselep kaldı... Miñlebay atın kiredän tıkrık eçenä taba bordı, Märyam anı moñsu gına baş iyep ozattı...

Stanitsaga bargaç, Miñlebay atna buyınça küñelsezlänep yörde. Fatıyma apası anıñ kaygısın urtaklaşırga teläsä dä, Miñlebay aña üzeneñ eç serlären söylämäde. Ul härvakıt üz eçennän genä yandı häm şuñardan nindider täm-läzzät taptı. Läkin bu häl ber atnaga qadär genä şulay suzıla aldı. Annan soñ Miñlebayda üz başında gına kaynagan uy häm fikerlärne kemgä bulsa da söyläü, açıktan-açık äytep birü, ul keşedän nindider kiñäş-fälän alu teläge tudı. Şunıñ östenä, bu soñgı «naçiz» uyını bulıp, ozaklamıy alar öç yıllık hezmätkä alınırga tiyeş. Bu turıda süzlär könnän-kön kuyıra başladı... Dimäk, Märyamgä öylänäm, hezmätkä qadär tuy ütkärep kitäm, dip yörgändä genä, anı üpkälägän häm räncegän hälendä kaldırıp kitärgä turı kilä.

Miñlebay üzeneñ eçendägelärne Fatıyma apasına açıp saldı. Apası, anı baştanayak tınıç kına tıñlap utırgannan soñ:

- Äy, enem, şuşı köngä qadär äytmiçä, yukka gına üz-üzeñne uy belän beterep yöriseñ ikän, - dide. – Märyam monı gına añlamıy torgan kızmı inde. Sineñ serläreñ minem dä, anıñ da serläre bulır. Bezgä Märyamne genä nıgıtıp alırga kiräk. Ata-anasın ul üze künderer...

Yahşılap yuındı häm kiyende-yasandı da, Fatıyma şul könne ük Yaña-Çirkas avılına kitte. Miñlebayga ozak kötärgä turı kilmäde. İke kön ütep öçençe kön digändä apası äylänep tä kayttı. Anı, Cäläy kartnıñ cirän çabışkısın cigep, Cäläy belän Hisamıy üzläre ozata kilgännär ide.

Kartlar, işektän kerä-kereşkä ük uyın-kölkele süzlär äytep, Miñlebay belän küñelle genä isänläştelär. Çäy yanında anıñ hälen, niçek-niçek hezmät itüen soraşıp beldelär, yahşı hezmät itüe öçen rähmät äyttelär. Koyaş küptän bayıp, vakıt şaktıy soñ buluga karamastan, kartlar ikäüläşep stanitsa atamanı yanına kittelär. Atamannıñ käyefle çagı turı kilgän, küräseñ. Şul uk vakıtta Hisamıy kartnıñ küçtänäçe – ul alıp kilgän ike kaz da, Miñlebaynıñ bik yahşı hezmät itüe dä üz täesirlären yasagan bulsa kiräk. Ataman kartlarnıñ üteneçen cirenä citkergän. Hezmätkä kiter aldınnan tuy ütkärep alu öçen kartlar Miñlebaynı eştän buşatunı soragannar ide. Stanitsa atamanı monıñ öçen ber ay vakıt birgän.

Bu häl monnan yegerme kön elek buldı. Şunnan soñ ozaklamıy Miñlebay Märyamnän şatlıklı-kuanıçlı hat ta aldı...

Menä şul-şul hällärdän soñ gına Miñlebaynıñ çiksez şatlanuı, üze öçen dönyanıñ ber genä dä kitek urını kalmagan kebek itep, üzen-üze tınıç tota, kiçlären katı yoklıy başlavı Fatıymaga bik bilgele ide. Şulay uk bu tınıçlıknıñ artık ozakka suzıla almavın, yegerme dürt yäşenä citkän yegetneñ üz gomerenä berençe märtäbä kilgän häm fäqät vakıtlıça gına bulgan şatlık ikänen dä Fatıyma, niçekter yöräge belän sizenep añlıy. Şunlıktan da ul Miñlebaynı härvakıt irkälärgä, şäfkatle ana şikelle ük itep anı yuatırga, anıñ şat häm tınıç küñelenä hiçber kara tap töşermäskä tırışa. Ul, kulınnan kilgän qadär, enese yanında üzen şat häm küñelle tota; härvakıt Märyamne iskä alıp, anıñ yözenä şunda uk yaktılık birä torgan süzlär söyli. Ul, yış-yış kına üzeneñ Yaña-Çirkas avılına kaytuın häm Märyam belän söyläşülären isenä töşerep:

- Kuysana, hoday üzen yaman küzdän genä saklasın inde! – di. – Bu qadär dä uñgan bala bulır ikän! Üzemne örmägän cirgä utırtmadı, iyäsen yaratsañ, etenä söyäk taşla, digändäy, kürsätmägän hörmäte kalmadı. Avızımdagı süzläremne, min äytkänçe ük suırıp alıp, yotarday gına bulıp tora... Kaya ul kurku! Miñlebay belän bergä bulsam, utına kerergä dä, suına töşärgä dä riza, «uf» dip tä äytmäm, sırtım sınsa da, doşmannarıma sınatmam, dip tik tora.

Miñlebaynıñ tormıyça irkälänep yatuın kürgäç, Fatıyma änä şularnı häterläp aldı. Häm ul, inde öçençe märtäbä kabatlap:

- Tor inde, enem, tor! Soñga kalıp kuysañ üzeñä yahşı bulmas, - dide. Az gına uylanıp torgannan soñ yılmaya töşep: - Äy, hätereñ korgırı, isemnän dä çıkkan ikän. Menä, Märyamnän tagın hat kilde, äle yaña gına kiterep kittelär, - dip östäde.

Miñlebay östenä yabıngan yurganın tezläre belän kütärep cibärde dä tiz genä torıp ta utırdı. Annan soñ, küñelle genä yılmaep:

- Närsä, tüti? Märyamnän hat diseñme? Ällä yüri genä şayartıp äytäseñme? – dip soradı.

- Nişläp yüri genä äytim? Menä, hat bar.

Miñlebay anıñ kulındagı iske genä sarı käğaz törgägenä yotlıgıp karadı, häm aña Fatıyma apası yüri akrın söyli kebek añlaşıldı.

- Avıldan Lor-Lor Sitdıyk kilgän ikän, şunıñ Särväre artınnan birep cibärgän... Ya, söyeneçkä närsä biräseñ?

Fatıyma bu süzlärne söyläp betergän vakıtta Miñlebay ike balagına da buylatıp zäñgär tasma totkan yäşkelt çalbarın, artık tupas bulmagan kazak itegen kiyep tä ölgergän ide inde. Ul, miç aldındagı kalay komgannı aldı da, söyeneçkä yaulık alıp biräçäge turında apasına väğdälär birä-birä, eçke külmäktän genä işegaldına çıgıp kitte. Fatıyma:

- Ay, enem, öydä lägändä genä yuın! Tışta bügen salkın, kar yaugan, - dip kıçkırıp kaldı.

Miñlebay, öygä kergäç, öske külmägen kide häm bilenä kayış buıp kuydı. Fatıyma anıñ kayçan da ber yaulık alıp birüenä karşı tügel ide. Läkin, änä şul bulaçak yaulıkka östämä räveştä, anıñ häzer ük biyep aluın soradı. Miñlebay moña da karşı kilmäde. Furackasın sul yakkarak kırın salıp kide dä, uñ yak çigäsenä tuzgıp töşkän kuyı koñgırt çäçen tiz-tiz genä sıypaştırıp, avız eçennän üz-üzenä takmak äytep, kulların selekkäli-selekkäli biyergä kereşte. Biyep tuktavı belän ük apası aña hatnı kiterep tottırdı.

Hat şaktıy kalın ide. Ul çit-çitlärennän häm urta ber cirennän ak cep belän tekkäläp kuyılgan. Kara yäki sarı cep belän tügel, ä bälki ak cep belän tegelüe, bu inde, hatnıñ bik zur şatlıklı häbärlär kiterüen añlata. Hatnıñ ber yagına: «Oşbu hat tapşırılsa ide Miñlebay Gomärevneñ üz kulına», - dip yazılgan.

Dönyada iñ yaratkan häm özelep söygän keşesennän kilgän qaderle hatnı mondıy aşıgıç arada gına ukunıñ ber dä täme, küñelendägeçä läzzäte bulmas kebek toyıldı. Şunlıktan, hatnı kükräk kesäsenä saldı da, atın karap kerü öçen, Miñlebay yañadan işegaldına çıgıp kitte.

Berençe kar yaugan tönneñ irtäse bik matur, havası saf, cile yomşak häm cılı ide. Tabiğatneñ bu maturlıgı Miñlebaynıñ şatlıgın tagın da üsterep, yörägendäge aşkınulı därt hislären berniçä märtäbälärgä arttırıp cibärgändäy buldı. Ul nindider ber ciñelçä köygä sızgırınıp lapaska kergän vakıtta cirän kaşka tiz genä başın kütärde; ayakların tıpırçındırıp, kolakların uynatkalap kuydı; irennären kaltıratıp, yomşak kına avaz belän tavış birde: bu anıñ su eçärgä teläven añlatıp kuyuı ide. Miñlebay anıñ mañgayınnan, arka östennän, botlarınnan sıypaştırdı. Muyınınnan ipläp kenä koçaklap aldı da, üzaldına uynaklap häm selkengäläp torgan kolakların, äye, alarnıñ äle bersen, äle ikençesen üpte. Akrın gına pışıldap: «Rähmät siña, malkay!» – dip kuydı. Cirän kaşkanı kiçäge iñ katlaulı häm avır sikereş vakıtında berençelekne alganı öçen qaderläü ide bu.

Miñlebay atın işegaldına alıp çıktı. Ber kulın çalbar kesäsenä tıkkan, ä ikençese belän ozın kayış tezgenneñ oçınnan totkan kileş, cirän kaşka öçen küptännän tanış ber köygä sızgırgalap tordı. Cirän kaşka ozak yalındırmadı, küperep torgan yomşak kar östenä ipläp kenä yattı da, rähätlänep, ayakların selkä-selkä ıñgıraşıp aunıy başladı... Aunap tuygannan soñ tordı. Ayakların cäyä töşep, böten gäüdäse belän selkenep kuydı – östendäge kar häm balçık kisäkläre kagılıp taşlandı. Miñlebay anı, eçerep kaytır öçen, külgä alıp töşep kitte.

Miñlebay eşlären beterep öygä kergän vakıtta säkegä kızıl şakmaklı aşyaulık cäyelgän, anıñ östenä samavır häm keçeräk agaç tabaknı tutırıp kabartma utırtılgan ide inde. Fatıyma, kabartmanı Miñlebay utırası urınga tabarak etärep:

- Ya, enem, utır! Cılı köyençä genä aşap alıyk äle, - dide. – Äydä, sin üzeñ sındır inde, ir-at barında hatınnarga kölçä sındırıp utıru kileşmi ul.

Miñlebay, kaynar kabartmanı sındıra-sındıra:

- Tüti, siña bik zur rähmät inde... Cılı kümäçeñ dä bulgaç, kölçäsen peşerep tormasañ da yaragan bulır ide, - dide.

- Aşa, enem, tuygançı aşa. Bar vakıtta sıylap kalıym äle.

Kabartmalarnı tagın da yegetneñ aldınarak etärep, maylırakların astan alıp öskä kuydı. Annan soñ:

- Hatıñnı ukıdıñmı soñ äle? Avılda nindi yañalıklar bar digän? – dip soradı.

Miñlebay, Märyamneñ hatın şulay ozak ukımavı öçen apası aldında uñaysızlanıp kuydı. Anıñ tügäräk yözenä alsu kızıllık yögerde.

- Min ul hatnı irkenläbräk ukırmın digän idem, tüti.

Çäydän soñ Miñlebay hat ukırga utırdı. Hatnıñ ceplären teşläre belän özä-özä anıñ baytak vakıtı uzdı. Bu arada Fatıyma samavırın alıp kuydı, çınayakların kaynar su belän çaykadı; alarnı kızıl şakmaklı tastımal belän sörtä-sörtä:

- Bigräk tä inde, ber dä keşe açıp ukırlık itmägän, - dide.

Hat ber dä irenmiçä häm küp itep yazılgan. Anıñ çit-çitläre çäçäksıman käkre-bökre kızıl häm al sızıklar belän bizälgän. Fatıyma monı kürep:

- Hay, can kisägem, innek buyaularına qadär kaldırmıyça buyap betergän ikän, - dip kuydı.

Miñlebay hatnı iğtibar belän genä ukıy başladı. Anda:

«Sälam hat, hup kürsäñ ukıp bak, hup kürmäsäñ utka yak, - dip, ğadättä härber hatta bula torgan baş kuyılgan ide. Annan soñ: - Sezki gıyzzätle vä hörmätle kürüçe cankayıma, bezki sezlärne ber kürergä zar vä intizar bulıp, sezneñ öçen kön-tön utlar yotıp, bik sagınıp vä bik sargayıp torgan cankayıñnan küptin-küp vä yänä çuktin-çuk sälamnäremne küktäge yoldızlar, cirdäge çäçkälär sanınça itep, irtänge iskän salkınça cillär belän sin canaşım torgan Aygırcal stanitsasına taba oçırıp cibäräm, - dip sälam bülege yazılgan. Annan soñ: - Äy, canaşım, ence taşım, qaläm kaşım, sin canımnıñ dävası, ike küzem karası, yörägemneñ pärası, sin bıl-bıl koş balası...» – kebek süzlär belän yegetne maktau bülege dävam itkän. Bolarnıñ barısınnan soñ bik küp itep cırlar yazılgan. Hatnıñ iñ ahırında, onıtıp kaldıra yazganı öçen bik-bik gafu ütenep, här ike yaknıñ da kızu-kızu tuy häzerlege alıp baruın, şuşı könnärdä genä atası Cäläy belän Miñlebaynıñ atası Hisamıynıñ Orenburg şähärenä barıp, annan tuy kiräk-yarakları citeşterep kaytuların äytep yazgan.

Miñlebaynıñ bu hatnı ukıgaç tugan şatlıgın yazıp ta, söyläp tä beterä alırlık tügel ide. Ul, küzlärendäge şatlık yäşlären tuktatıp kala almaganı häldä, Fatıyma apasınnan uñaysızlanıp, tiz genä işegaldına çıgıp kitte.





12.

Koyaş, haman sayın yaktırak balkıp, akrın-akrın gına yugarı kütärelä. Läkin yaña yaugan yomşak karlar anıñ irkäläven hiç tä kütärä almıy. Koyaş yagımlırak yılmaep, ul yomşagrak karagan sayın ayak astındagı karlar da yukargannan-yukara häm sorgılt komsu cirneñ kuyınına haman nıgrak señä bara.

Stanitsa yortlarınıñ törle kapkaların açıp, anıñ kiñ uram yäki tar gına tıkrıklarınnan atların yuırttıra-yuırttıra, uyınnar mäydanına kazak yäşläre cıyıla. Alar, üz urınnarın üzläre belep, kilä-kileşkä ük safka tezelälär. Alarnıñ hämmäseneñ dä sul yagında iyär özänkelärenä tiyep-tiyep torgan yaltır kara kınnarı, ul kınnar eçendä ütken korıç kılıçları bar. Ul kılıçlarnıñ sarı ciz sapları koyaş nurlarında cem-cem itep yılkıldap tora. Saf karşında, äle bersenä, äle ikençesenä bäylänep häm öste-östenä törle prikazlar birep, zur gäüdäle biyek kara aygırga atlangan sotnik yöri. Mäydannıñ ber kırıyınnan ikençe kırıyına qadär, kara-karşı ike saf itep neçkä sıyık tallar utırtıp çıgılgan. Tamaşa belän kızıksınuçı kart-korı häm bala-çagalar mäydan tiräsendäge öy häm taş koymalar yanınnan karap tora.

Mäydan stanitsa atamanın kötä. Tınlıknı bozıp, anda da monda çapkalap toruçı sotnik aygırınıñ toyak tavışları gına işetelä; üzen böten mäydanga huca itep sizgän sotniknıñ karlıkkan tavışı äle ber, äle ikençe urında yañgırap kala.

Ataman kızıl kalay tübäle biyek agaç yortlar yagınnan kilep çıktı. Ul, miçkä kebek tügäräklänep kabargan korsagın köç-häl belän genä kütärep, söt şikelle ap-ak biyä östendä utırıp kilä. Atamannıñ uñ häm sul yaklarında berär ofitser, alar artında dürt-biş kazak bulıp, bolar hämmäse dä uynaklap torgan taza biyälärgä atlangan. Hämmäseneñ dä biyäläre, atamannıkı kebek ük, ap-ak.

Bolarnı kürep, sotnik aptırap kaldı. Ni öçen ataman bügen genä biyägä atlanıp çıkkan? Başka vakıtlarda ul ya cirän aygırga, yäki kara turı kaşkaga atlanıp çıga ide bit. Bügen ällä ul sotnik östennän şayartıp alırga uylaganmı? Läkin sotnik öçen başka hiçber çara da yuk ide inde. Ul, acgırıp torgan köçle aygırınıñ tezgennären nık kına tartıp tottı da, böten saf buyınça:

- Smir-rno! – dip boyırdı.

Safka tezelgän atlar da, alar östendäge kazaklar da torgan urınnarında katıp kaldı. Sotnik, aygırnıñ korsagın şporları belän tiz-tiz kıtıklap, üzen mäydan urtasında kötep torgan atamanga taba çaptırıp kitte. Ul, atamanga berniçä metr citmiçäräk tuktap, sotnyanıñ äzer buluı turında belderergä tiyeş ide. Läkin ul kiräkle urında tuktalıp kala almadı. Anıñ aygırı, algı häm artkı ayakları belän dulap, böten mäydannı tutırıp keşnäp cibärde dä, atamannıñ biyäse östenä ırgıla başladı. Taza gäüdäle, kalın cilkäle sotniknıñ aygırga köçe citmi ide. Moña atamannıñ açuı kabarıp kitte. Ul, kulındagı ciz oçlı yuan kayış kamçısı belän başta aygırnıñ näq mañgayına, annan soñ sotniknıñ arkasına sugıp cibärde.

Safta toruçılar kinät kenä canlanıp, ber-bersenä karaşıp aldılar. Ozın buylı, çibär yözenä nindider östämä maturlık birep toruçan zur kılıç borınlı Vasilev Miñlebayga taba başın häm furacka kozıregın kagıp kuydı. Miñlebay anıñ uyların, ul monı süz belän äytmäsä dä, koyaş kebek balkıp torgan yözennän ukıp belde.

Stanitsaga cıyılgan yäş kazaklar arasında Miñlebay ay buyınça berençelekne alıp kilde. Moña bay balalarınıñ açuları çıga häm alarnıñ könçelek tamırları özleksez räveştä kuzgalgalap tora ide. Läkin berse dä Miñlebay kulındagı aldıngılıknı ala almadı. Şulay da bay malayı Mihail ara-tirä berençelekne algalap kuya. Sotnik isä härvakıt Mihailnı yaklıy, niçek tä berençe urında itep anı kürsätergä tırışa. Bügen tallar kisü nomerı ütäläçäk. Bu – aktıkkı sbordagı soñgı uyın, häm ul ataman küz aldında eşlänä. Şuşı soñgı uyında östen çıkkan keşe barlık öç yıl buyınça da berençe bulıp kilgän isemen alaçak. Vasilevnıñ Miñlebayga başı belän ımlap kuyuı häm çın küñeldän yılmaep karavı: «No, tugankay, buldı! Häzer inde ataman sotniknıñ süzlärenä kolak ta salmayaçak. Kara anı, berençelekne bügen dä sin alırga tiyeş», - digän mäğnäne añlata ide.

Sotnik yañadan kazaklar yanına kilde. Ul açulı häm kölke ber kıyafättä. Läkin kazaklar, ul inde üze kilgäç, añardan açıktan-açık kölä almıylar, barı tik eçtän genä ketkeldilär ide. Bu alarnıñ şayan yaktı yözlärennän, kölemseräp yırılgan avız kırıylarınnan, ber-bersenä küz oçları belän genä karaşıp kuyularınnan añlaşıla. Sotnik monı üz küzläre belän kürä häm böten yöräge belän sizenep tora. Ul, başka beräü dä tügel, monda sotnik Petrov üze,barı tik ul üze genä huca ikänlekne tagın ber märtäbä kisätep kuyarga telägändäy, bugazınıñ töbennän karlıgıp çıkkan kalın tavış belän kıçkırıp cibärde:

- Sot-nya-ya!.. Marş-ma-ar-rş!.. Stoy!

Tal kisü uyını başlanıp kitte. Mihailga qadär bu eşne berse dä yahşı itep üti almadı. Kayberläre ber-ike talnı kisep ölgerä almıy ütep kitä; ikençeläre artınnan tal utırtılgan agaç stannar augalap kala; öçençeläre talnı tiyeşle urınnan ya yugarırak, ya tübänräk kisälär. Menä çirat Mihailga citte. Ul, üzeneñ ak bäkälle cirän atın uynatkalap, başkalardan ayırılıp çıktı. Kılıçın kınınnan tiz genä suırıp aldı da, anı tantanalı kıyafättä yugarı kütärde. Ak bäkäl öçen artık bernärsä dä kiräk tügel ide inde: ul şunda uk çabıp tallar arasına kerep kitte. Mihail baştan uk atamanga oşap kuydı bulsa kiräk. Başkalarga ul küzeneñ kırıyın-kırıyın gına töşergäläp ala ide. Mihailnıñ berniçä seltänüe buldı, ataman anı centekläbräk küzätä başladı. Sotnik ta canlanıp häm kanatlanıp kitkändäy buldı. Äye, ägär dä ul ahırga qadär şulay uñışlı itep ütäp çıga alsa, berençelekne Mihail alaçak; sotnik anı teşe-tırnagı belän yaklayaçak, ataman da moña karşı kilmäyäçäk. Läkin alarnıñ bu şatlıkları artık ozakka bara almadı. Mihailnıñ kulı, niçekter, kaltıranıp kuydı; anıñ kılıçı, yöze belän tübän äylänep, bik az gına üzeneñ yünäleşen üzgärtte dä, ak bäkälneñ sul kolagın kisep ütte. Moña Mihailnıñ şulkadär açuı kilde ki, anıñ tik ber genä talnı kisäse kalgan ide, ul anı kisep tä tormadı. Kılıçın tup-turı itep yugarı kütärde dä, atın tagın da nıgrak çaptırıp ütep kitte. Ak bäkälneñ kiselep töşkän yartı kolagı toyak ezendäge pıçrak kar suına batıp kaldı.

Ataman bu hällärne başınnan ahırına qadär karap tordı. Ul, açuınnan kemne dä bulsa kıynap taşlar inde, dip kötkän vakıtta, böten gäüdäse belän selkenep häm hiç tä tıyıla almıyça kölä başladı.

Saftagı kazaklar da şaulaşıp köleşälär ide...

Çirat Miñlebayga da citte. Ul, sotnik prikazı buyınça başkalardan ayırılıp çıgıp, kiseläçäk tallar tezmäsenä yakınlaştı. Kılıçın kınınnan suırıp alıp yugarı kütärde. Korsagın itek ükçäläre belän kıtıklap aluga cirän kaşka yomılıp alga çaptı. Miñlebaynıñ uñ kulındagı avır kılıç, ciñel genä uynaklap, ber uñga, ber sulga seltänä başladı. Cirän kaşka ütken kılıçnıñ ber yaktan ikençe yakka seltänü ritmına şunda uk caylaşıp aldı. Ul, belener-belenmäs kenä, başın äle ber yakka, äle ikençe yakka avıştırgalap bardı. Anıñ muyını häm başı alga suzılgan, kolakları tigez genä sılanıp artka yatkannar; korsagı nık kına eçkä tartılıp, ul üze bötenläy neçkärep kalgan. Miñlebay aktık talnı çabıp özgängä qadär ul şulay bardı.

Märyamneñ hatı, Vasilevnıñ haman därtländerep yörüe häm äle genä Mihailnıñ kölkegä kaluı – bolar hämmäse dä Miñlebaynıñ küñelen üsterde, anıñ üz-üzenä ışanıçın nıgıttı.

Menä Miñlebay iñ soñgı talnı kisep ütte. Anı tüzemsezlek belän karap torgan ataman, kamçısın havada kisken genä seltäp, närsäder kıçkırıp cibärde. Sotnik saklık belän genä atamanga yakınlaştı. Ataman aña:

- Gomärovnı minem yanga! – dip boyırdı.

Miñlebay şunda uk ataman yanına kilep tä citte. Atamannıñ kulında kömeş saplı yahşı kılıç ide. Ul, küzneñ yavın alırday bulıp yılkıldap torgan qıymmätle kılıçnı Miñlebayga suzıp:

- Menä bu minnän büläk bulır, - dide. – Kiläçäktä böyek patşa häzrätlärenä turılıklı, anıñ doşmannarına karşı rähimsez buluıñnı telim.

Miñlebay atın atamanga yakınrak kiterde. Kömeş saplı kılıçnı ber kulı belän genä aldı da, anı kükrägenä kıstı häm başın ide. Läkin ul büläk kılıçın üpmäde häm ber genä avız süz dä äytmäde. Atamanga Miñlebaynıñ ant itep väğdä birmäve dä, avız kırıyı belän genä kölemseräp kuyuı da, üzen-üze täkäbber tınıç kıyafättä totuı da oşamadı.

Bu hällär atamannı aynıtıp cibärgändäy itte. Hätta ul üzeneñ iserek baştan sotnik östennän şayartular oyıştıruınnan ükenep kuydı. Büläkne bit, härvakıttagıça, tantanalı räveştä saf aldında birergä ide. Menä şunda Miñlebay ant itep väğdä birmäsen häm kılıçnı üpmi kalsın ide äle! Ul vakıtta kürsäter ide ataman aña...

Atamannıñ miyennän änä şundıy kaynar uylar yögerde. Hätta ul, kulların Miñlebayga taba suzıp, äle genä birgän büläk kılıçın kire tartıp aludan köçkä-köçkä genä tıyılıp kaldı. Läkin häzer soñ häm eş betkän ide inde.

Ataman, kamçısın açu belän havada seltäp, kük biyäneñ algı botına katı itep suktı da, çaptırıp kaytıp kitte. Yanındagı ofitser häm kazaklar da aña iyärde.


13.

Miñlebay şul könne ük kaytırga çıktı. Törle-törle uylarga birelep bara torgaç, ul üzeneñ Çirkas yılgasına kilep citüen sizmi dä kalgan. İke kılıçnıñ da ber yakka tagılgan buluı berkadär uñaysızlıy, alar, ber-bersenä bärelgäläp, borçıp bara ide. Miñlebay ber kılıçın uñ yakka tagarga uyladı. Vak kırçın taşlar östennän çıltırap akkan saf yılga suın çıkkanda häm atın atlatıp kına taunı mengän vakıtta Miñlebay änä şul eş belän şöğıllände.

Taunı mengäç ul kızurak kaytırga teläde. Ayakların selketkäläp, iyär özänkeläre belän cirän kaşkanı kıtıklarga kereşte; tezgenne dä tartkalap kuydı. Läkin ul artık ozak yuırttırıp bara almadı. Miñlebaynıñ aldınnan gına yulnı arkılı kisep çıgu teläge belän çabuçı yırtkıç anıñ iğtibarın üzenä yünältte. Tezgenne tiz genä tartıp kuyu arkasında cirän kaşka tuktalıp kaldı.

Bu – zur gına gäüdäle ber kart büre ide. Ul bik-bik tırışıp çaba, häm artkı ayakların cirgä katı-katı etärep sikerä. Läkin anıñ alga baruı hiç tä ürçemi. Äyterseñ lä, ul artkı ayakları belän cirne katı etärep alga sikerä dä, närsäder anı koyırıgınnan tartıp artkarak, ul töşärgä telägän noktadan çigenebräk töşärgä mäcbür itä. Anıñ kalın muyını az gına bögelep, başı uñ yakka taba karap katkan, täne yüeş, avız-iren tiräläre ap-ak kübek. Miñlebay bu büreneñ kemnär tarafınnandır küptännän ük kuılıp kilüen häm inde anıñ tämam arıgan buluın añladı. Ul: «Başı uñ yakka karap katkan, sul yagınnan barasıñ ikän, ul bernärsä dä kürä almıy. Mañgayına kılıç sırtı belän genä sugıp alırga bula», - dip uyladı. Sul kulında atnıñ tezgenen uynatıp, uñ belägenä elengän kamçını selekkäläde, hätta atnıñ algı botına berne sugıp ta aldı.

Cirän kaşka can-färmanga yomılıp çabıp kitte. Miñlebaynıñ uñ kulı turayıp yugarı kütärelde häm anıñ yalangaç kılıçı havada çaykalgalap bara başladı. Menä cirän kaşka büreneñ artınnan kuıp ta citte. Alar bergä, yänäşä ük bara başladı. Şul uk minutnıñ eçendä dip äyterlek Miñlebaynıñ uñ kulında yugarı kütärelgän kılıç kisken genä seltäp cibärelde, häm büre äylänep-äylänep barıp cirgä audı. Ul – sudan alıp korıga ırgıtılgan zur balık şikelle – başın, koyrıgın häm ayakların nık tıpırçındırıp, barlık gäüdäse belän suzılıp çirämgä yattı. Miñlebay, az gına uzıp kitkän cirän kaşkanı kiredän borıp büre yanına kiterde dä, üze şunda uk cirgä töşte. Büre ülep betmägän ide äle. Miñlebay, kılıç sırtı belän anıñ mañgayına, kolak töplärenä häm muyın tamırına sukkalap, bürene tiz-tiz genä üterep taşladı.

Şul arada büre çabıp kilgän yaktan biş et kürende. Alar, üzläre kuıp kilgän bürene nindider çit keşe sugıp alganga açuları kilgänlekne añlatırlık räveştä ırıldaşıp, ber-ber artlı algı ayakları belän cirgä nık kına tayanıp tuktadılar. Miñlebay barmak yanap häm irkäle süzlär äytep alarnı tıydı, büregä häcüm itärgä, anı özgäläp taşlarga irek birmäde. Etlär isä, teşlären kısıp häm zarlı gına şıñşıp, köçkä-köçkä genä tüzep kala aldılar. Alar arasındagı zur torıklı, büre şikelle ük sorı yonlı, oçlayıp kilgän ozınça avızlı ber akıllısın Miñlebay yahşı tanıy ide. Bu – Märyamnärneñ au ete, avıl halkı telendä bik maktalıp yörtelä torgan et; ul üze Burzay dip atala. Miñlebay: «Dimäk ki, auçılar arasında minem babay bulası keşe Cäläy kart ta bar», - dip, mäğnäle genä fiker itep aldı. Ul Burzaynı üzenä çakırgalap ta karadı. Läkin, könneñ-kön buyınça azaplanıp kugan häm üze berençe bulıp kilep alaçak bürene sugıp yıkkan öçen, Burzaynıñ hätere bik nık kalgan ikän. Ul, üzeneñ hucası Märyam yanına yış kına kilep yöri torgan häm şaktıy tanış, bötenläy iyäläşep betkän keşese buluga karamastan, Miñlebayga yakın da kilmäde. Hätta koyrıgın da selekmi, küzlären büre üläksäsenä tekäp, taştan koyıp kuygan şikelle tik tora ide.

Etlär kütärelgän yar buyınnan iyärle atlarga atlangan keşelär dä kilep çıktı. Miñlebay alarnı yılmaep karşıladı, alar da yeget belän küñelle genä isänläştelär.

Auçılar arasında elek-elektän ük saklanıp kilgän ğadät buyınça, büregä anı sugıp aluçı, bu urında Miñlebay huca ide. Läkin monıñ tagın ikençe yagı da bar: ägär dä bu törkem eçendä iñ olısı Miñlebay bulsa, büregä dä ul huca, yağni yırtkıçnı ul tagıp alıp kayta; ägär inde añardan da olılar bar ikän, ul vakıtta Miñlebay üze kemne olı häm hörmät itelä torgan dip tapsa, bürene änä şul keşegä tagunı täqdim itärgä tiyeş. Auçılar häzer Miñlebaynıñ nindi karar kabul itüen kızıksınıp kötä ide.

Monda ike keşe arasınnan kaysısın saylau mäsäläse kıyınrak häl bulıp kaldı.

Bäyetçe Nizametdinnıñ ap-ak sakalı böten kükrägen kaplap algan, töse-bite dä şaktıy kartka ohşıy. Miñlebay uyınça, ul Cäläydän ike-öç yäşkä olırak bulırga tiyeş. Şular östenä, ul äle bäyetçe dä ide. Aña tiyeşle bulgan hörmätne kürsätmiçä kalırga Miñlebaynıñ küñele hiç tä tartmıy. Anı böten avıl halkı hörmät itä bit. Şulay bulmaska mömkin dä tügel. Yaña-Çirkas avılında kem genä öylänmägän dä, Nizametdin kart kemne genä bäyet äytep käläş kuyınına iltep yapmagan ikän? Avılda iñ osta bäyetçelärdän Nizametdin häm anıñ enese Gıylmetdin sanala. Alar üzläre dä bu eşne bik teläp başkara. Alarda hiçber yalındıru ğadäte yuk. Bilgele, dönya bulgaç, alarnıñ da häterläre kalgan vakıtları, açuları kilgän keşeläre bula torgandır. Andıy çaklarda da alar yalındırıp yäki kıstatıp-mıstatıp tormıylar, aldan uk kisätep, kırt kına özep äytep kuyalar:

- Bäyet äytü öçen dip bezgä kilep yörmäsen. Bez anıñ tuyına barıp yöri torgan keşelär tügel.

Bu häbär avıl halkına aldan uk işetelä, şunıñ belän bulaçak tuynıñ däräcäse şaktıy gına töşep tä kala.

Şulay bulgaç, Nizametdin kartka tiyeşle hörmätne kürsätmiçä kalu bik tä uñaysız ide. Läkin Cäläy kart aña karaganda da kübräk hörmätkä layık bulıp tora. Ul bit söyekle Märyamneñ atası, änä-menä Miñlebaynıñ babası bulırga torgan keşe. Miñlebay, büre üläksäsen artkı ayaklarınnan totıp kütärde dä:

- Cäläy abzıy, bu närsäne sezneñ iyärgä tagıyk inde, - dide. Annan soñ, süzlärenä berkadär uyın-kölke tösen birergä tırışıp: - Nizametdin abzıynıñ da, Cäläy abzıynıñ da yäşlären belmim, alay-bolay yalgışlık bulsa, gafurrahim inde, - dip östäde.

Miñlebaynıñ bit urtaları kızarıp kitkändäy buldı. Läkin, anıñ şatlıgına häm gacäpkä kaluına karşı, Nizametdin kartnıñ yözendä tamçı qadär dä açu häm könçelek bilgese sizelmäde. Hätta ul üze, yegetne tınıçlandırırga tırışıp:

- Yarıy, enem, yarıy! Bik yahşı, min bik riza, - dide.

Alar yul buyınça törle uyın-kölke süzlär söyläşep kayttılar. Nizametdin kart, tınıç kına kuyı tavış belän:

- Bezne beläseñ inde, enem, kışka kersäk, kuyan şulpası eçmägän könebez bulmıy bezneñ, - dide, iyäreneñ artkı kaşagasınnan eläkterep, atınıñ ike yagına askan kuyannarnı selketkäläp kuydı: - Burzaylar bik yahşı bit bezneñ, barısı da Cäläy çordaş burzayınıñ balaları.


14.

Sabira Miñlebaydan niçek tä üç alırga, anıñ teläk häm ömetlären kisärgä uylıy, şunıñ östenä, Märyamneñ dä bäheten küpsenä, alar arasına agulı kara yılan bulıp kerergä teli ide. Döres, Sabirada Miñlebaynı söyü häm aña karata üzendä saf mähäbbät toygıların saklau digän närsälärneñ berse dä bula almadı. Mägär Sabiranıñ his häm uyları yäşen tizlege belän üzgärep, öyermä şikelle böterelep häm butalıp tordılar. Vakıt-vakıt anıñ küñele Miñlebayga da töşep kuya. Bu uñgan yegetne Sabira üzenä buysındırırga, anı barı tik üze telägän sukmaktan gına yörtergä uylıy. Atasınıñ malı häm baylıgı belän üzenä kiyäü satıp aluçılar Yaña-Çirkas avılında elek-elektän bula kilgän. Läkin närsäder Sabiranıñ küñelen Miñlebaydan bik nık kire etärä. Bala vakıttan uk Miñlebay belän talaşıp üsüläre, açı tellelek kürsätep, üzeneñ yegetne «häyerçe» dip, «ötek» dip, «kilmeşäk» dip hurlau häm mıskıl itüläreme? Yuk. Sabira alarnıñ hämmäsen dä onıtırga äzer. Bötenläy ük bulmasa da, Miñlebaynı üz kulına töşerep algançı, anı üz sukmagına salıp, üze telägänçä genä yörtä başlagançı onıtır ide ul hällärne Sabira. Annan soñ üze beler ide äle närsä eşlärgä, Miñlebaynı niçek itep üz kubızına biyetergä. Läkin monda Sabiraga başka ber häl uñaysızlıy. Ul – Miñlebayda bulgan çiksez gorurlık. Hätta alar arasında berniçä märtäbä açıktan-açık äyteşülär dä bulgalap aldı.

Ber könne şulay, Miñlebay yırak yulga barası atlarga solı salıp, ä Sabira kötüdän kaytkan sıyırlarnı lapaska yabıp yöri ide. Berse atlar yagınnan, ikençese sıyırlar yagınnan kilep, alar ikese dä lapas kapkası yanında tuktalıp kaldılar. Sabira, kulların arkılıga cäygän häldä Miñlebaynıñ yulın kisep:

- Min sine çıgarmıym, - dide.

Läkin Miñlebay hiç tä Sabira belän şayarırga cıyınmıy ide. Ul, Sabiraga yakınlaşır-yakınlaşmas kına tuktalıp:

- Şayarmagız äle, minem vakıtım yuk, - dide.

Sabira, anıñ süzlären bötenläy işetmägän şikelle kılanıp:

- Miñlebay! Min siña ber süz äytergä cıyınıp yöri idem, - dide.

Miñlebay anı añlamaganga salıştı häm yözendäge äüvälge citdilegen yugaltmıyça gına: - Min sezne tıñlıym, äytegez süzegezne, - dide.

- Äytegez dip... Yegetlär üzläre başlap äytä torgan süz inde ul... Miñlebay, sin ni öçen miña açulı-kıçulı yöriseñ äle? Ä min sine... sine...

Miñlebay aña äytep beterergä irek birmäde:

- Turısın äytkänem öçen gafu itegez... Sez närsä, minem mähäbbätemne satulaşırga uylıysızmı? Monıñ öçen ber Sabiranıñ gına tügel, Kotırıklar näseleneñ böten baylıkları da citmäs, - dide dä, kölemseräp, lapastan çıga başladı.

Ämma Sabira urınınnan kuzgalmadı. Ul Miñlebaynıñ mondıy hurlaularına da tüzärgä äzer, gorur yegetneñ irke aldında bay kızınıñ köyäz täkäbberlegen vakıtlıça gına buysındırıp kalırga da riza ide. Läkin Miñlebay anıñ belän artık çualmadı, anı üz yulınnan çitkä etärep cibärde...

Bu häl Sabiranıñ açuın çiktän tış kabarttı. Ul, üzençä Miñlebayga üç itep, kemne dä bulsa başka beräüne söyü, şunıñ belän üzen-üze yuatu, niçek tä yörägeneñ yarsuın basarga tırışu fikerenä kilde. Hatını häm balası östennän yörep, «mähäbbäten» Bähtiyärga «büläk» itte. Bähtiyärnı täräzä aşa üz yanına kertep, ozın da, küñelsez dä, kaygılı da bulgan tönnären anıñ belän ütkärde. Döres, kız başı belän hatınlı ir belän çualu keşelär aldında anı hurlandıra ide. Läkin Sabiranıñ başka hiçber çarası yuk... Ul Bähtiyärnı köçläp söyärgä, mäcbüri yaratırga, üzen-üze ireksezläp küñelen şuña berketergä tırıştı.

Läkin bolarnıñ berse dä Miñlebaynı kara yılan açuı belän teşläü, niçek tä anıñ üzäk-bägırenä ütärlek berär yavızlık eşläü telägen yukka çıgara almadı.

Menä şunlıktan da, Miñlebay belän Märyamneñ tuyı turında süzlär kuyıra başlagaç uk, Sabira bu turıda agasına häbär itärgä aşıktı. Garifcan da ozak köttermäde, señleseneñ hatın algaç ta kaytırga çıktı.

İske öydä Sabira yalgızı gına ide. Ul, zur stena közgeseneñ karşısına basıp, üzenä-üze moñsu gına karap tora. Ni öçender soñgı könnärdä ul üzen olısıman itep sizä başladı. Aşau-eçüneñ dä hiçber tämen tapmıy. Könnän-kön ayak häm kul buınnarınıñ häle kitä kebek. Közge aşa ul üzeneñ eçkä batkan kaygılı küzlärenä, yañak söyäkläre kalkıp torgan zur bitlärenä, tuzgıgan kiñ kara kaşlarına karap tordı.

Şul vakıt anıñ yanına Garifcan kilep kerde. Anıñ kaşları cıyırılgan, çırayı sıtık, kıyafäte açulı ide. Ul tup-turı säke kırıyına barıp utırdı. Läkin ber genä avız süz dä äytmäde. İserek başın tübän iyep, ber kulı belän säkegä, ikençese belän tezenä tayanganı häldä, başlap Sabiranıñ närsä bulsa da äytüen kötte.

Sabira ul kergäç ük közge karşınnan çitkä taypıldı. Arkası belän yagılmagan salkın miçkä söyälep, beraz gına agasına karap tordı da:

- Abzıy, turısın gına äyt äle, sin nigä miña açulanıp yöriseñ? – dide.

Garifcan, haman şulay säkegä tayanıp utırganı häldä:

- Açulanu gına tügel, min sine et urınına kisär idem äle. Tege hahul Petlyuk kaçkan tönne şuşında nilär bulganın da söyläp birä almıysıñ bit. Ä üzeñ mine çakırtıp hat yazasıñ. Häzer minem küpme ukuım kaldı, - dide.

Sabira yalınulı yuaş tavış belän dävam itte:

- Abzıy, minem şiklängän närsälärem bar da barın, tik min alarnı äytergä genä kurkam. Kız başım belän uryadnik yanına çakırtıp yörsälär... Annan soñ, ni... Bähtiyär...

Garifcan aña uyındagın tulı açarga irek birmäde. Ul:

- Yuklarnı söyläp torma äle sin, señlem! Sin miña işetkän-kürgännäreñne äyt tä bir, kalganın min üzem başkarırmın, - dide.

- Min, abzıy, dürt närsädän şiklänäm, - dide Sabira. – Berse şul. Min Bähtiyär belän täräzä aşa söyläşkändä, anıñ yanında kemder bar kebek sizelde. Min añardan, yanıñda keşe barmı ällä, dip soradım da, ul miña, beräü dä yuk, ber et ütep kitte bugay, dide. Möğaen genä şunda Miñlebay bulgandır dim min. Tege kälpäk turında üzeñ dä beläseñ inde. Bähtiyär bervakıtta da uramga kälpäk kiyep çıkmıy bit ul. Miñlebayga öyaldına kerep tıñlarga caylı bulsın dip möğaen genä alar baş kiyemnären almaşkannar.

Garifcan kinät äsärenep kitte. Ul, başın citez genä häräkät belän yugarı kütärep:

- Sin närsä diseñ? Sin ul süzlärne kaydan alıp söyliseñ? Niçek inde ul – öyaldına kerep tıñlau? – dip, öste-östenä soraular birde.

Sabira inde üz-üzenä nıklı ışanıç belän dävam itte:

- Äye, möğaen genä kem dä bulsa öyaldına kerep tıñlap torgan. Min işegaldında vakıtnı kemder şuşı bülmäneñ utın sünderde. Öygä kerep, kurka-kurka gına ut yandırıp karasam, kotım oçıp, yörägem yarıla yazdı. Menä şuşı säkedäge kiyez östenä kemneñder ayak ezläre töşep kalgan ide. Tuzanlı kata eze. – Agasınnan şiklänä-şiklänä genä: - Min bu ezlär turında ätigä dä, änigä dä äytergä kurıktım. Barıber üzemne genä tirgärlär ide.

Mondıy yañalıktan Garifcannıñ yöräge cilkenep kuydı. Anıñ öçen barısı da añlayışlı ide inde. Ul, yarsuınnan tüzä almıyça sikerep tordı da, işekle-türle yörergä kereşte. Ul tübändägeçä söylänep fiker yörtä ide:

- Täräzä artındagı şäülä. Kälpäk belän käläpüş alıştırıp kiyelgän. Kiyez östendä tuzanlı ayak kiyeme ezläre. Bolay bulgaç, şik tä yuk, Miñlebay ätilärneñ söyläşkänen tıñlap torgan, annan soñ hahulga barıp äytkän, tegese şul tönne ük kaçıp kitkän.

Garifcan işek katında tuktalıp kaldı.

- Täräzäneñ bige nindi häldä ide soñ? – dip soradı.

- Gomer-gomergä bikle torgan eçke kelä ul tönne açık ide.

Garifcan yañadan işekle-türle yöri başladı. Ul, Sabiraga kütärelep karamıyça gına:

- Siña bolarnı küptän äytergä kiräk ide. Niçava, häzer dä artık soñ tügel äle! Miñlebaynı käläş kuyınına keräm dip yörgändä genä törmägä iltep tıgarga bik mömkin äle. Bähtiyärı da açuımnı küp kiterde, anıñ belän bergä kitär, - dide.

İşek yanındagı agaç çöydän kamçısın alıp, anı belägenä kide; bilenä kılıçın taga başladı. Sabira añardan:

- Abzıy, sin kayda barasıñ? – dip soradı.

- Aygırcalga, stanitsa atamanı yanına baram.

- Abzıy, kara äle...

- Ya, karap toram, närsä äytäseñ bar tagın?

Sabira akrın gına poçmak yakka taba atladı. Yaulık kırıyı belän yäşle küzlären kaplıy töşep:

- Abzıy, zinhar öçen dip äytäm, Bähtiyärnı ğayeple itep yöri kürmä inde, - dide.

- Ni öçen ul tagın? Bähtiyär kebek zatsız belän başıñnı bäylämäsäñ, üzeñä tiñ tabılmas dip kurkasıñmı ällä?

Sabira, poçmak säkedäge tüşäk häm mendärlär östenä yöze belän kaplandı da, yılıy başladı. Garifcan, señleseneñ yanına uk barıp:

- Närsä buldı tagın siña? Nigä yılıysıñ? – dip soradı.

- Abzıy canım, miña häzer üzemne-üzem suga taşlıysı gına inde. Häzer minem keşe küzenä kürenerlegem dä kalmadı. Abzıy, minem sinnän başka eç seremne söylär keşem yuk...

- Ya, närsä, närsä buldı tagın? Äyt süzeñne.

- Abzıy! Minem... Minem yögem bar...

- Kemnän? Şul Bähtiyärdanmı ällä?

- Äye, añardan...

Garifcan sul kulı belän kılıç sabın, uñı belän kamçısın kısıp tottı. Anıñ Sabiranı şuşı urında ya kıynap taşlıysı, ya kılıç belän çapkalap beteräse kilde. Ul, teşlären şıkırdatıp kıstı da, tiz genä işekkä taba borılıp ölgerde.

Yul buyınça ul üz-üzenä tübändäge uylarnı tukıp bardı:

- Menä häzer min stanitsa atamanın niçek ışandırırga belermen. Häzer ul minem yukka gına uku kaldırıp yörmägänemne añlar. Şulay, Miñlebay çalkasınnan äylänep töşte digän süz inde häzer.




15.

Yaratu häm söyü toygıları, kaynar taşkın, köçle därt bulıp, Märyamneñ böten tänen, miyeneñ iñ neçkä cepçeklärennän alıp ayak häm kul barmaklarınıñ oçlarına qadär öretep algan ide. Anıñ yöräge yarsıp häm aşkınıp, keşe kulınnan ıçkınırga ımtılgan turgay şikelle tilpenep-tilpenep tibä. Anıñ küñelendä oyıp yatkan talgın rähätlek, çın söyü häm saf mähäbbät cılısı aşa tugan bu hozurlık, yarsu yörägenä azmı-küpme tınıçlık ta, şul uk vakıt närsädänder berkadär borçılu da birep tora.

Äye, Märyam ğadättän tış zur şatlıklar aldında tora. Läkin, ber genä täülek vakıt kaluga da karamastan, ul şatlıknıñ kilep citüe ömetle dä, şul uk vakıt hiçber ömetsez dä kebek ide. Kotırık Garifcanınıñ närsäder isnänep yörüen Märyam işetkäläp tora. Şul isenä töşkän sayın anıñ yöräge üzaldına culap kuya. Äyterseñ, anıñ kükräk kuışı eçenä nindider kurkınıç canvar kerep oyalagan da, yörägen ber kırıydan gına tırnap häm kimergäläp tora ide. Şulay bulmaska soñ! Miñlebayga ul näq unike yäşennän, tege zur saban tuyı bulıp ütkän könnän ük küñelen salıp kuydı bit. Anıñ bu mähäbbäte yıllar uzgan sayın köçäyä häm nıgıy bardı. Ul üzeneñ aldagı barlık ömet häm yuanıçların Miñlebay belän bergä bäylängän itep kürä. Ul härvakıt: «Minem başka hiçber telägem yuk. Ni genä kürsäm dä, anıñ belän bergä küräm. Utına da anıñ belän, suına da anıñ belän bergä töşäm», - dip uylıy.

Häzer Märyamgä yegerme ike yäş tula. Yaña-Çirkas avılında yegetlärne bolay ozak kötü ğadäte yuk ide äle. Unaltı-uncide yäşkä citteme, tormışı tigezräk bulgan hälle keşelär üzläreneñ ulların öyländerä, kızların kiyäügä birä başlıy. Untugız yäş tiräläre ul inde iñ aktıkkı baskıç bulıp tanılgan.

Märyam, un yıl buyına Miñlebaynı kötep, bik küp yegetlärneñ täqdimnären kire kaga kilde. Üz avılınnan yäki çit avıl häm stanitsalardan kilgän küp yauçılarnıñ kayberlärennän ul ansat kına kotıla ide. Läkin arada şundıy yahşı keşelär kilep çıga ki, ata belän ana alarnıñ yauçılarına berniçek tä karşı süz äytä almıy. Yauçını tegeläy-bolay yuatkalap çıgarıp cibärälär dä, ul kitkäç tä Märyamne ügetlärgä kereşälär. Märyam isä üzeneñ Miñlebaynı kötüen, sabıy çagınnan uk kolagı aña teşlätelgän buluın açıktan-açık äytep, ata-anasına yalınıp häm yalvarıp yılarga totına. Ul, ägär dä Miñlebaydan başka keşegä birsälär, barıber dönyada tormayaçagın, üzeneñ gomeren üze hälaq itäçägen yäşermiçä belderep kuya. Märyamneñ bu süzlärenä ışanmaska mömkin dä tügel ide. Yaña-Çirkas avılında andıy küñelsez hällär bulgalap tora: yaratmagan irennän kotılu öçen, ber yäş hatın üzen-üze koyıga ırgıttı, ä ikençese asılınıp ülde. Änä şuña kürä dä, Märyamneñ kaynar küz yäşläre aşa äytkän süzlärennän soñ ata belän ananı sagışlı kaygı häm kurku basa. Berdänber balalarınıñ tormışın facigale vakıygalar belän çiklärgä ata da, şulay uk ana da riza tügel, älbättä...

Bulaçak tuynı alar şulay kötep aldılar.

Bügen Cäläy kart mal-tuarların köndägedän irtäräk karap eşen beterde. İşegaldın häm kapka töplären tagın ber kabat cıyıştırıp, karların köräp häm seberep kuydı. Läkin küzgä kürenmägän başka vak-töyäk eşlär dä kilep çıktı: öy tübäsennän it çaba torgan tagaraknı töşeräse, kazlarga aşarga çıgarıp biräse, munça işegeneñ tupsası kupkan ikän, anı kagası, uram bakçanıñ çitänen tözätkäläp kuyası buldı. Cäläy, änä şularnıñ hämmäsen eşläp betergäç kenä, tämam arıp yoklarga yattı. Döresräge, aş öye säkeseneñ ber kırıyına gına başın teräp, berär säğat çerem itep almak buldı.

Läkin anıñ küzlärenä yokı kermäde, ul bersennän-berse tıngısız uylarga birelep yattı.

Anıñ hatını Mörşidä, üzeneñ bertugan apası Färhicamal karçık belän bergäläp, tuy kiräk-yarakları äzerli. Alar köndezdän ük inde tabak-tabak bavırsak häm koştel peşerdelär, dürtpoçmaklı ozınça ciz podnoska ballı bavırsak katırıp kuydılar. Ä häzer, Märyam yanına kiç utırırga kiläçäk kızlardan pilmän yasatıp alu öçen, aşıga-aşıga it töyärgä kereştelär. Cäläy alarnıñ pıçak belän kıştır-kıştır it turauların, turalgan itne tagarakka salıp töyulären, anı yoklıy dip belep, pışañ-pışañ gına söyläşülären işetep yattı. Apalı-señelle karçıklar bulaçak tuyga kagılışlı tege yäki bu mäsälä turında kaygırtıp serläşälär. Hätta Cäläy kart uylap yatkan närsälär turında uk fiker alışa başlıylar.

Färhicamal karçık:

- Mulla nikah ukırga riza buldı mikän inde, kiyäüdän soraşmadıñmı? – dip kızıksındı.

Mörşidä:

- Nikah ukıgan öçen bäränle sarık birergä bulgaç, rizalaşkan. Tegelär anı kotırtıp kına toralar bit, tañ atkançı tagın kırık törle uyga töşep betmäsä yarıy inde.

Cäläy kart ta näq şul turıda uylıy ide: «Gabdelhalıyk mäzin belän aldanrak söyläşep kuymıy yalgış ittem. Häzer ul kaydadır başkırt yagına kitep bargan. Ä Hälläf mulla ber dä ışanıçlı kebek itep äytmäde bit. Kotırık – anıñ kiyäve. Şulay bulgaç, ul kemneñ cırın cırlarga tiyeş? İrtägä ul nikah ukımasa, ya bara almıym-fälän dip avıru-mazarga salışıp kalsa – böten äzerlängännäreñ yukka çıktı digän süz inde».

Märyam yalgızı gına ak öy yagında. Ul, öyne berniçä märtäbä centekläp cıyıştırıp çıktı. Kiştädäge kiyem-salımnarnı, poçmak yaktagı zur yäşel sandık östenä öyelgän yastık häm mendärlärne, täräzä töplärendäge matur-matur çäçäkle göllärne, işektän kergäç tä sul yakka urnaşkan häm aldı belän uram yak täräzägä karap torgan şkaftagı savıt-sabanı – barısın häm barısın da kabat-kabat kuzgaltkalap, üzeneñ küñelenä oşagança kileşle itep urnaştırdı. Kiç utıra kilgän kızlarga aşatu öçen äzerläp kuyılgan karbız häm kavınnarnı östäl östennän alıp östäl astına kuydı; çaçaklı zur aşyaulıknı östäl kırıyınnan salındırıp töşerep, östäl astındagı äyberlärne täräzägä kilgän yegetlär kürmäslek hälgä kiterde. Annan soñ, işek belän miç arasındagı zur ciz lägän eçenä ciz komgannı utırtıp, huş isläre añkıp torgan yomşak sabın belän kulların häm biten yudı.

Märyamneñ eşläre monıñ belän genä tögällänmägän ide äle. Ul, kerşän häm inleklären şkaftan alıp östälgä kuydı da, zur stena közgesenä kiñ östäl arkılı karap, közgedäge üz şäüläsenä üze soklanıp kına yılmaep tordı. Anıñ çom-kara çäçläreneñ kalın häm ozın tolımnarı kalku kükräge aşa alga töşkän. Märyam alarnı ipläp kenä sıypap kuydı. Annan soñ, aşıkmıyça gına çulpılı çäçürgeç belän ürep, çäç tolımnarın yañadan artka taşladı; öy eçendäge tirän tınlıknı bozıp, çulpı täñkäläreneñ ber-bersenä bärelep çıñlauları işetelde. Märyam äle haman da közgedän küzlären almıyça karap tora. Ul üz maturlıgınnan üze kanäğat. Anıñ küzläre sörmäle sorgılt, küz almaları tösle ük kerfekläre ozın häm tip-tigez, neçkä genä kıygaç kaşları şomırt kara. Aña kaş karası tartıp torunıñ da, kaşların neçkärtü öçen vakıt ütkärüneñ dä kiräge yuk. Bolay karap toruga anıñ bitlärenä kerşän dä, yuka gına alsu irennärenä hiçber törle inlek-fälän dä kiräkmi kebek ide. Şulay da ul kerşän häm inlek kullanudan bötenläy ük baş tartmadı... Şunnan soñ ul külmäk yakasın häm muyınındagı ere-ere sarı gäräbälären rätläde, ayagındagı çämçäle çitekneñ cıyırıla başlagan kunıçın tartıp kuydı, beläzek häm yözeklären kiyep aldı. Anıñ zäñgär ahak kaşlı kömeş yözek kiyelmägän ber genä barmagı da yuk ide.

Şular belän Märyamneñ bizänü-tözänüläre bette. Ul, bäyli torgan şälen alıp säke türenä mende dä, uram yak bakçaga karagan ike täräzäneñ arasına barıp utırdı.


16.

Kızlar şaulaşıp kilep kerdelär. Alar, närsädänder kızık tapkan bulıp, üzlärennän-üzläre çırık-çırık köleşälär, ber-bersenä uyın-kölke süzlär äytälär, işektän kergändä bersen-berse törtkäläp cibärgän bulalar. Monda, Hänifädän başka, barısı dürt kız ide. Alar hämmäse dä bäyrämçä matur kiyengännär, bersennän-berse uzdırırga tırışıp bizängännär.

Alar döberläşep kilep kerügä, başındagı uy häm fikerläre taralıp, Märyamneñ dä küñele kütärelep kitte. Ul, bäyläp utırgan şälen tiz genä säkegä kuydı da, urınınnan sikerep tordı. Külmägeneñ ozın itägen kulları belän kütärä töşep işekkä taba bara-bara:

- Kilerlär inde, nişläp bolay soñladılar ikän, dip kenä utıra idem äle, - dide. Kaysılarınıñ şällären alıp poçmak yaktagı kiştägä elde, kayberlärenä bişmätlären salışırga, kiyez iteklären alıp miç aldına kuyarga bulıştı. Şul eşlärne kızu-kızu başkargan arada:

- Ävekäylär, niçek soñ äle sez bolay barıgız da bergä kiläse ittegez? – dip soradı.

Kızlar arasında şayarıp söylänülär häm ber dä kiräge bulmagan urınnarda da kölgän bulıp kılanular dävam itte. Aradan berse:

- Menä Hänifä ahiräteñ bit, Bähtiyärın iyärtkän dä, bezneñ barıbıznı da cıyıp çıktı. Äydägez digäç, äydägez, di, bizänep mataşmagız, anda sez kunak bulıp utıru öçen barmıysız, digän bula.

İkençese aña östäp:

- Şulay di, äü! Ällä inde tagın bezdän taş kisterergä cıyına.

Arada küp süzle häm usalrak tellese şadra Marziyä ide. Ul:

- Bähtiyärı tagın, sömsez sıyır şikelle! Kapka töbenä kilep citkäç tä bezneñ arttan kalmıyça aptırattı. Äy alla, kızlar kürdeme, sagız inde menä, yabışırga gına tora, - dip, Hänifägä törtterep äytep kuydı.

Hänifä Marziyänıñ üzenä närsäder kadabrak äytmäkçe ide, akıllı kız Gölsem tizräk süzne başka yünäleşkä borıp cibärergä aşıktı:

- Bu Bähtiyär abzıy bigräk kızık keşe inde. Sezne, di, min üz östemä amanät itep aldım. Şulay bulgaç, barıgıznı da sanap, Cäläy abzıyga üz kulım belän tapşırıp çıgam, di.

Marziyä da, üzeneñ urınsızrak ıçkındıruın añlap, Gölsemneñ süzlären kuätläde:

- Sezneñ öçen, digän bula, äti-äniläregez aldında min cavap biräçäk. Sez, digän bula, Märyamgä iyärep, ber tön eçendä barıgız da kiyäügä kitep barmagız tagın anda, digän bula.

Aradan berse:

- Hänifä tutagıznı da azdırıp kuymagız tagın, di äle ul, - dip östäde.

Alar hämmäse dä köleşep aldılar. Şunnan şau-gör kilep säke türenä tezelep utırdılar da şäl bäylärgä kereştelär. İşektän Märyamneñ anası Mörşidä kilep kerde. Ul, kaysısınıñ arkasınnan söyep, kaysısına kilgän öçen rähmät äytep, kızlar belän beräm-beräm küreşep çıktı da, Hänifäne aş öyenä çakırıp alıp çıgıp kitte.

Berniçä minuttan Hänifä yañadan kızlar yanına äylänep kerde. Ul ber kulına zur gına koştabak tulı töyelgän it, ikençe kulına, iläk belän, dürtkelläp kiselgän kamır kisäkläre totkan ide. Ul, kuana-kuana kölep:

- Yägez äle, kızlar, kul eşläregezne kuyıp torıgız. Kul-kuldan gına tizlätep pilmän bögep alıyk, - dide. Şunda uk kiredän borılıp çıgıp kitte dä, kuna taktası häm, yasalgan pilmännärne tezep baru öçen, zur-zur ike aşyaulık alıp kerde.

Kızlar, säkegä kuyılgan kuna taktası äylänäsenä utırışıp, eşkä kereştelär. Märyam, öyneñ poçmak häm tür yakların bülep torgan çarşaunı töşerde dä:

- Yegetlär kürmäsen äle üzegezne. Ömälär kotlı bulsın, digän bulıp, üçeklärgä kereşerlär tagın, - dip kuydı.

- Äy-y, üçeklämäsälär tagın! – dide Marziyä. – Alarnıñ inde, töne buyınça täräzä yanında katıp-tuñıp tora torgaç, telläre kıçıtıp betä torgandır.

- Äle dä rähmät inde ul meskennärgä, - dide Gölsem dä. – Tönnär buyınça bezne sagalap çıgalar bit. Uram gına äylänep kilälär dä, tagın şul täräzä töbendä toralar.

Berniçä minut öy eçendä tirän tınlık hökem sörde. Annan soñ, isenä töşerüdän üze dä kuanıp, Marziyä kinät kenä kıçkırıp cibärde:

- Anısı da monısı, kızlar! Bez äle bik kiräkle närsäne onıtıp cibärgänbez. Tozlı, ceple, kamırlı, kümerle, baldaklı pilmännärne bezgä kem yasap birer? Tuy könendä kiyäüne sınamıyça bulmıy inde anısı.

Gölsem bu urında da Marziyä äytkännärne kuätläde:

- Çınlap ta! Ägär dä kiyäü äçe telle bulsa – aña tozlı pilmän, yukka-barga bäylänep eç poşıra torgan bulsa – ceple, cebeki bulsa – kamırlı, kara eçle bulsa – kümerle...

Marziyä Gölsemgä äytep beterergä irek birmäde. Ul, yılmayulı kısık küzläre belän Märyamgä karap:

- Ägär dä mägär kiyäü bik yahşı, bik küñelle häm bähetle keşe bulsa – aña baldaklı pilmän çıgar. Baldak urınına üzemneñ ahak kaşlı çın yözegemne salam, - dide.

Hänifä alarnı katı gına tirgäp äytte:

- Kızlar, kıbırsımıy gına eşegezdä bulıgız! Bezneñ kiyäüne ber dä sınıysı-nitäse yuk, anı bez biş bıltırdan birle sınap kiläbez inde, çüp-çarlarıgız belän aşnı pıçratmıyça gına utırıgız! Aulak öylärdä yegetlärne sınau öçen genä kileşä ul andıy çurt-çuramannar.

- Yözek kenä salırga da yaramıymı, Hänifä tüti? – dip soradı Marziyä.

Hänifä, bu yulı inde tavışın şaktıy yomşarta töşep:

- Artık yözekläregez bulsa, nik tä yözne salmagansız! Ber süzem dä yuk. Tik karagız anı, yözekläregez kire kaytarıp birmi torgan keşegä çıksa, soñıntın üpkäläşep yörise bulmagız, - dide.

Marziyä:

- Salabı-ız, salabız! Yözek tä salmagaç, anıñ ni kızıgı bula soñ? – dide dä, sul kulınıñ keçkenä barmagına kiyelgän yäşel kaşlı matur yözekne salıp, kuna taktası östenä kuydı. Gölsem dä, anıñ artınnan Särvär belän Märvär dä berär yözeklären saldılar.

Märyamne köçle şatlık dulkınnarı yaulap aldı. Anıñ sorgılt küzläre bähetle yılmaya. Bu söykemle küzlärdän, bulaçak kiyäüne şulay hörmät itkännäre öçen, iptäş kızlarına rähmät oçkınnarı börkelä. Märyam: «Kızlar, yözekle pilmännäregezne bilgeläbräk kuyıgız, alarnı kiyäü tabagına salıp kerterlär», - dip, hätta tegelärneñ islärenä dä töşerep kuya yazdı. Tik, nigäder uñaysızlanıp, ul üzeneñ bu fikeren äytüdän tıyılıp kaldı. Şul arada kızlar moñlı gına itep cırlarga kereşte:

Kazlar oça, kazlar oça, kazlar oça tezelep,

Alma bulsam töşär idem allarıña özelep.

Bu cırga kuşıluçılarnıñ berse dä üze turında, üzeneñ söygäne turında uylamıy. Bu cırnı alar Märyam öçen, anıñ tirän küñelennän alıp cırlıylar. Monı Märyam üze dä añlıy, häm ul eçennän genä cırga kuşıla.

Kızlar tagın ber cır başlamakçılar ide, Märyam, uñ kulı belän havada häräkät yasap:

- Çüegez äle, kızlar! Uramda garmun tavışı işetelä tügelme soñ? – dide.

Hänifädän başkaları barısı da, eşlären taşlap, uram yak täräzälärgä yögerde. Hänifä poçmak yakta kileş pilmän bögüen dävam itte. Ul, tının az gına kısa töşep, sagız çäynävennän bätenläy ük tuktalıp, kolakların uram yakka taba salıp utırdı. Märyam isä, uñ tersäge belän täräzä yañagına tayanıp, başka kızlar şikelle ük başın pärdä kırıyınnan az gına tıga töşep tıñladı. Uramda, özderep-özderep uynagan därtle garmun köyenä kuşılıp, yegetlär cırlıy. Aradan berse şul uk köygä bik nık sızgıra. Kaysılarıdır kulların şapıldata...

Kinät cır tınıp kaldı. Tik garmun gına özgälänep-özgälänep köylävendä dävam itte. Kızlar sulışların da almıyça tıñlap tordılar. Läkin alarga garmun tavışınnan başka bernärsä dä işetelmäde. Şulay bulsa da kızlar bu tuktalunıñ töp seren yahşı añlıy. Ğadät buyınça, Märyam täräzäse turına yakınlaşa başlagaç ta, cırnı Miñlebay başlarga, ä başkalar aña kuşılırga gına tiyeş. Häm ul cırlar fäqät söyelüçe kızga, bu urında, barı tik Märyamgä genä karatıp cırlanırga, anıñ yörägendäge därt, mähäbbät toygıların tagın da nıgrak kuzgalta torgan bulıp yañgırarga tiyeş ide.

Ozaklamıy, garmunnıñ ayıruça därt belän sayrarga kereşkän tavışına kuşılıp, Miñlebaynıñ yagımlı avazı, dulkınlanıp, böten avıl östenä cäyelep kitte:

- Aç täräzäläreñne,

Kütär pärdäläreñne, - aña kuşılıp, cırnıñ ikençe bülegen barlık yegetlär dä kütärep aldı:

- Kütärsäñ pärdäläreñne,

Küräm gäüdäläreñne.

Tagın Miñlebay başlap, bayagısı şikelle ük ahırın barlık yegetlär kütärep aldı:

Atımnıñ dagası altın, sınmasa, aldırmamın.

Ülmäsäm, gürgä kermäsäm, yatlarga kaldırmamın.

Märyam, sul kulı belän Gölsemneñ muyının koçaklap, cırlarnıñ härber avazın su urınına eçep häm yotıp torganday itep tıñladı. Bügen Miñlebay üzeneñ keçkenä vakıtınnan uk söyep cırlagan cırların kabatlıy. Soñgı un yıl eçendä ul bu cırlarnı här kön sayın diyärlek cırlap kilde, ä Märyam alarnı işetkän sayın yaratıp häm kuanıp tıñladı. Menä häzer dä, küñelennän Miñlebay şikelle ük ant itep, Märyam eçennän genä kabatlap tordı:

- Ülmäsäm, gürgä kermäsäm, yatlarga kaldırmamın.

Yegetlär Märyamnär öye turına kilep cittelär. Garmunçı hiç tä yalıkmıyça özleksez uynıy ide. Yegetlär anı uratıp, ber-berseneñ iñbaşlarına tayanışıp tuktadılar. Miñlebay urtaga, garmunçı yanına uk kerep bastı da, tagın cır başlap cibärde:

Bakçaña sular kermäsen, çäçkän göleñ çermäsen.

Nık tot, bägırem, küñeleñne, doşman süze kermäsen.

Cırnıñ ahırgı öleşe ike märtäbä kabatlanırga tiyeş ide. Läkin, ni öçender, ul artık kabatlanmadı. «Nık tot, bägırem» digän süzlärne ikençe märtäbä äytü belän, Miñlebaynıñ da, başka yegetlärneñ dä tavışları özelep kaldı. Öy eçen dä, şulay uk uramnı da şomlı tınlık biläp aldı. Läkin ul tınlık ber minut çamasına gına suzıldı. Ozaklamıy uramda nindider butalış başlandı, ällänitkän şau-şu kütärelde, kemnärneñder sügenüläre işetelde.

Şunnan soñgıların Märyam tıñlamadı. Ul, kurkınıp başın täräzädän aldı da, pärdä kırıyın tiz genä yabıp kuydı; närsäder ütengän, nider soragan kebek itep äle Hänifä ahirätenä, äle Marziyäga, äle Gölsemgä karap tordı. Anıñ yöze kinät kenä kügärep kitkändäy buldı, irennäre häm kulları, bizgäk totkan keşeneke kebek bulıp, dereldilär, kaltıranalar ide. Läkin aña cavap birü turında uylap ta karagan keşe bulmadı. Çönki öydägelärneñ barısı da, näq Märyam şikelle ük, üzläre çiksez ber aptıraşta kalgan ide.

Baytak vakıt şulay uzdı.

Kinät, köçle tartıludan eçke bige yolkınıp çıgıp, öy işege töbenä qadär açılıp kitte. Annan Bähtiyär kilep kerde, häm ul işekne tiz genä yabıp kuydı. Öydägelär barısı da kinät aynıgan kebek buldılar. Läkin Bähtiyär alarga hiçber şatlık kitermäde. Anıñ yöze kurkudan agarıngan, tavışı kauşaudan karlıkkan ide. Ul:

- Miñlebaynı alıp kittelär! – digän süzlärne köçkä-köçkä genä äytep birä aldı. Aña şunda uk törle yaktan soraular yaudıra başladılar:

- Närsä diseñ?.. Miñlebaynı?.. Närsä öçen?.. Kemnär?.. Kayda alıp kittelär?..

Bähtiyär:

- Tuktagız äle, kızlar, tınımnı alırga irek biregez! Tuktagız äle, uf-f! – dide. – Menä şulay... Stanitsadan pälitsäylär kilgän. Şular, tege uryadnik täre belän bergäläp, Miñlebaynı stanitsaga alıp kittelär... Tuktagız äle, büldermi genä torıgız äle, kızlar!.. Ni öçen dä ni öçen! Anısın äytep toralarmıni alar.

Bu vakıtta inde, mañgayın beläkläre östenä kuyıp, yöze belän säkegä kaplanıp yatkan Märyam kızganıç räveştä üksep yılıy ide. Bähtiyärnıñ yözendäge äytep betergesez üzgäreş, añardagı çiksez kauşau bilgeläre Märyamgä ğadättän tış nık täesir itte. Aña, Bähtiyär barısın da belä, läkin, Miñlebaynıñ başına töşkän bäla bik zur häm yöräkne ärnetkeç bulganlıktan – tik menä şunıñ öçen genä – äytep betermi kebek toyıla ide.

Hänifä Märyamneñ başın tottı; ikençe kulı belän kultık astınnan eläkterep, anı akrın gına kütärep torgıza başladı. Ul, iple genä yomşak tavış belän:

- Yäle, ahirät, cılama inde ul qadär! Üz-üzeñne betermä, bernärsä dä bulmas äle, - dip, Märyamne yuatırga tırıştı. Läkin Miñlebayga närsä bulsa da bulırmı, ällä bernärsä dä bulmıy kalırmı – anısın Hänifä üze dä belmi, hätta ul bolar turında uylarga da ölgermägän ide äle.

Märyam, ber kulı belän Marziyäga totınıp, ikençese belän Hänifäneñ iñbaşına tayanıp, süzsez genä tora başladı. Anıñ küzlärennän börçek-börçek yäş tamçıları tägäri ide. Şul uk vakıtta Miñlebaynıñ soñgı cırı anıñ kolak eçendä, miyeneñ kaysıdır bik tirän urınında kabatlanıp, yomşak kına tirbälep tordı: «Nık tot, bägırem, küñeleñne, Doşman süze kermäsen». Ul yañadan säkegä audı.



 
17.

Märyamneñ üz gomerendä berençe märtäbä şundıy zur kimsetelügä oçravı ide bu. Ata-anasınıñ berdänber kızları bulganlıktan, anası Mörşidä äytmeşli, Märyam alarnıñ «kunakları bulıp», «uç töplärendä genä» üste. Anıñ anası yış kına: «Min kızımnı örmägän cirgä dä utırtmıyça qaderläp üsteräm. Küz almamday itep tärbiyälägän balamnı Kotırıknıñ mämi avızına birep hur itämme soñ? Dönyada andıy akılga tamannar küp bulır!» – dip söylänä torgan ide. Märyam üze dä bik akıllı häm üz namusın üze saklıy belä torgan kız bulıp, äylänä-tirä avıl yegetläre äytmeşli, Yaña-Çirkasnıñ totkası bulıp üste. Maturlıgı belän ul berkayçan da masaymadı. Maturlıgı häm üzen-üze yahşı tota belüçänlege arkasında gına bula algan östenleklären hiçber vakıtta da keşelärne kimsetü häm hurlau öçen faydalanmadı. Şunlıktan da bulırga kiräk, kayda gına barmasın, yegetlär häm kızlar aña çiksez hörmät belän karadılar. Miñlebay belän Märyam arasında kaynar mähäbbät bäyläneşe barlıgın yahşı belgänlektän, avıl yegetläreneñ küpçelege bu mähäbbätkä tap töşermäskä tırışıp, hätta alarnı törle hävef-hätärdän kirtäläp kildelär. Näq menä şunlıktan da, Garifcan şikelle bay balalarınıñ, – Miñlebaynı tere kileş yotarga äzer torularına karamastan, – aña berniçek tä teşläre ütmiçä kilde. Bu yaktan Miñlebay belän Märyam üzlären tiñsez bähetle itep sanıylar, «yöz sum akçañ bulgançı, yöz dustıñ bulsın» digän mäqalneñ qaderen belep yäşilär ide...

Ä menä bu soñgısı! Bu soñgı häl, çiktän tış avır häm hurlıklı kimsetelü bulıp, äle yaña gına çäçäkkä börelängän yäş tormışnıñ bötenläy özelep taşlanuı bulıp añlaşıldı. Şunlıktan, iptäş kızlarınıñ yuatuları da, ata-anasınıñ yılamsıragan tavış belän yalınıp gazaplanuları da – bolar berse dä Märyamneñ küzlärennän özleksez akkan kaynar yäş çişmäsen tuktatırlık köçkä iyä bula almadılar.

Ul özgälänep, mañgayın säke taktasına bärgäli-bärgäli yıladı. Barısınıñ da çıgıp kitülären, anıñ fäqät yalgız üzen genä kaldıruların ütende. Änise:

- Äy balam-balam, göl börtegem! Sine yalgızıñ gına kaldırıp bulamı soñ inde? Äti-äniyeñne kızgansañ, doşmannarnıñ kuanıçı artmasın disäñ, üzeñne-üzeñ kulga al, tınıçlanırga tırış, - dide.

Berazdan Märyam tınıçlana töşte, läkin beräü belän dä söyläşmäde. Närsä eşlärgä, niçek itep uy häm fiker yörtergä ikänen üze dä belä almıyça tıp-tın gına yata birde.

Cäläy kart, salınıp töşkän başın kütärep tä karamıyça, säke kırıyında tik kenä utırdı. Ul bälki şulay ber süz dä äytmiçä uylanıp täülek buyı da utırgan bulır ide. Läkin Mörşidä karçık aña bu häldä ozak kalırga irek kuymadı. Ul, Cäläyneñ tersägennän ipläp kenä tottı da:

- Ätise, äydä, bez çıgıyk äle, - dide. Annan soñ, kızlarga karap: - Märyam yanında Hänifä ahiräte genä kalsın da, sez, balalar, öyläregezgä kaytıgız inde, - dip östäde.

Kızlar söyläşmi-şaulaşmıy gına kaytırga cıyına başladı. Märyam belän şıpırt-şıpırt kına saubullaşıp, Cäläy kart artınnan çıgıp ta kittelär.

Bähtiyär işegaldında tora ide. Cäläy kart aña:

- Enem, minem ber dä yörer-nitär hälem yuk, bu balalarnı öylärenä ozatıp kuy inde, - dide.

- Bula ul, Cäläy abzıy, - dide Bähtiyär. – Min äle, doşmanlık belän yort-cirgä berär häl eşläp taşlamasınnar, dip saklap tora idem.

Cäläy kart kızlarnıñ uram buyınça baruların küzdän yugaltkançı karap kaldı. Şunnan soñ, uram bakçanıñ çitänenä söyälep, yaña yaugan yomşak karlarga, küktäge kisäk-kisäk ak bolıtlarga, alar artınnan kürenep-kürenep kalgan ayga häm yoldızlarga karap tordı. Uramda cil. Salkın. Äle kış suıgına öyränep citmägän bitlärne, kolak yafrakların öşetä. Cäläy kart başındagı tügäräk kama çitle mesken büregen ike kullap nık kına basıp kuydı. Täräzägä küze töşte. Ber pärdä kırıyı azrak kına açık kalgan ikän. Cäläy kart şul täräzä yanına kilde. Kulları belän salkın büränägä tayandı. Öy eçenä küz taşladı.

Märyam torıp utırgan ide. Ul, kulları belän ayakların koçaklagan da, bilen nık bögep, başın tezläre östenä salgan. Hänifä anıñ çom-kara çäç tolımnarın sıypap utıra.

Öy eçen avır tınlık basıp algan. Cannarnı tetränderep cibärä torgan tınlık, gayät dähşätle ber tınlık ide bu. Nindi genä kurkınıçlar vakıtında da kauşamıy torgan atanıñ yöräge, essele-suıklı bulıp, kaltıranıp kitte. Anıñ borın oçın nindider açı närsä ärnetep ütkändäy buldı. Anıñ irennäre dereldi başladı. Anıñ böten gäüdäse, kinät kenä közän cıyırganday, tartılıp häm kuırılıp kuydı. Anıñ hälsez kart küzlärennän, vak-vak kına bozlar şikelle, salkın yäş tamçıları tägäräp töşte. Kızganu da, azrak kına yuana töşü dä, şulay uk ärnü häm kimsenü dä bar ide anıñ bu hälendä. Äye, azrak kına yuana töşü dä! Bu minutlarda kart atanıñ sınık küñele: «Bolay bulgaç, artık kurkınıç yuk inde. Akıllım şul ul minem, kiräk urında üzen-üze kulga da ala belä», - dip uylıy, şulay dip yuana ide.

Şul könnän alıp Cäläy bermä-ber kartaygan häm isen-akılın yugaltkan şikelleräk bulıp kaldı. Ni öçender, ul mömkin qadär kızı belän oçraşmaska tırıştı. Aşagan-eçkän vakıtlarda bergä turı kilsälär dä, ul Märyamneñ yözenä kütärelep karamadı, aña ber genä avız süz dä kuşmadı, anıñ küz aldınnan tizräk yugalu öçen yullar gına ezläp tora torgan buldı. Aña, närsä genä äytsä dä, ul bik mäğnäsez süz bulır, kızınıñ yörägenä barıp kagılır da, añarda yalgışlık belän yaña avırtular kuzgaltıp kuyar kebek toyıla ide. Ul üzeneñ kübräk vakıtın abzar-kura tiräsendä, mal-tuarlar arasında ütkärä. Ya aş öyendä, ya lapastagı peçän öyemendä yatıp yal itä. Hatını Mörşidä Cäläyneñ şundıy itep yörüen hiç tä yaratmıy, aña başın kütärebräk yörergä kuşa. Anı yışrak mäçetkä barırga öndi. Bolarga karşı Cäläy tanavın cıyırıp häm kulların seltäp kenä cavap kaytara. Kayber vakıtlarda:

- Üzeñ belmägänne miña öyrätmä äle sin, hatın! – dip tä kırt kisterep äytep kuya.

Mörşidä üze dä Cäläy kebek ük avır kiçereşlär belän yäşi, anıñ şikelle ük kaygı häm häsrät utları eçendä yana, keşelär arasında kimsenä häm çiksez dä hurlana, läkin ul eçendä kaynagannarnıñ bersen dä tışka çıgarırga yaratmıy. Şunlıktan da ul barası cirenä bara, yörise urınnarına yöri, küräse keşelären kürä häm söylise süzlären söyli. Ämma üz yortında ul da yuaşlanıp kala. Aş öyendä tege-bu eşlär belän çualgan çagında da, soñgı vakıtlarda Märyam yalgızı gına kön kiçergän ak öygä kergändä yäki işegaldında yörgändä dä – härber urında Mörşidä akrın yöri, yuan gäüdäle buluına karamastan, külägä şikelle tın gına şuışıp ütä. Äyterseñ lä, härber katı häm urınsız tavış Märyamne räncetäçäk, anıñ näq yörägenä barıp tiyep, aña kiräge bulmagan artık sıkranular tudıraçak ide.

Buş vakıtların Mörşidä namaz ukıp, dogalar kılıp, härtörle teläklär teläp ütkärä. Läkin ul närsä teli, kemneñ isänlege öçen häyer-doga kıla? Äle kiyäü bulıp ta ölgermägän ber yegetneñ bäladän kotıluı öçenme? Yäki kızınıñ başka yullar belän bähetkä ireşüen teläpme? Ul yakların Mörşidä üze dä añlamıy, hätta ul alarnı añlarga da, belergä dä telämi. Ul barı tik doga kıla, säğatlär buyınça namazlık östendä utırıp, allasınıñ azrak şäfkatle buluın ütenä. Kızı bähetsezlekkä töşkännän soñ namaz ukuın bötenläy taşlagan ire Cäläyne tirgäşterep ala, aña üzeneñ räncüen belderä:

- Äy-y, allam! Nindi genä gönahe şomlıklarım bar ikän tagın? Kara inde sin bu kartlaçnı: keşelärgä açu itep, allaga üpkäli bit. Şulay bulgaç, bu öydä nindi bähet torsın, bu öygä nindi bäräkät kunsın?!

Miñlebaynı ike atnalap vakıt stanitsa törmäsendä yatkırdılar. Anı yäşeren oyışma äğzası Ostap Petlyuk belän bäyläneş totuda, Petlyuknı kaçırıp cibärüdä ğayeplärgä tırışıp karadılar. Petlyuknıñ kayda kitüen, kaysı yünäleşkä taba yul aluın belergä teläp soradılar; kön sayın, säğat sayın sorau alıp, yoklatmıyça, yal ittermiçä teñkäsenä tiyep bettelär. Akmırzanı kotırtıp karadılar, tik Akmırza ber dä alar kuşkança itep söylämäde. Bähtiyärnı çakırtıp sorau aludan da eş çıkmadı...

Ahır kilep, bik ozak azaplangaç kına, Petlyuk kaçıp kitkän tönne garmunçı Näbiullanıñ Miñlebaynı avılda kürüen äyttelär. Mondıy kötelmägän häldän Miñlebay başta aptırap kaldı. Şulay da ul bik tiz arada isen cıydı, fikeren tuplap ölgerde. Ul, Näbiullanıñ küzlärenä tup turı karap: «Aldıysıñ! Kotırıklar sine satıp algan», - dip äytergä buldı.

Läkin Miñlebay belän Näbiullanı kara-karşı oçraştırıp söylätä almıy kaldılar. Öçtersäk Häsän bu yalgannı açıp saldı. Ul tönne Öçtersäk Häsän belän Näbiulla tegermändä, Yaña-Çirkastan unsigez çakrım yıraklıktagı Alabaytal avılında bulgannar ikän...

Bu häylä dä barıp çıkmagaç, Garifcan häm anı yaklauçılar tämam koralsızlanıp kaldı. Miñlebaynı stanitsa atamanı üz yanına aldırıp, bik ozak «üget-näsihät» ukıdı, «kiñäşlär» birde. Ata-babasınıñ yözenä «kara yakmaska häm kazaklık isemen pıçratmaska» kuştı da, Miñlebaynı kaytarıp cibärde.

Miñlebayga avılına cäyäü kaytırga turı kilde. Küptän ük kiç bulgan. Avıl öylärendä beräm-säräm genä lampa utları yana. Miñlebay, üzlärenä kayta torgan tıkrıkka borılmıyça, turıdan-turı Märyamnär öyenä taba kitte.

Märyamnärneñ ak öylärendä ut balkıp yana. «Ähä, bik äybät, kiç utıralar ikän», - dip uylap aldı Miñlebay. Menä ul alarnıñ uram yak bakça çitäne yanında tuktaldı. Öy eçennän tonık kına tavışlar işetelä. Läkin närsä turında söyläşkännäre bik añlaşılmıy. Miñlebay täräzä yanınarak kilergä buldı. Şulçak öydä utıruçı kızlardan berse, Märyamneñ iketugan señlese Särvär:

- Minem küñelem bügen ällä niçegräk bulıp, üzaldına kuanıp tora!.. Märyam tüti, ägär dä Miñlebay abzıy häzer kaytsa, söyeneçkä närsä birer ideñ? – dide.

Añar karşı Märyamneñ sagış belän yuaşlangan, läkin kütärenke tavışı işetelde:

- Ägär dä yuravıñ yuş kilep şuşı ike-öç kön eçendä kaytsa, señlem, siña min üzemneñ ädräs kamzulımnı büläk itäm!

Särvär kuanıp kulların çaptı. Ul, näq balalarça berkatlılık belän:

- Kayta, Märyam tüti, menä kür dä tor, kayta! Häsän abzıy miña irtä belän ük äytep kuygan ide inde, - dide.

- Äydä, ber üzeñ yaratkan gına cırnı başlap cibär äle, Märyam, - dide Hänifä ahiräte.

Märyam nazlandırmıy gına cır başladı, başkalar aña kuşıldı:

Agım sularnıñ aguı,

Dagalı atnıñ baruı.

Kaysı illärdä bar ikän

Yangan yöräk daruı?

Miñlebaynıñ kızlarnı ozak moñlandırıp utırtası kilmäde. Ul, üzeneñ kuyı kalın, tıñlauçılarga yahşı täesir itä torgan tavışı belän cırlap cibärde:

Aç täräzäñ, kütär pärdäñ,

Göl kürmägän göl kürsen.

Orma başıñ, tükmä yäşeñ,

Bez küräsen kem kürsen.

Kızlar Miñlebaynıñ tavışın şunda uk tanıp aldı. Märyam täräzäneñ pärdäsen zur itep açıp cibärde. Kuyı göl yafrakları östennän tışka karadı. Täräzä yanında, çınnan da, Miñlebay tora ide. Ul, uñ tersägen täräzä kırıyına terägän dä, üze täräzägä yanı belän tora.

Menä Miñlebay cırlap beterde. Häm ul, kinättän genä borıldı da, tup-turı Märyamgä karadı. Ul kiñ itep yılmaydı, büregen kul arkası belän kütärep kuydı. Märyam anıñ sargaya töşkän yabık bitlärenä, şaktıy gına üskän sakal häm mıyıklarına karap, ber süz dä äytä almıyça baytak vakıt aptırap tordı. Anıñ täräzä aşa uramga, Miñlebaynıñ koçagına ırgıtılası, ä Miñlebaynıñ isä, täräzäne ramı-niye belän kuptarıp taşlap, Märyamne üzeneñ köçle kükrägenä kısası kilä ide...


18.

Kön irtä ide äle. Akrın gına buran kuzgalıp tora. Bitlärne çemetterep ala torgan açı salkın cil isä. Märyam belän Särvär, şällären bitlärenä ük töşergännär dä, yarım atlap, yarım yögergäläp baralar. Ozaklamıy alar, kiñ uramnı ütep, mäçetkä karşı bulgan tar tıkrıkka kerdelär. Bu tıkrık ber yagınnan Täbänäk Hämçkineñ, ikençe yagınnan Hafiz baynıñ biyek çitännäre, ozın-ozın lapasları häm taş sarayları belän kamalgan. Kiñ uramga karaganda tıkrık eçe tın da, şaktıy gına cılı da kebek ide. Şunlıktan, tıkrık eçenä kergäç tä şällären beraz kütärä töşep, kızlar bitlären açıp cibärdelär. Häzer alar akrın gına atlap häm söyläşep bara başladılar. Märyam:

- Tuy könne Gabdelhalıyk mäzinneñ onnarı oçmasa da yarap torır ide inde, - dip, küñelle genä kölemseräp kuydı.

Monnan küp yıllar elek Gabdelhalıyk mäzin, tegermännän kaytıp kileşli buranda adaşıp, dalada kala. Çananıñ astın öskä äyländerep, şunıñ kuışına kerep yatarga turı kilä. Töne buyı bürelär ulap çıga. İrtän torıp çıksa, mäzinneñ kapçıkların bürelär yırtkalap betergän. İke olau onı cilgä oçkan. Şul vakıttan birle Yaña-Çirkas avılında buran könne «Gabdelhalıyk mäzinneñ onnarı oça» digän äytem yäşi. Märyam dä änä şul ğadät buyınça äytep kuydı. Särvär:

- Sezneñ nikahnı mäzin ukıy dilärme? – dip soradı.

- Äye. Hälläf mulla ukımıym dip äytep cibärgän, - dide Märyam. – Ä bezneñ öçen kaysısı da barıber.

- Bu Gabdelhalıyk mäzin, - dide Särvär, - mulla karışkan urında härvakıt ul caylap cibärä. Haman sayın mullaga kire töşä dä yöri.

Märyam, karşı yakta keşe külägäse kürep, siskänep kuydı.

- Kara äle, Särvär, ul nindi keşe ikän? Ber dä urınınnan kuzgalmıy.

Kızlar aña şiklänä-şiklänä genä yakınlaştılar. Tolıp eçenä yäşerengän keşe Garifcan bulıp çıktı. Ul, kızlarnıñ yulına arkılı töşep:

- Tuylarıgız kotlı bulsın, Märyam! – dide.

Märyam:

- Rähmät, şulay bulsın, - dide dä, Garifcannı tiz genä uzıp kitkän Särvär artınnan yögermäkçe buldı. Garifcan, cilkäsendäge tolıbın çitkä ırgıttı häm Märyamneñ yulın bülde.

- Kayda ul hätle aşıgasıñ?! Häyerçe Miñlebaylarda kaynar älbä peşerep kuymagannardır bit, suınmas!

Bu süzlärne Garifcan şulkadär açu belän äytte ki, ul Märyamneñ östenä ırgıludan, anıñ bugazınnan aludan üzen köçkä-köçkä genä totıp kala aldı kebek toyıldı. Garifcannıñ irennäre, kulları, böten gäüdäse kaltırana ide. Märyamneñ anı mondıy uk häldä kürgäne yuk ide äle. Läkin ul üzeneñ kurkuın Garifcanga sizdermäskä tırıştı. Ul, üzen-üze mömkin qadär tınıçrak totıp:

- Uramda oçragan keşe sayın tuktalıp tora almıym, yomışım bar, - dide.

Bu süzlär Garifcannı tagın da zähärländerep cibärde. Anıñ yöze-kıyafäte bozılıp, aksıl küzlärennän näfrät oçkınnarı çäçelde. Läkin ul, eçke açuın Märyamgä beldermäskä tırışıp häm yalagaylanıp kına:

- Märyam, min sineñ belän soñgı märtäbä söyläşäm. Min Orenburga kitärgä cıyındım. Tıñla, häzer ük çanaga utırtam da alıp kitäm üzeñne. Rähätlänep şähärdä torırsıñ... Bay hatını bulıp, yalçılarga eş kenä kuşıp yöriseñ kilmime ällä sineñ? – dide.

Märyam aña:

- Yuknı söylänep oyatsızlanma äle, Garifcan! Ügezebez ülgän, urtagıbız ayırılgan, diyär idem, sineñ belän minem urtak ügezebez dä bulganı yuk bit, - dip kırt kisterep kenä äytte.

Ämma Garifcan çigenmäde. Ul, Märyamne çitän buyınarak tagın da kısa töşep:

- Tukta, ul hätle käpräymä äle! Minnän uzıp sin barıber rähät kürä almassıñ. Kara anı, äle uylarga soñ tügel!.. Ägär dä miña kilsäñ, urınıñ türdä, avızıñ bal da mayda gına bulır.

Märyam:

- Min sinnän urın da, bal belän may da soramıym! – dide dä, Garifcannı etep cibärep, tiz genä yulga taşlandı. Läkin ul üze dä sizmiçä tirän kört eçenä barıp kerde. Anıñ ayakları tezenä qadär karga battı. Çämçäle çitek östennän kigän kunıçlı kaloşına kar tuldı.

Garifcan anıñ küperep torgan zur debet şälennän eläkterep aldı. Ul, çiksez ber açu belän, Märyamne yañadan artka taba etärep cibärde. Särvär, bu tupaslıkka inde tüzep tora almıyça, başta yahşılık belänräk aldırmakçı buldı:

- Ay alla-a, Garifcan abzıy, bu nişläveñ tagın sineñ? Bez siña bäylänmibez lä, tik kenä bargan keşedä sineñ ni eşeñ bar ide soñ äle?

Ul, Garifcannıñ kalın itep çornalgan kızıl putasınnan häm bişmät itägennän tartıp, Märyamne alga taba uzdırıp cibärergä tırışıp karadı. Läkin Garifcan Särvärne kükrägennän etärep cibärde. Kız arkası belän körtkä yıgıldı. Ul, kulları belän karga tayanıp tora-tora:

- Miña sukkan öçen, ilahi, kulıñ çersen, çuçka avız! Sineñ kebek cülärgä kız birälärme soñ?! – dip, Garifcannı mıskıl itärgä, anı hurlarga kereşte.

Garifcan Särvärgä borılıp kına karadı da:

- Sin, señlem, açuımnı kiterep torma äle! – dide.

Särvär aña karşı:

- Açuıñ kilsä!.. Keşedä sineñ ni eşeñ bar, Kotırık cüläre! – dip cavap kaytardı.

Şul vakıt tıkrık başınnan ber çanalı at kilüe kürende. Moñardan Märyamneñ kurkuı tagın da arttı. Anıñ, kinät kenä yörägenä kan koyılganday bulıp, yöze agarıp uk kitte. Ä Garifcan masayulı ere kıyafätkä kerde. Ul çınnan da üzenä at häm yärdämgä keşe kilüen kötä ide. Anıñ üz keşese belän söyläşep kuyuı şulay. Bügen ul Märyamne ireksezläp bulsa da alıp kaçarga cıyındı. Anıñ keşese äle yaña gına Hafiz baynıñ çitäne aşa karadı. Garifcan aña açulanıp yodrıgın kürsätte. Bu Garifcannıñ tegeñä tizräk kilep citärgä kuşuı ide. Märyam dä, şulay uk karga yıgılgan Särvär dä monı kürmi kaldılar. Hafiz baynıñ işegaldında cigüle torgan äzer atnı kiterep citkerergä vakıt ide inde...

Läkin şul uk vakıt Märyam Bähtiyärnıñ kara yurgasın tanıp aldı. Ul, şatlıgınnan tiz genä kiregä borıldı da, at belän kilüçegä karşı yögerde. Bähtiyär atın tuktatırga da ölgermäde, Märyam anıñ çanasına menep tä utırdı. Kulındagı şäle belän biten kaplap, akrın gına yılıy başladı. Anıñ artınnan Särvär dä kilep utırdı. Bähtiyär:

- Närsä, ni buldı bu sezgä? – dip soradı.

Märyam aña cavap kaytarmadı. Ul:

- Atıñnı tizräk ku! Bezne Sitdıyk abzıylarga iltep taşla! – dide.

Garifcan yanınnan uzıp kitkän vakıtta eşneñ närsädän toruın Bähtiyär üze ük añlap aldı.


19.

Hafiz baynıñ Harisı barı tik ber genä minutka soñga kaldı, häm şunıñ belän, üze anı hiç tä telämägän häldä, Märyamne tiñe bulmagan bähetsezlektän, gomerlek ükeneçle bulgan küz yäşennän häm bäla-kazalardan kotkardı.

Garifcan belän Haris, Kotırıklarga kaytıp, munçada arakı eçärgä utırdılar. Garifcan, dustın tagın da nıgrak ärläü öçen, bik ük «tupas äytelmi» torgan sügenü häm hurlau süzläre ezli ide. Ul, Harisnıñ kabarıp torgan kileşsez şadra bitlärenä, kilbätsez zur borınına karap aldı da, inde ällä niçänçe märtäbä:

- İşteñ sin dä işäk çumarın! Sin ügezgä ışangan min cülär, - dide.

Garifcan şaktıy uk iserä başladı. Ul, üzenä tagın ber keçkenä genä çınayak öste arakı salıp eçte dä:

- Añgıra tügel digen inde sine! Şundıy uñay kilep çıkkan ide bit. Kızlar tıkrık eçenä kerep kitkäç tä artlarınnan at belän töşärgä ide bit siña.

Haris, üzeneñ tubal qadär zur başın tübän iyep, baytak vakıtlar däşmi utırdı. Şunnan soñ gına:

- Nişliseñ. Üzebezneñ söyläşü şulay buldı bit. Min haman sineñ äytkänne kötep tordım, - dide.

- Sin bit äle min äytkäç tä bik ozak çıkmadıñ. Anda da äle sin Bähtiyärga qadär ölgerä ideñ.

- Sin kuşkaç ta min tizräk at yanına yögerdem. Barsam, ni küzem belän kürim, atımnı lapas yagına borıp kertkännär dä, aldına peçän salıp, arkalıgın çişep kuygannar. Dilbegäsen çitängä çiyäländerep-çiyäländerep bäyläp betergännär.

- Ähä! Soñ, bu kaysısınıñ eşe bulır dip uylıysıñ?

- Välidän başka beräüneñ dä eşe bulmas. Lapas tiräsendä ul gına çuala ide.

- Soñ, sin añardan soramadıñmı, bu kem eşe dip?

- Sorau gına tügel, min aña töbäp äyttem. Sin, min äytäm, kuşmaganga nigä kuştanlanıp yöriseñ? Bu atnı, min äytäm, ni öçen monda kiterep bäylädeñ?

- Soñ?

- Yuk, digän bula. Kaysısı şulay itkänen min üzem dä kürmi kaldım, digän bula.

Garifcan, küp arakı eçüdän bürtkän kıp-kızıl tanavın cıyırıp, kaşların kinät küzläre östenä töşerep häm tagın kütärep kuydı da:

- Añardan başka beräü dä tügel, älbättä! Miñlebaynıñ kordaşı, ikese bergä hezmätkä baralar.

Haris:

- Min äle, bez lapas buyında söyläşkän vakıtta ul eçke yaktan tıñlap ta tormadı mikän dip şiklänäm, - dide.

Garifcan açınıp teşlären şıkırdattı:

- İnde närsä eşlärgä? Barısın da şul kileş kenä kaldırabız da, min üz yulıma kitä birimme?.. Bu tämam ciñelü bulır ide.

- Nişlibez soñ?

- Sineñ yanga tagın taza gına cide-sigez yeget tabarga kiräk. Kiyäü uyınnarınıñ astın-öskä kiterep, barısın da kıynap, kanga batırıp çıgarsız.

- Keşeläre tabılır. Tik menä sin üzeñ dä barsañ yahşırak bulır ide inde ul.

- Yuk, miña yaramıy. Üzeñ beläseñ, ofitser keşe...

- Yarıy alaysa, bez üzebez dä...

- Ä Bähtiyärnı, qaderne belmägän ul kara işäkne, üterep salırga tırışıgız.

- Bähtiyär digännän, Sabira belän alar mäsäläse niçek bulıp kaldı inde?

- Niçek bulıp kalganın kürep torasıñ bit. Başta ul Sabiraga öylänergä yörde. Äti dä moña küngän ide inde. Miñlebay mäsäläse kuyıra başlagaç ta bez haman Bähtiyärnı yaklap kildek. Şunıñ arkasında Miñlebay östennän dä kirägençä tulı kürsätä almadık. Ä häzer, küräseñ bit, Bähtiyär Miñlebaynıñ kiyäü yegete buldı da kitte. Ul Sabiranı çın-çınlap aldadı digän süz.

Şul vakıt işegaldında nindider şau-şu kütärelde. Kemder, açı tavış belän özgälänä-özgälänä yılap:

- Ülgän! Üzen-üze harap itkän! – dide.

Bu tavış munça täräzäsennän ayırım-açık işetelde. Läkin Garifcan läükä kırıyına utırgan cirennän kuzgalmadı. Ul, Hariska üzeneñ bolgançık su tösle tonık küzlären tekäp:

- Karap kil äle, närsä bar ikän anda? – dide.

Haris şunda uk çıgıp kitte, häm ul berniçä minuttan äylänep tä kerde. Ul, bulgan häl turında kinät kenä äytergä uñaysızlanıp:

- Sabira... Ak serkä eçkän, - dide.

Garifcan, sikerep torıp, işekkä taba berniçä adım atladı. İşek totkasına yabışkan häldä tuktalıp kalıp:

- Sin häzer ük kiräkle keşelärne cıy. Ciñ eçlärenä tıgıp, timer başlı çukmarların alsınnar. Sezneñ belän min üzem dä baram, - dide.



 
20.

Kiyäü uyınına yegetlär häm kızlar tiz cıyıldı. Bähtiyär, uyınnı tämam oyıştırıp cibärgäç, uyınga kiyäü belän kıznı alıp kilergä tiyeş ide. Ul, zur gına artlı çana östenä çuar çıbıldık korıp, Hisamıy yortına kitte. Miñlebay anıñ kilüen täräzädän karap kötep utırgan ikän. Ul, tiz genä yögerep çıgıp Bähtiyärga kapka açtı. Miñlebay kapkanı kiredän yaba başlagan ide dä, Bähtiyär:

- Üzeñ äzerlänep betkän bulsañ, min öygä kerä tormıym, - dide.

Miñlebay, Bähtiyärga ber märtäbä küz töşerü belän nindider küñelsezlek bulıp aluın añladı. Anıñ çırayı sıtık, tanavı cıyırılgan, kiñ sarı kaşları nık kına töyelgän ide. Läkin Miñlebay añardan närsä bulganın soraşıp-nitep tormadı. Äydä, üze rätläsen, üze kiçersen – şunıñ öçen dä ul kiyäü yegete bit. Ägär dä häl kılınmagan berär zur vakıyga bulsa, ul vakıtta Bähtiyär üze başlap Miñlebayga äyter ide.

Miñlebay änä şundıyrak fikerdä bulıp aldı. Ul büregen baskalap häm kızıl bilbavın rätläp torgan arada, işegaldın äylänep çıgıp, Bähtiyär atnı borıp kiterde. Miñlebay:

- Äydä, kittek alaysa! – dide dä, çanaga menep, çıbıldık eçenä kerep tä utırdı.

Mäguzä karçık Bähtiyärnı çäygä dip çakıra çıkkan vakıtta uram buyınça karlar tuzgıtıp, çıbıldıklı çana şaktıy yırak kitkän ide inde.

Bähtiyärga kızlarnı çakıru öçen dä öygä kerep yörise bulmadı. Täräzädän karap utırgan Särvärgä kulın gına bolgadı. Särvär belän Märyam şunda uk çıgıp ta cittelär. Alar, Bähtiyärnıñ äytüen dä kötmiçä, çıbıldık eçenä, endäşmi genä utırgan Miñlebay yanına çumdılar. Bähtiyärnıñ kulları dilbegäne az gına kütärä töşügä, kara yurga açık kapkadan çabıp çıgıp ta kitte. Bähtiyär, atın uramnıñ näq urtasına borıp töşerde dä, dilbegäsen kakkalap, anı tagın da kızurak çaptıra başladı. Açı salkın cil Bähtiyärnıñ yözen kisä, aña küzen açarga da irek birmi. Ul, ara-tirä başın artka taşlap:

- Sez anda totınıbrak utırıgız, yıgılıp kalmagız tagın, - dip şayartıp kuya.

Miñlebay, üzen urtaga alıp utırgan kızlarnıñ äle bersenä, äle ikençesenä karap, küñelle genä yılmaep kuydı. Märyamneñ alsu yuka irennärenä, ozın kerfekle sorgılt küzlärenä irkäläp karadı. Läkin ul ber genä avız süz dä äytmäde. Şulay tıp-tın gına ber-bereñä terälep utıru küñelle dä, rähät tä kebek ide.

Alar barıp citkändä uyın şaktıy gına kızgan ide inde. Garmun tavışı häm kızıp-kızıp äytelgän takmak avazları uramga uk işetelep tora ide. Bähtiyär atın kapkadan kergändä bik nık çaptırıp kerde dä, «tır-r!» dip häm dilbegäsen katı tartıp, işegaldı urtasında anı tuktatıp ta ölgerde...

Kiyäü belän kız kilep kerügä uyın tagın da canlanıp kitte. Başta kiyäü yegete Bähtiyär belän anıñ hatını Hänifäne biyetep aldılar. Annan soñ, ğadät buyınça poçmakka, hatın-kız arasına kerep utırgan Miñlebaynıñ biyüen sorıy başladılar. Ul artık kıstatıp yödätmäde. İdän urtasına çıgıp, Märyam birgän çuklı kulyaulıgı belän mañgay tiren sörtä-sörtä, üze öçen Bähtiyärnıñ garmunçıga akça tüläven kötep tordı. Kiyäü akçası garmunçınıñ därten üstererlek, karap toruçılarnıñ küñellären huş itärlek ide. Kamalı bürek eçendäge ike tiyenleklär östenä, çıñlap, ille tiyenlek kömeş töşep yattı.

Miñlebaynıñ nindi köygä biyüen garmunçı üze dä belä ide. Ul özderep-özderep uynıy başladı. Miñlebay işek yagınnan ber äylänep kilügä Märyam dä biyergä töşkän ide inde. Ul, şäl kırıyın näq küzläre turınnan kuışlap totıp algan da, tersäklären kanatsıman itep cäyep cibärgän. Miñlebay şunda uk anıñ karşısına barıp bastı. Uñ kulınıñ barmak oçları belän genä kıznıñ sul cilkäsenä tayanıp, ayakları belän tıpırçınıp häm gäüdäsen kileşle selketkäläp, biyüen dävam itte. Alar şulay – äle äylängäläp häm ber-bersennän ayırılıp, äle yañadan kuşılıp – bik ozak biyedelär. Takmak äytüne Akmırza başlıy, tagın biş-altı yeget anı kütärep ala:

Bas, dustım, ezenä,

Küz timäsen üzeñä,

Färeştälär kanat cäysen

Sineñ baskan ezeñä.

Uyın ğadättä bula torgan uyınnar şikelle ük dävam itte. Üzläre yaratkan yeget belän biyü öçen kızlar arasında tartkalaşlar, irläre belän biyegän kızlarnı yäş kilennärneñ tirgäüläre bugalap aldı. Şul uk vakıtta, ber genä kız yäki hatın da biyergä töşmiçä, kayber yegetlärne kölkegä kaldırıp beterdelär. Miñlebaynıñ bertugan enese Gatauga häzer unsigez yäş. Anıñ ber dä arımıyça biyüenä bötenese häyran kalırlık buldı. Ul, yış häm osta biyüe östenä, ber töşkändä ikeşär-öçär kız belän biyep, tämam tirläp häm arıp betkäç kenä tuktıy ide.

Töş vakıtları yakınlaşa ide inde. İşektän Hänifäneñ enese Bikbulat kilep kerde. Ul turı poçmak yakka ütte dä, aşıga-aşıga söyläp, nikah ukılganlıknı äytte. Miñlebay ciznäse aña söyeneçkä agaç saplı matur gına päke tottırdı. Malay, şatlıgınnan kayda baskanın da belmiçä sikergäläp, uyın bara torgan öydän çıgıp ta kitte.

Nikah ukılu turındagı häbär uyınnıñ barışın tagın da canlandırıp cibärde. Takmak äytüçelär dä, ber-ber artlı töşep biyüçelär dä kübäyep kitte. Moñarçı kıçkırışıp algan katın-kızlar da, niçekter, kinät kenä barlık açu-kıçuların onıtıp cibärde. Tagın, inde altınçı märtäbä, kiyäü belän käläşneñ biyüen sorıy başladılar...

Uyınnıñ şundıy kızgan gına vakıtında garmunçı Näbiullanı öyaldına çakırıp çıgardılar.

Öyaldında cide-sigez iserek yeget belän bergä Garifcan basıp tora ide. Küp eçü häm yokısızlıktan anıñ küzläre kızarıp betkän, yañak itläre suırılıp eçkä batkan. Ul, Näbiullanı kürü belän küzlären yämsez kısıp, teşlären şıkırdatıp kuydı. Beraz şulay süzsez genä karap tordı. Annan soñ, sarık östenä ırgılgan aç büre şikelle kinät kenä taşlanıp, anıñ çikmän yakasınnan eläkterep aldı. Yodrıgın garmunçınıñ borın astına uk iltep teräde. Ülärgä citeşkän keşeneñ karlıgulı tavışı belän:

- Häzer ük küzemnän yugal! – dide. Artına tibep, garmunçını öyaldı işegennän çıgarıp cibärde.

Bähtiyär närsädänder şiklände, läkin ul garmunçıga öydän çıkmaska kuşa almıy kaldı. Ä inde üze garmunçı artınnan çıga başlagaç, anı kiredän eçkä bärep alıp kerdelär...

Öy eçendä sugış başlanıp kitte. «Çır-çu» kilgän hatın-kız şau-şuı kütärelde. Eşlär iñ soñgı çikkä ük barıp citmäsä, Miñlebayga sugışırga hiç tä yaramıy ide. Ul, unlap hatın-kız belän Märyamne poçmak yak säkegä menderde dä, üze alarnıñ aldına çıgıp bastı.

Sugışırga töbäp kilgän isereklärneñ bişmät ciñnärendä agaç çukmarları bar ikän. Läkin Akmırza, bersenä çukmarı belän faydalanırga da irek birmiçä, anı yakasınnan totıp aldı, tiz genä idän urtasına yıgıp saldı häm ayakları belän tipkäli dä başladı. Ä Bähtiyärnı öç iserek öç yaktan kamap, çukmarları belän anı kıynıy da başlagannar ide. Bähtiyärnıñ häle çın-çınnan möşkelgä äylänep baruın kürep toruçı Miñlebay enese Gatauga kıçkırdı häm Bähtiyärga bulışırga kiräklek turında ımlap kürsätte. Gatau işek tiräsendäräk çuala ide. Ul, üzeneñ köçle gäüdäse belän nıklı sikereş yasap, ber sekundnıñ eçendä tür yakka kilep citte. Säke kırıyındagı garmunnı niçek eläkterep aluın üze dä sizmi kaldı. Häm şul uk mizgeldä Bähtiyär tiräsendäge isereklärne garmun belän ber-ber artlı dömbäsli dä başladı. Garmun berseneñ başına, ikençeseneñ avız-borınına, öçençeseneñ kolak töbenä häm tagın ällä kaysı cirlärenä eläkte. Bähtiyär tiräsendägelär ber-ber artlı çitkä taypıldı. Alarnıñ çukmarları uyındagı yegetlär kulına töşte, häm alarnı üz çukmarları belän üzlären kıynarga kereştelär... Garifcannıñ keşeläre beräm-beräm işektän çıgıp kaça başladı...

Gatau, urtalay özelgän garmunnıñ ike kisägen ike kulında totıp, idän urtasında basıp kaldı. Yegetlär häm kızlar, küñelle genä köleşep, aña karadılar. Anıñ talçıga töşkän sarı yözendä häm kuyı zäñgär küzlärendä aşkınu, därtle aşkınu nurları balkıy ide. Kulındagı garmun kisäklären ul säkegä ırgıttı. Kemnärder köleşä-köleşä alarnı totıp aldı. Gatau isä, ciñelçä genä häräkät yasap tıpırçındı da idän urtasınnan ber-ike äylänep:

- Yegetlär, uyınnı tuktatmıybız! Kaya, kızlar, tarak belän köyläp cibäregez äle, başlap üzem biim! – dide.

Hatın-kızlar yagında üzara pışañ-pışañ söyläşülär bulıp aldı. Hänifä kızlarnıñ äle berse, äle ikençese belän söyläşte. Annan soñ, arada osta uynauçılardan Särvär, Märvär häm şadra Marziyä, başlarınnan tarakların ala-ala, ber tirägäräk cıyıldılar. Hänifä Gölsemne dä tarakta uynarga kıstıy başladı. Ä Gölsem, şäle belän nık kına kaplanıp aktarına-aktarına, kükräk kesäsennän kubız kiterep çıgardı. Häm çarşau kırıyındagı tarak ostaları yanına barıp bastı. Anıñ kulındagı kubıznı kürgäç, uyındagılar şatlıktan şau-gör kilep, uyın-kölke süzlär äyteşä başladı. Gatau isä:

- Buldı gına, garmunnıñ kiräge dä yuk häzer bezgä! – dip kıçkırıp cibärde.

Gölsem, irennären matur gına böreşterep häm kubıznı algı teşlärenä terär-terämäs kenä kuyıp, «Äpipä» köyen uynap cibärde. Yuka gına käğaz kuyılgan tarak teşlären irennärenä teräp, başka kızlar Gölsemgä kuşıldı. Yegetlär takmak äytergä kereşte.

Gatau şaktıy ozak biyede. Anıñ belän başta Hänifä, annan Märyam ciñgäse biyedelär. Läkin ul haman dävam itte. Gölsem, kubız uynaudan tuktap, Gatau belän biyergä töşü öçen cıyına başladı. Läkin, monı kürep, ikençe yaktan Särvär töşep tä kitte. Ul şulkadär aşıga ide ki, şäleneñ idännän söyrälgän kırıyına abınıp, çak kına yıgılmıyça kaldı. Läkin ul üzeneñ hatasın şunda uk tözätte häm, orçık şikelle böterelgäläp, matur gına itep biyep kitte. Kayberäülär şaktıy uk kıçkırıp köleşep alsalar da, takmak äytüçelär därtlänep-därtlänep dävam ittelär:

Äy ikegez, ikegez,

İkegezneñ bitegez,

İkegez dä par kilgänsez,

Tigez gomer itegez.

Alar bik ozak häm kızıp biyedelär. Gataunıñ mañgayınnan häm bitlärennän börçek-börçek tir tamçıları aga başladı. Gölsemneñ Särvärgä açuı kilde, ul kubızın kiredän kükräk kesäsenä salıp kuydı. Ä Särvär, ul Gataunı ayaktan yıgarga teli ide bulsa kiräk, haman böterelepme böterelde. Tarakta uynauçılar da, şulay uk takmak äytüçelär dä tämam arıdılar. Alar, köleşep, bersenä iyärä ikençese akrın-akrın tuktalıp bettelär. Läkin Gatau belän Särvär haman biyede. Alar uynauçılarnıñ tuktaluın da, keşelärneñ eçlären ua-ua köleşülären dä sizmäde...

Şul vakıt, böten şau-şunı basıp ütep, kemneñder açı tavışı işetelde:

- Mulla kilä, mulla-a!

Yabırılıp täräzädän karauçılar anıñ süzläre döres ikänen rasladı:

- Yegetlär, mulla kilä!

- Çukmar başlı yäşel tayagın bolgıy-bolgıy kilä, yegetlär!

Öy eçendägelärneñ barısı da işekkä atıldı. Särvär belän Gatau da, ikese bergä böterelep, işektän tizräk çıgıp kalu öçen aşıguçı keşelärgä kuşılıp kitte...

Şulay itep uyın taraldı.


21.

Tön şaktıy gına salkın bulıp, cil iskäläp häm karlarnı sebertep tora ide. Par at cigelgän iñ aldagı çanaga, çana östenä korılgan çuar çıbıldık eçenä kerep, Miñlebay belän Bähtiyär utırdılar. Gatau alarnıñ kuçerları buldı. İkençe häm öçençe çanalarga bäyet äytügä yahşırak kuşılırday yegetlärdän altısı, dürtençe çanaga bäyetçe Gıylmetdin häm tagın ike yeget, kalgannarına da ikeşär-öçär keşedän urnaştılar.

Kapkanıñ tışkı yagında, uramda, bäyet äytkänne tıñlau öçen cıyılgan irlär, hatın-kız häm bala-çagalar şaulıy. Alarnı işetep, bäyetçe Gıylmetdinneñ yöräge yarsıy. Anıñ tizräk bäyetne başlap cibäräse kilä. Menä keşelär çanalarga urnaşıp bettelär. Hisamıynıñ:

- Barısı da buldı. Başlasañ da yarıy inde, Gıylmetdin enem! – digän süzläre işetelde.

Uramda häm işegaldında halık tınıp kaldı. Kapkanıñ açıluın da kötmästän, Gıylmetdin bäyet äytä başladı. (Halık şulay «bäyet» dip atıy ide. Kazahlarnıñ «Säülemay» köyenä tartım, läkin üzenä ayırım ber moñ belän äytelä):

Möcaribat yakın irde Diaim bän dellärem,

Rähatendin can güzäl yäş Kızlari bän ütmädem.

Mäguzäneñ bäyet äytkänne tıñlap kalası kilä ide. Ul, küzlärennän akkan kaynar yäş tamçıların yaulık poçmagına sörtä-sörtä, baytakka qadär kapkanı açmıy tordı. Ul arada Gıylmetdin bäyetneñ yaña bülegen äytä başladı:

Bel yaratmış hak kärima

Kızlar ocmah niğmäti, - başkalar anı kütärep aldı:

- Mäyüsän ciñgän yegetlär

Taba can tik läzzäti.

Mäguzäneñ birelep tıñlavınıñ çige yuk ide. Hisamıyga hatını kapkanı hiçber vakıtta da açmas kebek toyıldı. Ul, tiz-tiz genä barıp, Mäguzäne çitkäräk etärep cibärde häm kapkanı üze aça başladı. Bäyet äytüçelärneñ tamakları haman sayın köygä salına häm därtläre üskännän-üsä bardı:

Gölbakçaga çıgar tañda Şälen salıp muyınına,

İhtiyärsız ğaşıyq bulıp Gizläyer sän kuyınına.

İştiha zäükıni salır Kalbä neçkä billäri, - atlar kapkadan çıga başladı:

- Häyran itär gaklımıznıy Zifa näzkäy buylari.

Bäyet tıñlarga kilüçelär berniçä minutka tın kaldı. Alar, uram buyınça öyermäle kar tuzgıtıp kitkän çanalarnıñ artlrınnan karap, zur iğtibar belän tıñlap tordılar. Tınlıknı berençe başlap Öçtersäk Häsänneñ hatını Sälihä bozdı:

- Närsägä avız açıp karap torabız? Alar barıber yañadan monda kilmilär inde!

Aradan berse:

- Tik kenä tor äle, tıñlıyk! – dip, açulanıp äytte.

- Süzläre işetelmägäç, närsäsen tıñlıysıñ inde anıñ?!

Kemnärder urınnarınnan kuzgala başladı:

- Kittek Cäläy kartlarga!

- Äydägez, äy, malaylar! Mıltık atkannı işetmi kalabız.

Tön yokıların kaldırıp bäyet tıñlarga kilüçelär kız yortına taba kittelär.


22.

Cäläy kartnıñ öye tiräsenä bala-çaga kiçtän ük cıyıla başlagan ide inde. Keçkenä kapka da, şulay uk zur kapka da töbenä qadär açıp kuyılgan. Keşe şulkadär küp, uram belän işegaldın ayırırga da mömkin tügel. Olılar, törkem-törkem öyeleşep, äñgämä kora. Bala-çaga işegaldına ütep kerü öçen etkäläşä. Zur kapkanıñ ber yagında Öçtersäk Häsän, ikençe yagında Gabdulla – ikese dä mıltık totıp, kiräkle minut kilep citü belän ük atarga äzerlänep toralar. Öçtersäk Häsän yanında anıñ bik küp söyläşä torgan hatını Sälihä tora. Ul, ireneñ kolagına gına iyelä-iyelä, süzlären tizräk äytep beterergä telägändäy aşıgıp, närsälärder söyli. Menä keşelär näq dulkın şikelle çaykala başlıy. Törlese törle yaktan:

- Kilälär, kilälär!

- Kiyäülär kilä! – dip häbär birä.

Keşelär kinät kenä tınıp kala. Alar çanada kilüçelär tarafınnan äytelgän bäyetne tıñlarga kereşä:

Cömlä kaygım zayıl uldı Nazina car kuyınina,

Canıñnı fida äylärseñ Işbu kıznıñ culına.

İñ aldagı kiyäü çanası Cäläy kartnıñ kapkası turına kilep tä citte. Menä-menä atlar kapka aldında öyelep torgan keşelärne bärgäläp häm taptap işegaldına kerep kitäçäklär dip uylarlık dähşätle küreneş tudı. Hatın-kız häm bala-çagalarnıñ kayberläre çır-çu kilep çitkä yögerdelär. Ämma atlarga turıdan-turı gına kerep kitärgä irek birelmäde. İke taza yeget kiyäü çanasına cigelgän ike usal atnıñ tezgen häm dilbegä başlarınnan eläkterep aldılar. Yegetlär, barlık köç häm avır gäüdäläre belän asılınıp, atlarnıñ başların tübän iyärgä, alarnı niçek tä üzlärenä buysındırırga häm kiredän borıp cibärergä tırıştılar. Gatau belän Bähtiyär isä, dilbegäne kakkalap häm atlarnı çıbırkı belän kurkıtıp, yegetlärne ciñü häm işegaldına kerep kitü öçen ımtıldılar. Arttagı çanalar belän dä şundıy uk häl ide... Läkin, näq umarta kortları häm alarnıñ anaları şikelle ük, barlık mäsäläne kiyäü çanasınıñ kayda buluı häl kılganlıktan, älege ike taza yeget yanına tagın berniçä ir häm yeget kilep bulışa başladı...

Atlarnıñ çınnan da baş birmiçä kerep kitüläre mömkin ide. Öçtersäk Häsän belän Gabdulla, üz urınnarında gına basıp, mıltıkların atu öçen äzer häldä tottılar. Bu vakıtta inde, halıknıñ ayak astına çäçü öçen äzerlängän häm zur agaç tabakka tutırılgan bavırsaknı alıp, Hänifä dä öyaldı tübäsenä menep bastı. Ä bäyetçelär, bolarnıñ bersenä dä iğtibar itmägän kebek, bäyet äytülären haman dävam itte:

Misle mäcnün kıldı bäni

Bu gıyşıklık hälläri,

Zäğferan tik sargayıpdur

Can fäqıyrneñ yözläri.

Atlarnı öç märtäbä kire borıp cibärdelär. Yegetlär üzläreneñ batırlıkları belän maktanışıp, başka keşelär şuşı vakıttagı ıgı-zıgı kızıgınnan häm bäyet tıñlaudan käyefländelär.

Ah, bänem çın tälimäm,

Dogamızdır ışbu yar,

Kürmäk öçen göl yözeñni

Gaziz uldım bi karar...

Kiyäü häm bäyet äytüçelär avılnıñ härber uramınnan ikeşär häm öçär märtäbä üttelär. Avılda, tuynıñ buluı turında belmägän, kabat-kabat äytelep yörelgän bäyetne işetmägän keşe kalmadı. Atlar dürtençe märtäbä kilgän vakıtta, Cäläy kart üze çıgıp, yegetlärgä bu uyınnı tuktatırga kuştı. Keşelär barısı da, kilüçe atlarga yul açıp, çitän häm koyma buylarına sıyındılar. Äylänä-tiräne iskitkeç tirän tınlık kaplap aldı.

Köçle därt belän äytelgän bäyet avazları yıraktan uk yañgırap işetelep kilde:

Bakçadagı göl çıbıknıñ

Başina bıl-bıl kunar,

Zifa yeget güzäl yärgä

Koçaklaşıp buy sınar.

Berençe at kapkadan kilep kerügä Öçtersäk Häsän belän Gabdulla havaga taba mıltıktan atıp cibärdelär. Atlar, kinät kenä sikergäläp çitkä taypıldılar da, tagın alga taşlandılar. Mıltıktan atuçılar ikençesen korgan arada ike-öç çana işegaldı urtasına kerep tuktagan ide inde. Dürtençe at kapkadan kergän vakıtta köçle atu tavışları yañadan kabatlandı.

Öyaldı tübäsendä basıp toruçı Hänifä dä eşkä kereşkän ide inde. Ul, berençe at kapkadan kergännän alıp iñ aktık çana kerep tuktaganga qadär, işegaldına häm keşelär östenä bertuktausız uçlap-uçlap bavırsak sipte. Bäyet tıñlarga kilüçelär, yabırılıp, bersen-berse törtkäläşep, cirdän bavırsak cıyarga kereşte...

Kiyäü ozata kilüçe kodalar çanalarınnan ozak töşmäde. Alar, kaysıları tezlänep utırgan, ä kayberläre çana östendä ayagürä baskan kileş, bersen-berse koçaklap yäki berseneñ iñ östenä ikençese tayanıp, haman bäyet äyttelär.

Bavırsaklarnıñ kar astına häm çana aralarına kerep yugalgannarına qadär ezläp alındı häm köleşä-köleşä şunda uk aşalıp betelde. Şunnan soñ gına keşelär bäyet äytüçe kodalarnıñ çanaları tiräsenä cıyıldı. Kodalar urtada kaldı. İşegaldında häm uramda bäyet tıñlau öçen kiräkle bulgan tınlık urnaştı:

Sularıgız ezgä üzgä, Kulımda kömeş yözek,

Küp illärni gizep yörep Tapmadım sindin tözek.

Gölbakçada yörgän çakta Başmagıma kar tigän,

Rähmät töşsen änkäsenä, Söygäneñä bar digän.

İrtä söbhan cil isäder, Yärima sälam digen!

Mähsudemez hasil uldı, Älhämdelilla şöker.

Şunıñ belän bäyet äytelep bette. Çana başına menep baskan Bähtiyärnıñ:

- Ässälamegaläykem, kodalar! – digän süzläre yañgırap işetelde.

Aña karşı:

- Mäğaläykemässälam! Äydük, huş kildegez, kodalar!

- Äydük-äydük, töşegez çanalardan!

- Bik huş kildegez! – digän cavaplar kaytarıldı.

Bu vakıtta Miñlebay belän Bähtiyär öyaldı işege yanına barıp baskannar ide inde. Bähtiyär işekkä kulları belän törtkäläp karadı. Läkin işek açılmadı. Bähtiyär, üze belän kilüçelärgä möräcäğat itep:

- Monda äle, yegetlär, kilüen kildek tä, kaytıp kitärgä turı kiler, ahrı, - dide. Başkalar:

- Närsä, närsä bar tagın anda? – diyeştelär.

- İşekne açmıylar, kaytıp kitärgä turı kilmägäye, dim.

- Açmasalar ni, tip tä vat! Anlık kına köç yukmı ällä sindä?

- Katıp-tuñıp kilgäç, niçek tä öylärenä kerep cılınırbız inde, yegetlär!

- Äye, närsä bulsa da eşlärgä kiräk.

- Bähtiyär üze işekneñ telen belep citkermi torgandır ul. Kaya, üzem barıymmı ällä bulışırga?

Şul vakıt işekneñ eçke yagınnan «İşek bavı» cırın äytüçe kızlar tavışı işetelde. Cırnı Särvär başlıy, başka kızlar aña kuşılalar ide:

İşek bavı ber altın,

Bezneñ apay meñ altın,

Cılınıym disäñ, ber altın

Bir, cizni, tış bik salkın.

- Cizni kilgän ikänen dä, tışnıñ bik salkın buluın da belälär, ä üzläre haman kertmilär, karagız äle sez bolarnı, yegetlär! Dönyada şundıy usal baldızlar da bula ikän tagın, - dide Bähtiyär. Ul işekne tagın da katırak döberdätä başladı: - Yägez äle, kızlar, tuñdırıp beterdegez bit inde!

Ä kızlar berözleksez üzläreneken cırlap tordı:

Bezneñ apay gäühärder,

Tännäre çın märmärder,

Lägıl, yakut, gäühärder,

Avızı baldır, käüsärder.

Zur däülät iç, cizni, bu.

Tagın monnan zur ni bar?

Torma malıñ kızganıp,

Can birsäñ dä urını bar.

Bähtiyär işekne tagın da katırak döberdätä başladı. Ul:

- Mägez inde, kızlar, büleşegez şunda üzara, - dip söylänä-söylänä, öyaldı işegeneñ öske yarıgınnan kızlarga akça birde.

Läkin işek haman da açılmadı. Kızlar «işek bavı» öçen akça sorauların dävam itte:

Birsäñ küp bir sin bezgä,

Bez razıy tügel äzgä,

Yaudır altın, kömeştän,

Bakır törmä käğazgä.

Bähtiyär tagın işek yarıgınnan akça suzdı, häm kızlar işekne aça da başladılar. Ämma Bähtiyärnıñ çamalap alıp kilgän akçası birelep betmägän ikän äle. Ul, keşe-kara kürgänçe birep kalu teläge belän, kalgan berniçä tiyen akçasın tiz genä Särvärneñ kulına tottırdı häm:

- Äy, kodaça, alay aşıgıp açmıylar anı! – dip, tegeneñ kolagına gına pışıldap kuydı.

Kunaklarnı bik zurlap häm hörmät belän öygä kerttelär.




23.

Kunaklar säkegä utırıştı. Öçtersäk Häsän aş öyenä kerep kitkän ide, ul annan keçkenä genä ciz lägän belän gayät zur ciz komgan totıp, iñbaşına baş-başları kızıl belän çigelgän kiñ häm ozın sölge salıp çıktı. Lägänne säkeneñ urtasına kuydı, annan soñ tür poçmakta utıruçı Miñlebaynıñ aldınarak şudırdı da:

- Kiyäüdän başlap cibärik äle, - dide.

Ul şulay tabındagılarnıñ hämmäseneñ dä kulların yudırıp, avızların çaykatıp çıktı...

Aşau äyberlärennän iñ elek tokmaç kilde. Tokmaçtan soñ tabak tutırıp it häm kullama («bişbarmak» yäki «aldama» dip tä atala), annan soñ kiyäü pilmäne häm kiyäü bäleşläre kiterelde.

Ğadät buyınça ütkärelä torgan tuylarga turı kiterep, Miñlebaydan başkalar hämmäse dä ös häm baş kiyemnären (tübätäylär genä üz urınında kaldı) salıp utırdılar. Miñlebay isä, öy eçendä gayät esse häm börkü buluga da karamastan, östendäge sorı çikmänen häm anıñ östennän kiyelgän kara cilänen salmadı. Cilän östennän çornap-çornap kuyılgan kızıl bilbavın da çişmäde, başındagı kamalı büregen tagın da basıbrak kuydı. Anıñ mañgayınnan häm bitlärennän börçek-börçek tir tamçıları agıp tordı. Çarşau artındagı kızlar, şayartıp, anıñ cilkäsenä inä belän çäneçtelär. Läkin Miñlebay ber süz dä äytmäde häm çırayın da sıtıp kürsätmäde. Kızlarnıñ sınaularına karşı ul tüzärgä, barı tik tüzärgä genä tiyeş ide.

Bähtiyär, mäclesne küñelle itep uzdırır öçen üzeneñ barlık köçen saldı. Çarşau artındagı kızlar da anıñ belän kübräk şayardılar, aña härvakıt inä belän kadap, anı kıçkırtıp häm sikertep kenä tordılar. Bähtiyär, tänenä inä kadalgan sayın:

- Harap itälär mine monda, yegetlär! Bu Särvär kodaça bigräk usal bulıp çıktı. Tuydırıyk äle şularnı ber, - dip söylänä-söylänä, ayırım tabak yäki tärilkägä salıp, kızlar yagına tokmaç, it, pilmän çıgarıp tordı.

Keçkenä podnoska katırılgan ballı bavırsak iñ aktıktan kiterelde. Anı çıgaruçı Öçtersäk Häsän, podnosnı tabın urtasına kuydı da:

- Menä, kodalar, teläsägez närsä eşlätegez! Peşerüe bezdän buldı, aşavı – sezdän, - dide.

Bähtiyär anıñ masayulı kıyafätennän kölep cibärde, häm ul şunda uk kodası belän «satulaşa» başladı:

- Aşavı sezdän, dip soñ, bu närsäne pıçaksız aşap bulmıy inde anı. Aşatasıgız kilsä, pıçak kiteregez!

- Bezdä pıçak yuk şul inde, koda, gafu itäsez!

- Äle yaña gına bäleş kiskän pıçak ta yarıy bezgä. Üz keşe itep kenä, sin bezgä şul pıçaknı çıgarıp bir inde, Häsän koda!

- Yeget keşeneñ kesäsendä ber sum akça belän ber päke yörergä tiyeş, dilär bit. Şunıñ şikelle...

Häsän kodası belän eş çıgarlık bulmagaç, Bähtiyär Miñlebayga karap söyli başladı:

- Nişlibez soñ inde? Monda, tugankay, sinnän dä gazaplanıp utırgan keşe yuk, berär ämälen tabasıñmı ällä? Kaktırıp-suktırıp ta äytep kuydılar. Ber sum akçanı işektän kergändä birep kaldırdık... Sindä yukmı soñ berär pıçak kebek närsä?

Miñlebay:

- Ber närsä bar ide bugay şunda, kazan kırgıçı sımak kına, - dip söylänä-söylänä, kesäsen aktarırga kereşte.

Anıñ kesäsennän yaltırap torgan ak kalay saplı päke çıktı. Bähtiyär, bu päkene kulında äyländerä-äyländerä, ozak kına maktap tordı. Şul arada tabındagılarnıñ härkaysısı östennän küz yörtep çıktı da, päkene bäyetçegä suzıp:

- Monı sin başkarıp çık inde, Gıylmetdin abzıy! – dide.

Gıylmetdin tabın aşa ürelep kenä päkene aldı. Küzlären çelt-çelt yomgalap, işek yanındagı bala-çagaga taba iyägen häm kıp-kızıl tügäräk sakalın kagıp kuydı. Päkene malaylarga kürsätep kenä aldı da:

- Ay-hay, päkese lä päkese! Üze kömeş saplı, üze altınnan yasalgan ikän. Monı kaynelärneñ kaysısı eläkterer ikän? – dip söylänä-söylänä ballı bavırsaknı kiskälärgä häm kodalar aldına bülgäläp kuyarga kereşte. Sälihä belän Hänifä isä, tügäräk çınayaklarga katı gına çäy yasap, beräm-beräm kodalar yagına çıgarıp tordılar.

Bügenge köngä karata Bähtiyärnıñ tagın ber «zur» eşe kaldı. Ul da bulsa, «üze kömeş saplı, üze altınnan yasalgan» päkene «kemgä änderek!» kıçkırtırga kiräk ide. Bähtiyär işek katındagı malaylarga tiz-tiz genä añlata başladı:

- Menä şulay. Min: «Kemgä änderek?» dip päkene yugarı kütärügä, «Miña änderek!» digän süzlärne kaysıgız elek kıçkırsa, päke şuña bula... Kemgä änderek?!

İşek katında toruçı balalarnıñ hämmäse dä beryulı:

- Miña änderek! – dip kıçkırdılar häm päkeneñ kemgä bulsa da birelüen kötep tora başladılar. Läkin Bähtiyär päkene tiz genä ıçkındırırga telämi ide. Ul:

- Yuk, bulmadı äle. Kaysıgız aldan kıçkırgannı da belmi kaldım. Ya, kemgä-ä änderek?

- Miña-a änderek! Miña!..

Ämma uyın malaylar öçen şaktıy uk küñelsez bette. Malaylar yanında, üzeneñ äle söyläşä dä belmägän balası Hösäyenne kütärep, Sälihä tora ide. Tuynıñ bilgele tärtipläre buyınça, Märyamneñ iñ yakın enese şul Hösäyen bulganlıktan, bavırsak päkese aña tiyeş ide. Bähtiyär da:

- Bulmadı, bu yegetlär kıçkıra da belmi ikän. Änä Hösäyen, içmasam, buldırdı, - dip söylänä-söylänä, päkene Hösäyengä tottırdı...

Ballı bavırsaktan buşagan podnoska, hälle-hälençä digändäy, härkaysısı üzeneñ öydän ük äzerläp alıp kilgän akçasın saldı. Bähtiyär, törle uyın-kölke süzlär äytep, podnosnı Öçtersäk Häsängä alıp birde. Anıñ aş öyennän äylänep kerüen kötep torgannan soñ:

- Yarıy, yegetlär, huş ittek, - dide...

Kunaklar, yäşlärgä isänlek-saulık, bähetle tormış teläp, taralışa başladı...

Alar ikäüdän-ikäü genä kalgaç, beraz vakıt öy eçendä tirän tınlık hökem sörde. Ğadät buyınça, berençe başlap Märyam çıbıldık eçennän çıgarga, Miñlebay belän ike kullap küreşergä häm añardan häl-ähväl soraşırga, ahır kilep, Miñlebaynıñ çualtıp-çualtıp bäylängän kızıl bilbavın çişärgä häm anıñ kiyemnären saldırıp alıp kuyarga tiyeş ide. Läkin, Sälihä ciñgäse kabat-kabat öyrätep kertügä dä karamastan, ul ğadätlärneñ barısın da şulay kuşılgança gına eşlärgä uñaysızlanıp, Märyam çıbıldık eçennän çıkmıy tordı. Barısın da şulay aldan kuşkança gına itep eşläü, niçekter, bik tä korı häm gayät mäğnäsez kebek toyıla ide aña. Anıñ küñele başkaçarak ber häl buluın kötä ide.

Miñlebay isä, şuşı tınlıknıñ üzennän ayırım ber täm tabıp häm läzzätlänep, işek yanında baskan kileş kuzgalmıyça gına tordı. Läkin ul berniçä sekundka, barı tik berniçä sekundka gına şulay tüzä aldı. Ul, büregen salıp säkegä ırgıttı da, mañgayındagı tir tamçıların çikmän ciñe belän sörtä-sörtä, çıbıldıkka taba bara başladı. Menä ul barıp citte, menä ul çıbıldıknıñ ber kırıyın ipläp kenä kütärä başladı.

Näq şul vakıtta Märyam dä çıbıldık eçennän çıgıp kilä ide. Ul, şundıy kinät oçraşudan siskänep kuydı da, ber genä avız süz dä äytmiçä, Miñlebaynıñ koçagına taşlandı. Berse öçen ikençese utka kerergä dä äzer torgan ike yäş keşeneñ kaynar irennäre bergä kuşıldı. Häm alar, bersen-berse kısıp koçaklagan kileş ontılıp, ozak kına vakıt tın tordılar. Märyamneñ küzlärennän şatlık yäşläre, kaynar häm tatlı yäş börtekläre aktı. Ul, Miñlebaynıñ köçle kükrägenä başın salıp, balalarça gamsez häm eçkersez irkälänü belän aña sıyındı, akrın-akrın gına anıñ kuyınına señä bargan kebek buldı...


24.

Cäläy kart kiyäve belän kızın kunak itügä ber atna, alarnıñ kilep-kitep yörülärenä ber ay vakıtnı çamalap, şul turıda Hisamıy kodası belän dä söyläşep kuygan ide. Läkin aña üzeneñ bu uyların tormışka aşırırga mömkinlek bulmadı.

Miñlebay belän Märyamne «kiyäü munçasına» uyatkan vakıtta tañ da atıp citmägän ide äle. Munça Cäläyneñ üz işegaldında gına bulganlıktan, kiyäü belän kıznı ilter öçen at cigüneñ kiräge bulmadı. Şulay da, kiyäü ciñgäse Sälihä alarnı munça işegenä qadär ozata bardı. Ul, yäşlär uynıy-kölä munçaga kerep kitkän vakıtta:

- Oza-ak itep, rähätlänep keregez! Essese dä bik häybät, suı da citärlek, - dip, üz hezmäten üze maktap kaldı.

Miñlebaylar çıkkaç, Sälihä tiz genä munçaga kerde. Munça yakkan ciñgi öçen dip, kiyäüneñ täräzä töbenä kuyıp kaldırgan ber sum akçasın aldı. Munçanı yahşılap cıyıştırdı. Şunnan soñ munçaga Bähtiyär belän Hänifä kittelär.

Koda häm kodaçalarnı kiyäü munçasına kertü eşe koyaş çıkkanga qadär dävam itte. Öçtersäk Häsän berözleksez at belän yörep, tiyeşle keşelärne taşıp tordı. Läkin Hisamıy belän Mäguzä kiyäü munçasına kilmädelär. Monı işetkäç, Sälihä tökereklären çäçä-çäçä iren tirgärgä kereşte:

- Alar ni öçen şulay itälär diseñ? Barısı da sineñ añgıralıktan. Kem dä kem töp koda belän kodagıynı adäm aktıgına kaldıra? Äyttem bit min siña, kiyäülärdän soñ uk koda belän kodagıyga äytik, didem.

Häsän:

- Min alarga yahşılık yagınnan uyladım bit. Artık kızu munça kart belän karçıkka yaramas, dip.

Hatını aña tının alırga da irek birmäde:

- Uyladım da uyladım! Mondıy vakıtta uylap kına kalmıylar anı. Üzlärennän sorarga ide... Yuk, min monı öydägelärgä kerep äytä almıym. Bar, niçek kenä itep bulsa da alıp kil üzlären!

Häsän alarga öç märtäbä bardı, läkin Hisamıy haman üzeneken äytte:

- Bez bara almıybız, koda! Bu ber dä üpkäläüdän tügel. Uylamagan zur kaygı kilep çıktı. Cäläy koda üze bezgä kilsen dä, anıñ belän añlaşıp alası eşlärebez bar.

Şulay itep, bu mäsälä zurga kütärelde. Sälihä uylagança şoma gına ütep kitmäde. Bu turıda Cäläy kartka äytkäç:

- Hisamıy koda alay munça-mazar öçen genä üpkäläp yörmäs. Närsä bulsa da başka berär eş bardır, - dide dä, tiz-tiz genä kiyenep, aşıga-aşıga çıgıp kitte.

Ul kitkäç, Mörşidä Sälihädän saklanıp kına sorap kuydı:

- Ällä kiyäü belän Märyamneñ arası bozılganmı, kilen? Aralarında ul-bu häl sizmädeñme?

- Yuk-yuk, ciñgi, ul turıda uyıña da kiterä kürmä! Kiyävebez bik matur, bik küñelle genä yöri.

Mörşidä karçık, avır gına körsenep:

- Şulay bula kürsen inde, ya rabbi! – dide.

Ozaklamıy, Hisamıy kodasın iyärtep, Cäläy üze dä äylänep kayttı. Sälihä alarnı täräzädän kürep kaldı häm tiz genä çıgıp kitte. Mörşidä yaulıgı belän yözen kapladı, kiştädä elüle torgan çarşaunı töşerep, üze poçmak yakta bülenep kaldı. Tegelär işektän kilep kergäç tä, işeteler-işetelmäs kenä tavış belän:

- Äydük, koda, isän-sau gına torasızmı? – dide.

Hisamıy säke kırıyına barıp utırdı. Ul, süzne bälki Cäläy kodası üze başlar dip kötep torgannan soñ:

- Bik küñelsez hällär bar äle bezneñ, kodagıy, - dip söylärgä kereşte. – Menä Miñlebay kiyävegezgä, berseköngä hezmätkä kitärgä dip äytep yazu kilep töşte. Berär aysız da kitmäs äle dip uylap yöri idek, - dide.

Mörşidä tıyıla almıyça üksep yılıy ide inde. Ul, küz yäşlären alyapkıç itäge belän sörtä-sörtä:

- Hodayım! Bähetsez balalar! Kuy inde, bu qadär bolarga gına turı kilep torır ikän, - dide.

Cäläy kart başta anı yuatıp karadı. Mörşidä alay da tıyılmagaç:

- Sin, änise, üzeñneñ hatınlıgıña barma äle! Yılamagayıñ, gomereñ buyına ulap torsañ da bezneñçä bulmayaçak bit, - dip tirgäp tä, üpkäläp tä äytte. – Menä şuşı ike kön eçendä närsä eşlärgä? Tuynıñ eşen niçek itep beterep alırga? Ana keşe bulsañ, sin menä şunı äyt!

Hisamıy da Cäläy äytkännärne kuätläde:

- Kodagıy, härkaysıbızga da uñaysız inde bu häl. Ni eşlämäk kiräk bit, avır bulsa da tüzärgä turı kilä.

Ul, süzen bülep, beraz gına uylanıp aldı. Annan soñ, ber Cäläygä, ber Mörşidä yagına karap, dävam itte:

- Minem uyımça, kilen töşerep, tuynıñ eşen beterep alu yahşı bulır ide. Vakıt bik kısınkı inde kısınkısın. Barı belän ämällärbez äle şunda...

Mörşidä yılavınnan tuktalırga tırıştı. Ul, ireksezläp akkan küz yäşlären yaulık poçmagına sörtä-sörtä:

- Kilen töşerüne kaldırıp torsak ta inde... İke yort arasında yörer ide äle şunda, Märyamne äytäm, - dide.

- Alay itärgä yaramıy! – dip, hatınına karşı töşte Cäläy.

- Äye, kilen töşermi kalsak bik küñelsez bula ul, - dide Hisamıy da. – Dus-doşman arasında da yahşı tügel. Ul bit, kiyävegez, bügen barıp irtägä kaytır öçen genä kitmi. Öç yılga kitä, näq öç yılga!

- Aptıragannan äytüem inde, koda, küñeleñä avır ala kürmä tagın. Niçek itep äytsäñ dä vay inde moña, - dide Mörşidä.

Cäläy, mäsälä tämam häl kılıngan kebek kisken genä:

- Mondıy häl bulgaç, keşe gaybäte, fäläne-fäsmätäne dip torıp bulmıy inde, koda. Mömkin bulgan hätlesen genä äzerlänersez dä, irtägä beterep tä alırbız. Bez dä küp keşe cibärmäbez...

Bu vakıtta, alarnı kartlardan ber genä stena ayırıp toruga karamastan, Miñlebay belän Märyam bernärsädän dä häbärle tügellär ide äle. Miñlebay, kaynar tarı koymagı belän çäy eçkännän soñ, çıbıldık eçendä rähät kenä häl cıyıp yata. Märyam çınayaklarnı poçmak yakka çıgarıp yöri ide. Märyam, äle «äy» dip tä, «ätise» dip tä äytergä künekmägänlektän, Miñlebaynı berniçek tä atamıyça gına sorau birde:

- Sine bik tiz cibärep kuymaslar mikän inde?

- Kimendä ber ay totarlar äle. Bälki, bezneñ bähettän, biş-altı ayga da suzarlar. Kayber yılgılarnı şulay soñ da alalar bit.

Märyam, Miñlebaynıñ biş-altı ayga kaluı tämam häl kılıngan şikelle añlap:

- Ämma şulay bulsa! Ämma sine tagın ber yılga kaldırıp kuysalar! – dide.

Näq şul vakıt, Miñlebaynıñ berseköngä kitäçäk ikänen äytü öçen, alar yanına Sälihä kerde...


25.

Töş vakıtları yakınlaştı. İşegaldı häm kapka äylänäse tuy karau öçen kilgän keşelär belän tuldı. Kinät kenä:

- Kilälär, kilälär!

- Kilen kilä! – digän tavışlar äylänä-tiräne şaulatıp cibärde. Malaylarnıñ berse, şul arada yögerep barıp, kapkanı açıp ta kuydı. Gatau:

- Kapkanı açarga kem kuştı sezgä? Äle berençe kilüdä genä kertälärmeni! – dip, bala-çaganı tirgi-tirgi kapkanı yabıp kuydı.

İñ aldagı kilen çanasına Cäläyneñ kart çabışkısı belän Lor-Lor Sitdıyknıñ körän atı parlap cigelgän. Alar, ciñel genä cil kapkanı bärep kerep kitärdäy bulıp, tup-turı Bähtiyär belän Gataunıñ östenä kilä başladılar. Bähtiyär tiz genä alarnıñ tezgennärennän eläkterep aldı, sul kulındagı mıltıknı Gatauga suzıp, atlarnı kiredän uramga borıp töşerä başladı. At başında unike-unöç yäşlär tiräsendäge yuaş kına ber malay ide. Ul öydän ük öyrätelep cibärelgän bulsa kiräk, Bähtiyärnıñ kılanışlarına anıñ ber dä ise kitmäde. Kiresençä, atlarnı yañadan uramga borıp töşerüdä ul üze Bähtiyärga bulışa başladı.

Miñlebay belän Märyam çıbıldık eçendä ide. Bähtiyär, üzeneñ şayan süzlären alarga da işetterergä tırışıp:

- Barıgız äle, beraz tuñıbrak kilegez! – dip kıçkırıp kaldı. Annan soñ yanındagı malaylarga borılıp:

- Menä inde kapkanı açıp cibärsägez dä bula, - dide.

«Tayançık bozavın» Barıy, Miñlebaynıñ keçe enese totarga tiyeş ide. Läkin ul, Barıy, keçkenä genä yabık ala bozaunı lapastan alıp çıga almıyça aptırap bette. Tagın az gına azaplansa, Barıynıñ kıçkırıp yılap cibärüe, ä bavırsak çüplärgä kilgän malaylarnıñ añardan kölüläre, anı mıskıl itüläre mömkin ide. Monı barısınnan da alda Särvär kürep ölgerde. Ul:

- Hay-y, üzemneñ keçkenä genä akıllı kodamnı berse dä kürmi, - dip söylänä-söylänä Barıynıñ küñelen kütärep, bozaunı çıgaruda aña bulışa başladı.

Küñele belän härvakıt Särvärne ezläp, küzläre belän anıñ härber häräkäten küzätep, adım sayın aña soklanıp yörgän Gatau, uñaylı momenttan faydalanırga häm Särvärgä närsä bulsa da äytergä, berär süz kuşarga, küñelendägen aña sizderep, añlatıp kalırga teläp, kızu-kızu gına Barıy belän Särvär yanına bardı.

Särvär, Märyam apası şikelle ük kileşle genä taza tänle, ak çıraylı, sızılıp kına torgan neçkä kara kaşlı, kuyı sorgılt küzle ber kız bulıp, Märyamgä karaganda şayanrak, härvakıt şat küñelle häm uynap-kölep yörergä yaratuçan. Anıñ az gına kılanıbrak, şul uk vakıtta üzen-üze tübänsetmiçä beraz gına ereräk totıp söyläşüendä dä, köyderep alırlık itep karıy torgan ütken küz karaşında da Märyam belän nık ohşaşlık bar. Bişmätsez genä, kükrägen kabartarak töşep, Miñlebay törmädän kotılıp kaytkan könne Märyam söyeneçkä birgän ukalı kamzul östennän ak alyapkıç bäyläp yörü aña bigräk tä kileşä. Mondıy vakıtlarda Gatau anı tagın da yarata, aña tagın da soklana töşä, añardan küzlären ala almıyça, ozaklap-ozaklap karap tora. Monı Särvär üze dä yahşı sizenä. Häm ul, yüri Gataunıñ küzlärendä ut uynatır öçen, bişmätsez genä häm külmäk ciñnären sızganıp, tıgız beläklären kürsätep yöri.

Ä menä häzer, salkında, anıñ beläkläre kıp-kızıl bulıp, tagın da maturlanıp toralar. Gatau, lapastan bozau çıgarışuda bulışkan bulıp, Särvärneñ uñ belägennän kısıp kına totıp aldı. Särvär Gataunıñ bu kılanışına hiçber karşılık kürsätmäde. Ul belägen haman elekke urınında, bozaunıñ arkasında kileş kaldırdı. Anıñ sorgılt küzläre matur häm bähetle yılmayalar ide. Gatau, mondıy vakıtta süzsez kalırga yaramıy, närsä bulsa da äytergä kiräk dip uylaganlıktan gına:

- Salkın tidererseñ, kodaça! Östeñä kiyep yörergä kiräk, - digän buldı.

Särvär yagımlı gına yılmaep, belener-belenmäs kenä başın çaykap häm avız kırıyın tartıp kuydı. Bu anıñ: «Yu-yuk, koda, min salkınnıñ närsä ikänen dä belmim», - digän mäğnäne añlatuı ide.

Şul vakıt malaylarnıñ:

- Kilälär, kilälär! – dip kıçkırgan tavışları işetelde.

Särvär bozau yanınnan kitärgä teläde. Läkin, belägennän kısıp totkan kileş, Gatau anı cibärmäde. Särvär bu yulı da aña teldän cavap kaytarmadı. Başta yılmaep kına karap kuydı. Annan soñ, lapas eçendäge tizäk öyemenä taba ımlap, küzen kıstı häm kaşların uynatıp aldı. Bu: «Ozaklamıy min tizäk alırga çıgam. Ä sin şunda kilep mine kötep torırsıñ», - digän süze ide anıñ. Gatau da monı şulay añladı häm kıznıñ belägen şunda uk ıçkındırdı. Anıñ kıp-kızıl belägendä yul-yul ak taplar bulıp, Gataunıñ barmak ezläre töşep kaldı. Särvär, işegaldındagı keşelär kürmäsen öçen belägeneñ şul urının sul kulı belän kapladı da, koş totkanday kuana-kuana yögerep aş öyenä kerep kitte.

Kapkadan atlar kerä başladı. Bähtiyär ber-ber artlı ike märtäbä mıltıktan attı. Atlar, mıltık tavışınnan kurkışıp, bersen-berse tıgızlap tuktadılar. Öyaldı tübäsendäge Hänifä atlar häm keşelär östenä bavırsak sipte...

Bu arada Gatau belän Barıy da lapastan çıktı. Alar «tayançık bozavın» kilen çanası yanına iltep tuktattılar. Gatau, üze genä totmaganı öçen eneseneñ küñelsezlänüen kürep, bozaunıñ muyınçık bavın çana üräçäsennän eläkterep aldı da Barıyga tottırdı. Ä üze beraz çitkäräk kitep bastı.

Bähtiyär, kar östenä yıgıla-yıgıla bavırsak cıygan keşelärne köç-häl belän aralap ütte dä, artlı çana östenä korılgan çıbıldıknıñ ber kırıyın açıp cibärde.

- Äydük, kunaklar, sau-sälamät kenä kildegezme? – dide.

Miñlebay, duslarça yılmaep kına:

- Bik häybät äle, üzegez sälamätme? – dide häm çanadan töşü öçen urınınnan kuzgaldı.

Ulınıñ kitüe kaygısınnan Mäguzäneñ yözenä sarı koyılgan, küz töpläre kara köyep kalgan, anıñ yörerlek tä häle yuk ide. Anı, öy işegennän kilen çanasına qadär Gatau citäkläp kiterde. Ana, avıru keşeneñ integüle yuaş tavışı belän suzıp:

- Nihäl, kilen, isän-sau gına kildeñme? – dide.

Märyam äle haman da çanada utıra ide. Ul biyeme kilep isänläşkäç kenä urınınnan kuzgaldı. Anıñ belän ike kullap küreşä-küreşä:

- Allaga şöker äle, üzegez isän-sau torasızmı? – dide.

Märyam, ber kulı belän Mäguzäneñ iñbaşına, ikençese belän ala bozauga tayanıp, çanadan töşte. Bişmät kesäsennän keçkenä genä ber töyençek aldı. Bu töyençektäge kömeş täñkälär belän bizälgän kükräkçäne ul biyemenä, ap-ak debet perçatkanı tayançık totkan Barıyga büläk itte.

İnde häzer Märyamneñ öygä keräse, üze kilen bulıp töşkän yortnıñ busagasın berençe märtäbä atlap ütäse kaldı. Anıñ kulında – al, sarı, zäñgär yıfäklär belän çuklangan zur gına ak kulyaulık. Monısı, biyem häm biatay busagasınnan berençe atlap kerü istälege itep Miñlebayga bireläçäk büläk. Märyam änä şul kulyaulıknı bişmät ciñennän çıgaru belän, aña öygä kerer öçen yul açıp, keşelär tiz genä yak-yakka taypıldı. Miñlebay kulyaulıknıñ ber poçmagınnan totıp aldan, Märyam isä, ikençe poçmagınnan totıp aña iyärgäne häldä, alar öygä kerep kittelär. Kiyäü belän kilen artınnan kodaçalar, alar artınnan kodalar kerde...

Mäclesneñ başınnan alıp ahırına qadär – kodalar yagında da, şulay uk kodaçalar yagında da – süz Miñlebay turında, Märyam turında, alarnıñ bik kızganıç räveştä, tuyları da betep citmäs borın ayırıluları turında bardı...

Märyamneñ, yıfäk külmäk kiyep, ällä nindi şähär hatın-kızları şikelle eçke kiyemnären keşegä kürsätep yörise kilmi ide. Ul, Hänifä ahiräte aşa süz cayın turı kiterep kenä:

- İldä-köndä bulmagannı kılanıp, keşe kölderep bulmas inde anısı, - dip işetterde.

Mäguzä karçık ta:

- Nişläp yaratsın ul anı? Akılsızmıni ul – yıfäk külmäk kiyep, gäüdäsen suraytıp yörergä?! – dide.

Monnan un yıl elek, at çabışı vakıtında, Cäläy kart Miñlebayga büläk itkän külmäklek yıfäkne, avılda aluçı bulmagaç, Orenburg şähärenä iltep sattılar. Anıñ urınına cite zäñgär östenä sargılt bizäklär töşkän sitsı alıp, izüenä äylänmäle-äylänmäle ukalar totkan, uka äylänmäläre östennän täñkälär tezgän häm cide itäkle itep tegelgän külmäk, Mäguzä karçık äytmeşli, bik zatlı häm küñelgä yatışıp torgan büläk, kiyäü büläge äzerlädelär.

Märyam bügen änä şul matur gına büläk külmägen kide, anıñ östennän «keterläp torgan» ap-ak alyapkıç bäyläp aldı. Kunak bulıp ber-ike çınayak kına çäy eçte dä, külmäk ciñnären az gına sızgana töşep, kızu-kızu eşkä kereşte. Ul – üzen ozata kilgän agaları, ciñgäläre aldında eş belän sınalırga, üze kamırın basıp häm tokmaçın kisep aşın ölgertergä, çäyen kuyıp eçerergä tiyeş ide.

Kilengä su yulı kürsätäbez dip, Märyamne bügen suga cibärep azaplamadılar. Ämma öy eçendäge eşlärneñ bersendä dä ul sınatmadı. Närsägä genä totınsa da, kulları kileşep, al da göl itep eşläp kuya ide.

Yäş kilenne şayartu, büläk birmägän yäki az birgän öçen dip, cäyep kuygan tokmaçın üze kürmägändä yırtıp kitü kebeklär, ğadättä, Märyam şikelle uñgan kilennärgä karata da eşlänä. Ämma Märyamne alay şayartıp yödätülär hiç tä bulmadı. Mäguzä karçık:

- Kilenneñ bolay da borçulı vakıtı. Anıñ tiräsendä çualıp yörise bulmagız. Añarda sezneñ kaygı gına tügel, - dip, Gatauın da, Barıyın da, başka tugan-tumaçalarınıñ bala-çagasın da aldan uk kisätep kuygan ide.




26.

Ä menä häzer tön. Tışta cil dä, buran da yuk. Läkin çatnama suık. Bu – täräzälärgä katkan bozdan da, öy büränäläreneñ şartlap-şartlap kuyuınnan da añlaşıla.

Ämma öydä cılı, hätta esse. Tönneñ-töne buyınça alar söyläşep, bersen-berse irkäläp häm yuatışıp çıktılar. Alar ikese ber tüşäktä, ikese dä ber yurgan astında yata. Miñlebay çalkan yatkan, Märyam anıñ kiñ kükrägenä başın salgan da, aña irkälänep, böten buyı belän aña sıyınıp yata. Alarnıñ yalangaç tännäre ber-bersenä tiyep torudan rähät taba.

Alar tañ aldınnan gına yokıga kittelär...

Märyam işekne katı gına döberdätkän tavışka uyandı. Miñlebay, ber kulı belän Märyamneñ muyını astınnan, ikençese belän anıñ kükräk östennän uratıp alıp koçaklagan kileş, tirläp kenä yoklıy ide. Märyam küzlären açtı. Ul üzeneñ kayda buluın, başınnan nindi hällär kiçüen häterlärgä tırıştı.

Bu – Miñlebaylarnıñ zur öye ide. Kiçä kiç belän Märyamgä üz urınnarın şuşı öygä cäyärgä kuştılar. Başkalar aş öyendä yoklarga bulıp, tik Gatau gına üzeneñ dus-işlärennän berärsenä barıp kunu öçen dip uramga çıgıp kitte. Märyam bolarnı, başın yurgan astınnan çıgarıp karau belän ük häterläp aldı.

Yäş kilen bügen bik irtä torırga, munça yagıp biyem belän biataynı hörmätlärgä, alar munçadan çıgışka aşın äzerlärgä häm çäyen kaynatıp torırga tiyeş ide. Bolar turında uylagaç, Märyamneñ küñele kurkıp kuydı. Läkin ul şunda uk Hänifä ahiräteneñ väğdälären häterläde. Kiçtän ük ul:

- Munçaga üzem ut törtep cibärermen. Gatau miçkä belän su kiterer. Sin inde, ahirätkäyem, tınıç kına yokla, bolay da rähätlänep tora almadıgız, - digän ide.

İşek kagu tavışın işetep urınınnan kuzgalgan vakıtta Märyam şularnı isenä töşerde. Häm ul:

- Närsä genä buldı ikän? Oyatka gına kalmasam yarar ide, - dip borçıldı.

İşek kagu tagın kabatlandı. Märyam, Miñlebaynı uyatmaska tırışıp, anıñ kulın üzeneñ kükräge östennän akrın, bik akrın gına alıp kuydı. Yurgan astınnan şuışıp kına çıgıp, östenä külmägen, yalangaç ayagına gına kiyez itegen kiyep aldı. Başına şälen kapladı da aşıga-aşıga işekkä taba kitte. İşekneñ eçke keläsen açıp, tiz genä öyaldına çıktı.

İşek kaguçı Hänifä ikän. Ul, Märyamne kürügä anı koçaklap alıp:

- Ya, ahirätem, isän-sau gına yokladıgızmı? Äbäü, canım, äle täneñdäge tirläreñ dä kipmägän ikän, - dide.

Märyam, Hänifäneñ bişmät suıgınnan çımrap kitkän tänen kuırıp:

- Hay, ahirät, sin dä irtäräk uyatmagansıñ! – dide.

Hänifä anı tınıçlandırırga aşıktı:

- Yuk-yuk, ahirät, ber dä hafalanma! Munçanı üz vakıtında buldırdım. Küptän ük kerä dä başladık inde. Häzer ätiyeñnär kerep yata.

- Şuñarçı uyatmagansıñ ikän! Aş-su yakları niçek soñ?

- Barısı da äzer. Tizräk kiyenegez dä, ätiyeñnär artınnan munçaga sez barırsız...

Märyam, işek totkasına kulın salıp:

- Rähmät inde, ahirät, bu yahşılıklarıñnı gomeremdä dä onıtmam, - dide dä, işekne akrın gına açıp, öygä kerep kitte.

Miñlebay haman yoklıy ide äle. Märyam anıñ kiñ mañgayın kaplap torgan koñgırt kuyı çäçenä, sulış algan sayın kalkıp, sulış çıgargan sayın tübän tartılıp kuzgalgalap torgan köçle kükrägenä karap, berär minut uylanıp tordı. Märyam anı uyatırga, anı şundıy tämle yokısınnan ayırırga kızgana ide.

Menä Märyam anıñ yanına utırdı. Ul, sizeler-sizelmäs kenä itep, Miñlebaynıñ tir belän yüeşlängän mañgayın häm katı gına çäç bödrälären üpte. Annan soñ:

- Ya, torasıñmı inde? – dip irkäläp kenä äytte.

Miñlebay akrın gına küzlären açtı, häm Märyam anı kullarınnan tartıp torgıza başladı...

Alar munçadan çıkkançı Cäläy belän Mörşidägä çäy eçerä tordılar. Hisamıy, Cäläyneñ çınayagına çäy yasap birde dä:

- Zamanalar bik üzgärep kitte häzer, koda, avırlaşıp kitte! Yarlı kazaçilarnıñ hälen patşa belmi mikänni? Kür inde, kiçä tuy, bügen hezmätkä, - dide.

Cäläy kart saklanıp kına äytep kuydı:

- Keşe süzenä ışansañ, koda, ällä närsälär bar häzer dönyada. Küräseñ, patşanıñ üz häle dä möşkel bulsa kiräk... Fatıyma kodaçanıñ irennän hat bar, dime?

- Äye, hat ta kilgän, yanınnan keşe dä kaytkan. Ul Yapon sugışınnan katı gına yaralanıp çıkkan. Sälamätlänü belän anı kaysıdır ber yırak şähärgä cibärgännär. Ä anda ike aydan artık eşçelär kuzgalışı bara ikän. Menä şunda, tegelärne tärtipkä salu öçen, kazaçilar kiräk bulgan.

- Anıñ yılı da tuldı bugay inde? Kaytu turında äytmägänme soñ?

- Yuk. Häzergä Orenburga gına kaytkan äle. Menä şul butalışlar bulıp torgaç, kaytu yakları da kıyın küräseñ inde. Fatıyma şul ire yanına kitkän bit, şuña kürä tuyga da kilä almadı.

Şul vakıt şıgırdap kapka açıldı. Kem dä bulsa urınınnan kuzgalıp täräzädän kararga da ölgermäde:

- Öydälärme-yı? – digän kalın tavış işetelde.

Bu – avılnıñ uryadnigı Velikorodnov Stepan Stepanoviç ide. Hisamıy, başına büregen, ayagına kıska kunıçlı kiyez itegen kiyep, bişmäten cilkäsenä genä saldı da, işegaldına çıktı. Uryadnik anı kürü belän ük:

- Ya, Hisamıy Fatıyhoviç, Miñlebay çıgıp kitteme äle? – dip soradı.

- Yuk äle, gospodin uryadnik, cıyınıp betä almadık äle.

Uryadnik atınıñ tezgennären tartkalap kuydı. Anıñ ozın torıklı biyek cirän atı tıpırçınıp, ber alga taba ımtılıp, ber isä artka çigenep aldı. Uryadnik:

- Ber minut ta torgızası bulmagız, Hisamıy Fatıyhoviç! Başka avılnıkılar ütep kitte inde. Beznekelär dä häzer çıgıp betälär. İrtägä irtä belän Orenburgta bulırga kiräk alarga.

Uryadnik kilep kitkännän soñ aş-sunıñ täme häm läzzäte yugaldı. Aşıgıç räveştä Miñlebaynı ozatu çaraların kürü, kaygırıp yılaşular başlandı. Bähtiyär belän Gatau, atlarnı yulga äzerläp kuyarga dip çıgıp kittelär.

Munçadan çıgıp, Miñlebay belän Märyam dä kilep kerdelär.

- Äydä, ulım, utır! – dide Hisamıy. – Kilen dä aşap-eçep alsın. Äle genä uryadnik kilep kitte.

Cäläy, söyäk kimerep maylangan kulların tastımalga sörtä-sörtä:

- Sin inde, kiyäü, uñnı-sulnı ayıra belä torgan keşe. Üzeñä kirägen üzeñ añlap, hezmäteñne yahşı gına ütkärep kaytırga tırış. Bezgä dönya malı kiräkmi. Änä, barısı da sezgä kala...

Beraz vakıt tın gına aşap utırdılar. Annan soñ Miñlebay:

- Äti, min üzem genä kitärmen mikän, berärse ozata barırmı? – dip soradı.

- Kilen belän Gatau Orenburga qadär ozatıp kaytırlar, - dide Hisamıy. Täräzädän ürelep kenä karap aldı da: - Änä, Bähtiyär Cäläy kodanıñ atın cigep alıp kilde. Kilen belän sin çanaga utırırsız, Gatau sineñ atka atlanır...

Miñlebay belän Märyam yul kiyemnären kiyenep aldılar. Mäguzäneñ alarnı ozata çıgarlık häle yuk ide. Avıru ana ulın üz yanına çakırıp kiterde dä, anı muyınınnan koçaklap alıp:

- İsän-sau gına yörep kaytırga yazsın inde, balam! Şuşı yäşeñä qadär dönya rähäten kürep üsmädeñ inde, - dide. Ul üksep yılap cibärde.


27.

Miñlebay Märyam yanına çanaga menep, anıñ belän ber yurganga törenep utırdı. Gatau isä, küñelennän bik riza bulıp, Miñlebay abzıysınıñ yahşı iyärle atına atlanıp aldı. Kulındagı ciz başlı zur kamçını selekkäläp, avıldan çıkkançı keşelärgä kürsätep häm oçınıp bardı.

Başka avıl yegetläre Krasnogor küperen ütkän häm tekä genä biyek yar buyındagı zur avılga yakınlaşıp baralar ide inde. Miñlebay alarnı kuıp citärgä aşıkmadı. Ul, yegetlärgä yakınlaşa başlagaç ta dilbegäsen tartarak töşte. Kart cirän çabışkı, şunda uk yuırtuınnan tuktap, akrın gına atlap bara başladı.

Tönge tınlık häzer yukka çıkkan. Karşı yaktan salkın cil isep, yul buyınça karnı sebertep tora. Märyam Miñlebaynıñ ayakları tiräsendäge yurgan kırıyın kıstırgalap kuydı, ä üze aña tagın da yakınrak sıyındı. Ul, çemetep-çemetep ala torgan açı cildän kaplanıp, bitlären Miñlebaynıñ kükrägenä kuydı.

Atlarga atlanıp aldan baruçı yegetlärneñ hämmäse dä iserek. Anda ruslar öçen rusça, tatarlar öçen tatarça köygä garmun uynap baruçılar da bar. Miñlebay belän Märyamgä här ike garmunnıñ da özek-özek avazları gına işetelep, kolak töplärendä kışkı salkın şikelle ük şıksız «goñgıldau»lar yañgırap tora. Garmun tiräsendägelärneñ kıçkırıp cırlauları işetelä.

Cırnı yahşırak tıñlau öçen dip, Märyam akrın gına başın kütärde. Şul vakıt Miñlebay aña yılmaep kına karap kuydı. Läkin Märyamgä bu yılmayu hiç tä oşamadı. Miñlebaynıñ citdi kıyafätenä mondıy yasalma yılmayu bötenläy kileşmi ide. Bu yılmayudan anıñ bitläre häm küz tiräläre cıyırçıklana, küz karaşı yuaşlana häm ul üze kızganıç ber hälgä kerä. Märyam, yäş belän bozlanıp katkan ozın kerfeklären küzlärenä töşerep, yañadan Miñlebaynıñ kükrägenä yözen saldı.

Atlılardan dürt-biş keşe, nindider onıtılgan äyberlären kinät hätergä töşergändäy itep, tiz genä artka borıldılar. Şular arasınnan uk berse, garmunçıga taba kamçı izäp, närsäder kıçkırdı. Anıñ ällä nindi naçar süzlär kuşıp sügenüe işetelde. Garmunçı häm başka kayber yegetlär dä tuktalıp kötä başladı.

Cirän çabışkı alarga atlap kına barıp citte, häm yegetlär Miñlebay belän Märyam utırgan çananı yak-yaktan kamap aldılar.

Alar hämmäse dä Alabaytal avılı yegetläre bulıp çıktı. Barısı da forma buyınça tegelgän hezmät kiyemennän. Öslärendä mamıktın sırıp eşlängän kük gimnasterka, botlarında şundıy uk sırgan çalbar, başlarında zäñgär tasmalı kük furackalar. Ayaklarında kün iteklär.

Alardan berse:

- Ä-ä, Miñlebay! Sin närsä, bolay yurgannarga törenep tuyga barasıñmı ällä? – dip kıçkırıp cibärde. Kalgannarı şarkıldap häm Miñlebaynı mıskıl itep köleştelär.

Arttan ikençe ber kalın tavış:

- Biregez äle miña şunda ütärgä! Närsä ul anda sufıylanıp bara? – dide.

Ul, atınıñ tezgennären tartkalap, alga ütä başladı. Anıñ zur gäüdäle kara atı, kiñ kükräge belän başka atlarnı etärä-etärä çanaga yakınlaştı.

Miñlebay anı tavışınnan uk tanıgan ide inde. Bu – Gäräy isemle usal häm üzsüzle yeget ide. Ul, tupas kına zur kulı belän Miñlebaynıñ çikmän yakasınnan eläkterep aldı da, anı kütärep torgıza başladı. Anıñ ikençe kulında arakısı yartılaş eçelgän şeşä ide. Ul, şeşäne Miñlebayga suzıp:

- Näq sineñ öçen genä kaldırılgan ide bu, tugan! Avızınnan gına eç tä cibär! – dide.

Miñlebay aña açulanmıy gına yılmaep karadı da, Gäräyneñ baş barmagın bik nık kayırıp, anıñ kulın çikmän yakasınnan ıçkındırdı häm kiredän çanaga utırdı.

Gäräy, Miñlebaynıñ bu eşenä soklanıp karaganı häldä:

- No, uñgan yeget sin, tugan! Köç tä bar, akıl da bar sindä. Min sineñ kebeklär belän sugışırga yaratmıym, - dide.

Başkalar tagın köleşep aldı. Tik bu yulı inde alar Miñlebaydan tügel, bälki üzläreneñ avıldaşı Gäräyneñ tapkır süzle buluın yaratıp kölälär ide.

Miñlebay da kölep cibärde. Ul, bu häldän küñele kütärelä töşep:

- Sin ällä çınlap ta minem belän sugışırga dip kilgän ideñme? – dide.

Gäräy, hiçber uyın-kölkesez genä itep:

- Sineñ urında başka keşe bulsa, vallahi, kıynap taşlıy idek, - dide.

- Närsä öçen?

- Ällä kemnärgä açu kilä. Arakı yöräkne talıy. Menä şunıñ öçen!

Gäräy süzennän kinät kenä tuktalıp kaldı. Ul, Miñlebay yanında utırgan Märyamgä taba ımlap:

- Sin şul arada öylänep tä aldıñmı ällä? – dip soradı.

Miñlebay, başı belän genä ımlap häm yılmaep, «äye» digän mäğnäne añlattı.

Gäräy, kulındagı şeşäne havada seltäp, avıldaşların kisätep kuydı:

- İpläp kenä, yegetlär, sügenäse, naçar süz äytäse bulmagız anda!

Ul, atı çana kırıyınnan atlap bargan häldä, şeşäsendäge arakını tiz-tiz genä eçep beterde. Garmunçı ciñel genä ber cır köyenä uynıy başladı. Yegetlär cırlap cibärde.

Gäräy arakıdan buşagan şeşäne ırgıtıp kaldırdı da, iserek başın iyär kaşagasına salıp, cırga kuşılmıyça gına tıñlap bardı. Ä tegelär cırlap betergäç, başın kinät kenä kütärep häm böten gäüdäse belän artka çaykalıp:

- Eh-h! Tapkan mallar, söygän yarlar bar da yatlarga kala, - dip, böten dalanı yañgıratıp kıçkırıp cibärde.

Yegetlär öçençe märtäbä şarkıldap köleşte. Ämma häzer alar üzläreneñ dustın kızganıp, anıñ belän bergä hämmäse dä açınıp kölälär ide. Alarnıñ iserek kölü avazları kar belän kaplangan kiñ dalada şıksız häm avır toygılar kaldırıp yañgıradı.

Gäräy häm anıñ iptäşläre atların çaptırıp alga üttelär. Miñlebay, yulga çıkkannan birle üzen izep kilgän küñelsez uylar eçenä çumdı. Ul bügen – tugan avılı, ata-anası, tugan-tumaçası häm söyep algan tormış iptäşe belän genä tügel – yäşlege belän dä, yeget bulıp yörüläre häm kayber hällärdä östänräk karap eş itüläre belän dä saubullaşa ide...

Ä buran köçäygännän-köçäyä. Ber minut ta ütmäde, barlık yulçılar da – atları, çanaları, garmunnarı häm cır-moñnarı belän – änä şul buran öyermäläre eçenä kerep kitep küzdän yugaldı.


1937–1941 yıllar, Olı Ätnä, Tatarstan.