Казак кызы - 9

Башка картлар да моңа шаулап кушылдылар. Җәберләнгән кияү кечкенә буе, ямьсез карлыккан тавышы белән ниндидер тәртипсез сүзләр сөйләп китте:
– Малым бетсен, йортым таралсын, мәгәр мин ул Карлыгачны Кара-айгырга кайтармый туктамам, – диде.
Ләкин бу сүзләр тиешле нәтиҗәне бирмәделәр. Калтайны начар менәзе өчен дә, казакъ йортында булмый торган ят бозыклыклары өчен дә үз иле яратмый иде. Аның атасы Иржан түрәлек хыялы белән җенләнүчеләрнең берсе булганга, улын түрәлеккә хәзерләү өчен дип аз-маз хәзерләтеп, семинариягә биргән иде. Бер елдан соң аннан ниндидер усаллык өчен кудылар. Бер кимпер аны: «Урыс булмады, казакълыгын да югалтты!» – ди, халык та шулайрак карый иде. Кызның урлануына каршы баш күтәрү – җегет өчен түгел, ыругның намусы өчен иде.
Аксакал боларның сүзләрен тыңлады да, кабиләнең үз эчендә дә ике төрле уй барлыгын күргәч, ачык кискен сүзләрдә озак вәгазьләде.
– Ул яман җегет үз кылганының обалын* табар, мәгәр илнең өлкәннәре акылга салсыннар, озын чәчле бер аял өчен талаш кузгалып кан түксәк, дусларыбыз җылар, мәңгелек дошманнарыбыз – ак, симез найманнар бәйрәм итәрләр, безгә рәхмәт әйтерләр, ашыкмагыз, уйлап эшләң, диде.
[* Обал – гөнаһ.]
Әгәр Калтай урынында илнең үз итеп йөрәгендә асраган сөекле җегете булса иде, аксакал бәлки күп эш чыгара алмаган булыр иде. Әгәр явыз дошман найманнар күз алдында көлеп, теш ыржайтып, талашыгыз, берәм-берәм барыгызны йотарбыз, дип тормасалар, җегет нинди генә кадерсез адәм булмасын, аксакалның сүзе үтмәс, кара-айгырлар, бер мәртәбә кузгалып, киленне бу йортка кайтару өчен бер күтәрелеп караган булырлар иде. Ләкин шул югарыгы сәбәпләр үзләрен күрсәттеләр. Бирем әкә сүзеннән соң Кара-айгырның өлкәннәрне уйга калдылар.
Күп талаштан соң, җегетнең даулавына карамастан, Биремҗан аксакал илнең канын басты, талашны туктата алды:
– Сарман белән танабугаларның өлкәннәре килеп Кара-айгырга арыз күрсәтәләр, бирелгән калымны барлык туган балалары белән кире кайтаралар, шуңа риза булмасалар, бу йорт үз намусын ат өстендә алач кычкырып, яу кылып алачак!
Шуңа килештеләр. Аксакал Кызыл-Комга китте. Үзе белән Кара-айгыр кабиләсенең өлкәннәреннән дүрт казакъны ияртте. Болар ике йортның арасында булган талашны төзәтер өчен илчеләр иде. Барлыгы бергә Сарсымбайга килделәр. Анда бөтен авыл курку эчендә, хафа, кайгы эчендә иде.
ХLVII
Ләкин Кызылкорт белән Кара-айгыр өлкәннәренең бергә килүен күргәч, Сарсымбай эшнең кая барганын тиз аңлады. Байбичә, йөрәге белән әрнесә дә, фаҗиганең кансыз, талашсыз бетәчәген сизенде. Бу җәйләүнең өлкән өендә тагын ыругның, илнең өлкәннәре җыелды. Күп каты сүзләр, үпкәләр әйтештеләр. Менә хәзер талашачаклар да, сикереп атка менәчәкләр, һәр ике як үз юлына гауга өчен китәчәк дигән куркыныч минутлар булды.
Ләкин Сарсымбайның сабырлыгы җиңде. Күп талашлардан соң, кара-айгырлар җәйләвендә, Сарыбайның өлкән өендә булган килешүне монда да кабул кылдылар. Тик Сарсымбайның каты торуы буенча андагыга кечкенә бер кушымта арттырдылар:
– Сарсымбай үзенең кызы Карлыгач-Сылу өчен алган калымнарын бөтен көенчә кире кайтарачак. Мәгәр бу малның, акчаның яртысын Арысланбай кызның атасына түләргә тиеш.
Бу соңгысы бераз гаҗәбрәк булып чыкты. Кайбер картлар моңардан мыскыл итеп көлделәр:
– Юк белән әвәрә кыласыз, безнең атларны җилгә бәйлисез. Кызыңны урлап киткәннән калым сорамак – казакъ йортында булмый торган бер эш... Әгәр танабугалар моңа риза булмасалар, кылачагыгыз ни нәрсә? – дип көлделәр.
Тагы талаш, каты ачы сүзләр белән үпкәләш китте. Бирем әкә җыелганнарның һәммәсенә яман ачуланып, тавышны туктатты:
– Башларына тай типмәгән булса, – диде, – танабугалар моңа күнәрләр! Яхшы сүз колакларына үтмәсә, үзләре белән дүрт ыругның каты камчысына ничек түзәрләр?!
Бу каты сүз иде. Моның астында «әгәр ике йортның киңәшенә буйсынмасалар, аларга каршы дүрт кабиләнең сөңгесе тора» дигән мәгънә бар иде.
Кымыз күп эчелде. Туктының яхшысы асылган, куырдак ясалган иде. Илне канга батырачак бер эштән болай котылуларына шатланып, әңгәмәне суктылар да, “дәүләтең мул булсын”ны әйтеп, илче кунаклар Сарыбай җәйләвенә килешү булганлыкны хәбәр итәргә юнәлделәр. Биремҗан аксакал үз иленә кайтып китте.
Ләкин аның эше бетмәгән иде әле. Авылның бае Әхмәтне, өлкән яшьләрне җыеп сөйләде дә, Яман-Чүлдән Арысланбайны чакырырга кушты.
Бүген бу җәйләү куркыныч астында иде. Ике якның берсе яу булып килеп авылны басар, кызны яңадан алып китәргә гауга чыгарыр дип көтәләр иде. Һәр хәлгә каршы, ирләр беркая китмичә, бай йортында ит ашап, кымыз эчеп гомер уздыралар, байтак атларны иярдә тоталар иде. Коргак-Күлдән атчабар күренгәч, бераз тынычландылар. Бай җегет белән берничә картның чакырылу хәбәре бу тынычлыкны тагы арттырды. Эшнең килешү белән бетәчәгенә өметне зурайтты. Кичә кыз урлап кайткан атларны яңадан иярләттеләр дә, ыругның ике өлкәне белән Арысланбай җегет Бирем әкәнең җәйләвен ә юл тоттылар.
Аксакал кунакларны яман шелтә белән каршы алды:
– Байлыгыгыз зур түгел, ыругыгыз кечкенә... Үз чамагызны онытып, ахмак арысландай айга сикерәсез... кара-айгырларга, сарманнарга каршы гауга чыгарып, бу далада кем белән яшәргә уйладыгыз? – дип озак тиргәде.
Җегетнең кире чигенергә исәбе күренми, мәгәр сүзендә, йөзендә, гадәт буенча, бераз үзен гаепле күргәнлек төсе бар иде:
– Безне чакыртуыгыз ни өчен иде, өлкән ата? – диде. Карт бераз кыза төште:
– Сине камчылар өчен, картларны киңәш кылу өчен чакырдым! – диде.
Танабуганың арада өлкәне бер сүз әйтте:
– Казакъның менәзен, йоласын Бирем әкә бездән яхшы белә дип ышанабыз, җегет үзенә тиң кызны урласа, ул кире кайтарылмый торган иде!
Кызган каннарга бу бераз ут өстәде, аксакал тагы яман сүкте.
Ләкин кунаклар телләрен тешләделәр, алар, үзләренең шәрәфен саклау белән бергә, гауга чыгармыйча бетерү ягындалар иде.
Карт сөйләп бирде. Килешүнең юлларын аңлатты. Урланган кызга калым сорауны казакъ йортында беренче ишетәбез дип, болар да бераз гаҗәпләнделәр. Биремҗан чал тагы баягы сүзен әйтте:
– Калым түләмәсәгез, Кара-айгыр белән Сарманның камчысын ашарсыз!
Тагын бераз кызыш-талаш китүе мөмкин иде. Арысланбай эшне җиңел өзде.
– Безгә карындаш булган ике ыругның өлкәннәре биргән киңәшне бозарга амалыбыз юк, мин Сарсымбай йортыннан Кара-айгырга кире кайтачак барлык калымның яртысын кызның атасына түләргә ризамын, – диде.
Шуның белән килешү булды. Танабуганың өлкәннәре:
– Безне зур талаштан коткардыгыз, – дип, аксакалга рәхмәт әйттеләр.
Китәр алдыннан җегет Бирем әкә ыругсының һәммәсен үз җәйләвенә кунакка – туйга чакырды.
– Бу өлкән шатлыкны бәйрәм кылып, туй ясап үткәрергә телибез, берсекөнгә безгә рәхим итәсезләр, – диде.
Шул ук көндә танабуталарның өлкәннәреннән ике адәм, яхшы атларны иярләп, яңа көпеләр, яңа колакчыннар киеп, бай белән байбичәгә, тукалга, илнең өлкәннәренә асыл бүләкләр, алтын акчалар алып, Кызыл-Ком җәйләвенә кодалык белән киттеләр.
Шуның белән Карлыгач-Сылу өчен күтәрелгән гауга бер дәрәҗәдә басылырга исәпләде. Тик кияү җегет Калтай гына моңа буйсынмады, агасы Сарыбайга каты бәйләнде:
– Кызны сугышып яңадан үз йортыма китерәм. Булмаса, үз намусын үзе саклый белмәгән бу илне ташлап китәм! – дип, тавыш кузгатудан, нәрсәгәдер әзерләнүдән тукталмады.
Моның белән ул үз ыругсы каршында кадерен тагын бетерде, аксакалларның, өлкәннәрнең киңәшен тотмаганга, аны үз адәмнәре дә шелтәли башладылар. Моңа каршы ул симез найманнар белән дүрткаралар арасында үзен яклаучылар тапты. Яңгырбай астан ут йөртте: «Уналты еллык калымлыгын тартып алганда да үз баласын яклый белмәгән ыругның намусы кайда икән?» – дип, коткыны туктатмады. Азымбай карт бу эш өчен җәйләүдән җәйләүгә чабып күп ат тирләтте. Мәгәр йөри торгач, ул үзе дә, кара-айгырларның осталыгы аркасында, Сарсымбай партиясенең тозагына килеп эләкте.
XLVIII
Кыз урлану гаугасы белән бераз читкә калып торган партия талашы килешүнең икенче көнендә үк бөтен көче белән мәйданга чыкты, башка һәммә эшне бер якка ташлап, даланы берүзе каплап алды.
Яңгырбай белән Якуп сайлау көне якынлашкан саен акчаны чүп урынына түктеләр. Өләшенгән малның хисабы онытылды. Бер авылның өлкәнен, бер бине үз якларына аударыр өчен бишәр баш кара биргән чаклары булды. Кодалык, билкодалык юллар уңга-сулга чәчелде. Өлкәннәргә авылнайлык, билек урыннары шундый күп вәгъдә кылынды, әгәр барын үтәргә туры килсә, бер урынга биш би куярга кирәк булыр иде.
Каршы як эчендә иң күп гайрәт күрсәтүчеләр кара-айгырлар булды. Болар сарманнарга дуслыктан бигрәк, дүрткара белән найманнарга дошманлык өчен Якупны җиңәргә, Байтүрә урынына Сарсымбайны булыс кылырга бөтен көчләрен мәйданга салдылар. Сайлаулар өч елга бер булганга, киләсе вакытларда үзләренең ниятләре юк түгел, мәгәр хәзер Якупны җимерер өчен Сарсымбайдан уңай адәм тапмыйлар иде.
Киленнәрен урлаттылар, намус саклый белмәделәр дигән коткы тамыр җәя алмады. Сарыбай ике арадагы килешүгә бик шатланды, кире кайткан калымлыкны шул сайлау эшендә түгеп бетерергә чамалады. Ләкин ул гына җитмәде, башта ун мең уйлаган булсалар, бу утыздан артты, аның белән туктамадылар. Сарсымбай бик зур сунарчы иде, башка нәрсә белән аударырга чара күрмәгәч, илнең өлкән адәме Дирвисалга үзенең кадерле бөркете белән ике лачынын бирде. Ике уртадагы авылларның кайбер башлыкларына кыйммәтле мылтыклар бүләк итте, берсенә, кышлауга кайткач бирергә дип, үзе яратып менгән аргамакларның берәвен вәгъдә кылды.
Бу бүләк-ришвәтләрнең иң күп түгелгәне һәм иң уңайлы рәвеше Арысланбай белән Карлыгачның туенда Яман-Чүл җәйләвендә булды.
Туйны зур кылдылар. Тирә-якның бөтен казагын китерергә тырыштылар. Суелган малның, эчелгән кымызның исәбе-саны булмады... Ат чаптырып, адәм көрәштереп, әллә ничаклы бүләкләр өләштеләр. Бу юл белән бирергә җай табылмаганнарга да «җегет белән кызның сәламе» дип, «кодалык бүләге» дип, аттан, яхшы айгырдан, чапаннан күп нәрсә тараттылар.
Аерым хәйлә белән Азымбай картны да: «Дошман партиясендә булса да, яше өлкән, күңеле ак бер адәм гуй, килүен көтәбез!» – дип, туйга чакырганнар иде. Ул сизенде, ләкин килде. Аңа зур хөрмәт күрсәттеләр, бүләк бирделәр.
Кымызны эчеп, бераз исереп алгач, Сарсымбай Азым әкәне читкә алып сөйләште:
– Сакалың агарды, Байтүрә белән Якупка эт булып гомерең үтте, шулай кабергә керергә телисеңме син? – диде.
Карт хәйләле күзләре белән байга карады:
– Теләмәсәм, ни кылыйм? Башымны ташка бәримме?
Моның белән һәр икесе теләкләрен аңлатып җиткергәннәр иде инде. Сарсымбай, күзен дә йоммыйча санап, картка йөз сум алтын бирде: «җылкыдан үзең барып сайларсың, дөядән, сыердан яхшы инче алырсың», диде. Аңа билек урынын ант белән вәгъдә кылды.
Сүз бетте.
Азым әкә кем беләндер талаш чыгарган булды да, үпкәләп, туйдан китте. Якты-Күл җәйләвенә авырып кайтты:
– Юлда нәрсәдәндер атым өректе, егылып билемне каердым, – диде. Бераз ыңгырашып ятып: – Үлемем җитә бугай. Әүлияләрдән фатиха алыйм! – дип, йөз чакрымлык шәһәрдәге татар ишанына юнәлде.
Моның белән каршы як бик зур отыш ясады. Якуп-Яңгырбай партиясенең серләрен аңардан алып калдылар. Кемгә күпме мал, бүләк, нинди урын бирелгәнлеген белделәр, талашның эчке-тышкы интригаларын оста йөрткән, ун канат ролен уйнаган бер көчне мәйданнан чыгарттылар.
Яман-Чүлдәге туй белән әлбәттә, эш бетмәде, һәр ике як юк-бар сәбәпләр табып зур аш, кымыз мәҗлесләре, ат ярышлары ясадылар. Сыйлауның, бүләкнең чиге-чамасы югалды. Кайберәүләр бу талашны үзенә кәсеп кылдылар: һәр ике якның тирмәсендә утырып ит ашады, кымыз эчте, ачыктан-ачык сатулашып, кул сугышып, ришвәт алдылар. Ыругларның дүртесе бер, икесе аңа каршы якта нык күренсәләр дә, каршы якка чыгып китмәс өчен боларны да сыйларга, бүләкләргә кирәк иде.
Әмма ике уртадагыларга ышаныч бик аз иде: боларда аумакайлык көчле иде. Берәүсе кичә генә Сарсымбайны мактаса, бүген найманнар ягына чыга да: «Борынгы ханнарның, солтаннарның баласы, Чиңгизнең нәселе, ак сөяк Якуп бар чагында, минем кебек җылкы көтеп үскән кара казакъ Этбай улы Сарсымбайга шар салырга мин исәрме?» – дип, ачыктан-ачык сөйләнеп йөри башлый иде.
Кайберләре бер мәҗлестә Якупны мактаса, икенче җыелышта бөтенләй башканы сөйли: «Хан нәселе, ак сөяк дип Байтүрәне күп еллар сайладык, мәгәр бу адәмнәр үз дәүләтләрен арттырдылар, казакъның җәйләвен кукалга, хәзинәгә алып бирделәр, йортны талап, ак патшага кол иттеләр... Сарсымбай үз адәмебез, сабыр, ак күңел бер казакъ!» – дип, сүзне боралар иде.
Мондыйлар күп булганга, кайда тишелсә, шунда алтын белән, мал белән ямау салырга, моның өчен йокыны, ашау-эчүне ташлап, җәйләүдән җәйләүгә чабарга, фронтның кай сафы йомшарса шунда яңа дәүләтләр җибәрергә кирәк була иде.
Сайлау минуты килеп җиткәнгәчә дала менә шундый шау-шулар, гауга, талашлар эчендә туктаусыз кайнады. Һичбер мәҗлес, һичбер җыелыш болардан башка үтмәде.
XLIX
Кояш күренмәде. Иртәдән үк авыр, карасу болытлар даланың өстен каплап алдылар. Җил кузгалды, өзек-өзек каты яңгыр үтте. Дөнья ямьсез, һава юеш, салкын, сахра күңелсез иде.
Бүген сайлау була.
Һаваның начарлыгына карамастан, елгасыз, күлсез тигез яланның уртасында утырган ак кирпеч өйнең бөтен тирә-ягы мәхшәр кебек халык белән тулган иде.
Илнең өлкәннәре, авылнайлары, байлары, биләре, аксакаллары әнә шул тәбәнәк, киң, акбурлы, өч кенә тәрәзәле өйнең эченә тыгызланып кереп утырганнар, тышта һәр ике якның адәмнәре шулчаклы кан кайнаткан бу талашның ахырын күрергә җыелганнар. Иярле атларның исәбе юк. Ике ат җигүле тарантаслар, дугасыз дышлолар, ике тәгәрмәчле арбалар, бәйләүле дөяләр, болар тирәсендә шаулап йөргән көпеле, колакчынлы казакълар, яшьләр, картлар, урамаллы хатыннар нидер көтеп, сабырсызлык белән шаулашалар иде. Бер читтә үзенең ак дөлбәр дөясенә менгән хәлдә Сарсымбайның бичәсе Алтынчәч күренә. Икенче якта кыйммәтле экипажга кырын ята төшеп утырган данабикә Рокыя кем беләндер сөйләшеп тора... Яшел тасмалы, сары төймәле кара шинелен киеп, яшел читле фуражкасын бер якка салып, кылычтан, револьвердан, зур мыеклы, кырган сакаллы стражник хохол Крапченко бик зур вәкарь белән тәртип саклап йөри...
Җәмәгатьнең шау-шуы арасында кем җиңәр, кайсы як күп алыр дигән сүз еш ишетелә, ара-тирә талашып та алалар. Ләкин эшнең чамасы Якты-Күл җәйләве файдасына бармаса кирәк. Найманнар белән дүрткараларның йөзләрендә, сүзләрендә ниндидер бер шөбһә сизелгән кебек. Әмма Кызылкорт, Кара-айгыр, Сарман, Танабугалар исә күкрәкләрен киереп, тавышны күтәреп сөйлиләр. Арада Җылкычы ата Юныс карт та күренә. Ул туктаусыз сөйли, өем-өем торган җәмәгатьнең әле берсенә, әле икенчесенә бара. Бер җирдә Сарсымбайны мактап, Якупны чәнчә, дошманнарны уен сүз белән шаярта:
– Күрмәгәнегезне күрерсез, симез найманнар, – ди. – Ханнар, агай солтаннар баласының яхшы нәсел толпарын казакъның җай юртагы Байчобар бүген узып киләчәк, – ди.
Аның бу сүзе тиз тарала, кара болыттай капланып, тулкын кебек шаулап торган киң мәйданда авыздан авызга йөри башлый. Каршы як тавышлана, каннар кыза...
Шул вакыт кирпеч өйнең ишеге ачыла, аннан өстенә көпе кигән, башы ялангач, җитү чәчле казакъ җегете йөгереп чыга да, шунда торган атка сикереп менеп, ияргә аягүрә баса, кулын авызына куеп, бөтен мәйданга каты, ачык санаулы тавыш белән кычкырып җибәрә:
– Казакъ йорты өчен зур сөенеч булды! Илнең теләгәне табылды: Сарсымбай ундүрт шар артык алды!.. Якуп җиңелде!!!
Мәйдан гөж килә. Коточкыч шау-шу күтәрелә. Җәяүлеләр, атлылар бер-берен таптап управлениенең тәрәзәсенә, ишегенә тыгызланып капланалар, стражник Крапченко: «Бунт чыгарасыз, безобразие!” – дип, халыкны куарга, тәртип урнаштырырга азаплана; арттан килгән тулкын белән аны егып, аяк астына изеп үтәләр. Арбалар, дөяләр, тарантаслар урыннарыннан кузгалалар, эләгешәләр, кучерлар үзара кычкырышып, камчылашып алалар.
Берничә минут үтә, эчтән чал сакаллы, ялтыр погонлы, кылычлы, рәсми киемдә начальник килеп чыга. Аның йөзендә ачу төсе бар, иреннәре дерелдиләр. Янгырбай белән Якуп аңа нидер әйтәләр, болар да кара көйгәннәр.
Ул арада калын, симез гәүдәле, тоташ муенлы, тар иякле, киң маңгайлы шат, көләч йөзе белән Сарсымбай ишектә күренә. Җылкычы ата белән чәчле җегет шауларга тотыналар, җәмәгатьтән күбе моңа кушыла: кычкырып, көлеп, тавышланып, аның тирәсенә җыелалар. Бөтен мәйдан кузгала, тулкыннар бер-берен аударалар.
Шул шау-шу эчендә иярле атлар, тарантаслар, дөяләр далага чәчеләләр, җәйләүләргә таралалар.
L
Кыш уртасы җитте. Киң дала тирән кар астында калды. Симез җылкылар уйнаклап йөргән җәйләүләрдә хәзер инде күз ачкысыз ачы буран белән яман җил ажгыра; ач бүреләр көннең зәһәр суыгына түзә алмыйча, кич малга баруны исәпләп, шул карлы давыл эчендә караңгы төннәрне көтеп, тешләрен шакырдатып йөриләр.
Казакълар күптән инде ак тирмәләрне төяп, яшел сахра белән исәнләштеләр, яртылай җир астына кергән җимерек балчык кышлауларына кайттылар. Хәзер алар, тар, пычрак, юеш кабер-зинданнардан якты дөньяга чыгуны хыял кылып яткан адәм кебек, яңадан яз килеп күл буйлары яшәрүен, тагы бия бәйләп, ат уйнатып киң далада киез өйләр коруны өмет итеп, тыгыз җир өйләрдә көн кичерәләр. Җитәрлек ризык булмаганга, малның күп гомере яланда, кар астыннан үлән тибеп үтә. Бик артык каты буран көннәрдә генә болар тибенүдән кышлауның тар, тыгыз ышыкларына кайтып сыгыналар.
Кар төшеп, бераз вакыт үткәч, кинәт көннәр җылынды да, бер кичтә яңгыр явып китте. Иртән яңадан каты, аяз суыклар башланды. Бөтен дала өсте су сибеп катырган кебек бозланып ялтырады, җир өстендәге үлән юеш кар белән сыланып туңды. Моның белән илгә җот килде, тибеп ашарга мөмкин булмаганга, малның бик күбе һәлак булды... Аңардан котылып бераз үтүгә, тоташтан берничә көн кар яуды. Яман салкын бураннар уйнарга тотынды, дөньяны күп күргән картлар:
– Бу ел җылкы елы, кышның яман килүе шуннан гуй, – дип, куйның, яшь малның исән чыгуы турыңда зур өметсезлек эчендә калдылар.
Кышкы челләнең шундый каты буранлы, салкын җилле караңгы төннәренең бере иде.
Даланың кар баскан юлларыннан җәяүләп зур буйлы, начар киемле бер казакъ җегете Сарсымбай кышлавындагы бер йортның капкасына тукталды, җавап булмады. Тәрәзә шыкылдатты, һаман тавыш чыкмады. Юлчы: «Адәме йоклаган булса, этләре өрергә кирәк иде», – дип, балчык койма ашасыннан ишегалдына сикерде.
Монда адәм аягы басмаган, сукмак салынмаган тирән кардан башка нәрсә юк иде. Төн ягында киң, тәбәнәк түбә, кыексыз балчык абзарлар кар эченнән ауган капкалары белән чак кына күренеп утыралар.
Җегет бераз аптырап калды.
Ул байның җир аударылганын белә, аның җәй көне үк киткәнен дә ишеткән иде. Ләкин бит байбичә Алтынчәч белән тукалны сөрмәделәр, малны алмадылар. Болар кайда булыр?
Юлчы яңадан тыш якка төште дә, кышлау буйлап, як-ягына карана-карана китте. Арада зур тәрәзәле, түбәсе кыеклы, үзе агачтан салынган өй – тик шул Сарсымбайныкы иде. Монда башка өйләрнең барысы да балчыктан эшләнгән, яки бөтенләй җирне казып ясалган, бик кечкенә бер-ике карындык тәрәзәле, түбәләре тигез, үзләре кардан чак кына башлары күренеп торган кызганыч землянкалар, җимерек алачыклар иде.
Малга иркенлек өчен җәй көне бүленеп сигезәр, унар гаилә бер авыл булып йөрсәләр дә, җәй көне аерым йөргән йортларның байтагының кышлаулары бергә иде. Монда барлыгы утызлап өй бар иде.
Юлчы авыл өстеннән бер мәртәбә күз йөртте дә, тәрәзәсеннән кечкенә генә ут яктысы күренгән бер йортка барды. Зур, усал эт аны һаулап каршы алды. Берсе балчык өйгә терәп, берсе аерым салынган тәбәнәк, киң балчык абзарларда атларның ашавы, сыерларның акрын гына күшәве ишетелде. Болар җегеткә җан бирделәр, малның беразы йортта асралганын күрсәттеләр. Аңа, һәрнәрсәдән бигрәк, атларның өйдәлеге кирәк иде. Тыштан кар баса башлаган кечкенә ишекне шакылдатты.
Эчтән тавыш килде.
Керергә куштылармы, юкмы – аермады, сүз тыңламас кире ишекне мәшәкать белән ачты да, караңгы чоланнан абына-сөртенә, бөгелә-сыгыла өйгә керде. Анда ярым караңгы, тик учакта пыскып янган тизәк кенә бераз яктырта иде.
Өй икегә бүленгән, ишектән аяк атлауга беренче бүлмәгә керәсең. Аның җир идәнендә ашалган пычрак салам, тапталган печән түшәүле. Болар өстендә яңа туган берничә бозау, унлап бәрән ята; болар авыр, төче ис таратканнар. Бу бүлектән үтеп эчке якка атлыйм дигәндә бик зур, тәбәнәк мич. Аннан үткәч түр бүлмәгә чыгасың. Аның бөтен җире диярлек агач сәке белән капланган. Сәкенең өстенә киез җәелгән, стена буена сандыклар, юрганнар, мендәрләр тезелгән. Өйнең стеналары кара-кызгылт балчык белән сыланса да, ахрысы күптәнге эштер, инде буй-буй булып ярылганнар. Стенаның сул ягына берничә агач кадалган, боларда камытлар, йөгәннәр, иярләр элүле тора.
Җегет тышкы ишекне ачып алдагы бүлмәгә керү белән сәлам бирде.
Түрдә сәке өстендә инде ятарга әзерләнгән, сирәк сакаллы, чуар көпеле, аягында читекле өлкән карт утыра иде. Сәламен алды, кунакка шат булганлык тавышы белән:
– Юл булсын, балам, түрдән уз! – диде.
Мосафир барып күреште, ни кылып йөргәнен әйтте.
Мич янында, салкын өйне йокы алдыннан азрак җылытыйм дип, ягып, өреп азапланган киленчәк бар иде, җегет аңа:
– Аманмысыз? – диде.
Килен башын күтәрмәде, акрын тавыш белән җавап кайтарды:
– Шөкер!
Бу йорт аксакалныкы, түрдә утырган карт – Биремҗан әкә иде.
Җегет биш айдан бирле качып йөреп, менеп китәргә ат сорау өчен килгән иде. Ләкин моны, әлбәттә, керә-керүгә үк әйтә салырга теләмәде.
Каты суыкта туңып килгән мосафирны шул көенчә йоклатырга мөмкинме? Вакыт соң булса да, килен коедан су китереп самавыр куйды, шүрлектән каймак, бавырсак алды, чынаяклар чыгарды.
Тышта, ахрысы, җил-буран көчәядер, бер генә катлы тәрәзәдән, морҗадан аның адаштырган җен баласы кебек елап-елап ыжылдавы өйгә дә ишетелә иде... Шуңа колак салып, чәйне акрынлап эчеп, кунак белән хуҗа озын-озак әңгәмәгә киттеләр.
Җегетнең беренче сүзе Сарсымбай турында иде.
Карт тирән бер сулады:
– Партия талашы дигән ул пычракка аягымны гомеремдә бер баскан идем, җиңеп тә чыккан идем, мәгәр ахыры яман булып калды, – диде.
Биш ай буенча адәмнән, полициядән яшеренеп, дөньяның хәлен белми йөргән мосафир җегеткә вакыйгаларны бер-бер санап бирде. Җегет болардан шаша калды.
Хәлләр чыннан да көтелмәгәнчәрәк иде.
Кара-айгырлар, Сарман, Танабута, Кызылкортлар берләшеп, сайлауда дошманны җиңделәр. Мәгәр моның белән эш бетмәгән иде. Булыслык бие булып сайланган Сарсымбайны урыс түрә начальникның билгеләве кирәк иде. Ак патшага каршы адәмнәр белән күп катнашы бар, шундый сүзләре ишетелә дип, монда тоткарлык чыкты. Ул арада Карлыгач-Сылуның элекке кияве Калтай үзенең иле белән, агасы белән зур талаш куптарды, ахырдан:
– Үз баласының намусын яклый белмәгән Кара-айгыр йортында мин гомер итә алмыйм! – дип, малны хөкем белән бүлдереп, үз башына аерылды да, авылны ташлады. Яңгырбай моңа килеп катнашты, җегеткә үз нәселеннән бер кыз тапты, туй ясап:
– Кара-айгырлар кадерен белмәгән асыл җегетләр Дүрткарада хөрмәт табалар! – дип, дөнья шаулатып, Калтайны үз авылына алды.
Менә шул җегет Сарсымбай белән Арысланбай өстенә зур фетнә кузгатты. Яңгырбай аркылы яхшы бер адвокатны табып, кәгазь бирдерде. Башлыча гаеп шул иде: «Сарсымбай бездә кода заманында зур мәҗлестә әйтте: мин булыслык бие булыр өчен, түрә булыр өчен кызыкканым юк, мәгәр ак патша казакъ даласын талый, җәйләүне кукалга бирә, безне кипкән комга куып ач үтермәк була, мин менә шуңа каршы тормак өчен сайланам диде», – дип, әләк сөйләде, түрәгә шымчылык кылды. Моңа: «Без Сарсымбайның ул сүзен ишеттек!» – дип, кырык казакъ ант итте.
Боларга каршы: «Бу антлар барысы да ялган... Ул антчылар Сарсымбай белән фәлән мәҗлестә юклар иде, фәләне базарда, фәләне авыру, фәләне туйда иде», – дип, бик күп казакълар Сарсымбай ягыннан ант бирделәр.
«Бу сонгы антчыларның антлары ялган, алар Сарманнан мал алды» дип, өченче, дүртенче антлар кушылып, шундый зур шау-шу, гауга кузгалды ки, элекке талашлар бары да кечкенә булып калды.
Мәгәр, ахырында Калтай аркылы Якуп-Яңгырбай партиясе җиңде. Сарсымбайны булыслык бие кылып начальник беркетмәде, ак патшага каршы далада тынычсызлык тудыралар дип, илнең өлкәннәреннән дүрт адәмне җир аудардылар. Болар эченә Сарсымбай белән Арысланбай да керде. Бердәнбер кандидат Якуп иде, ул мәрхүм абзасы Байтүрә урынына ил агасы – булыслык бие булып эшне кулга алды да, дошманнарын изә башлады.
Карлыгач-Сылу әле иренә яңа кушылган иде. Арысланбай сөргенгә җибәрелгәч, яшь киленнең ялгызы бу илдә торырга йөрәге җитмәде, мин синнән калмыйм, диде. Хәлләрне ерактан аңлый торган Алтынчәч байбичә дә, монда ирсез калганда, симез найманнар көн бирмәячәген күрде. Җылкычы ата белән үзе базар йөреп, малның һәммәсен сатты да, тукалны, Гөлчәчәкне алып, Карлыгач-Сылу белән бергә ире кияве артыннан китте.
Бу ике фамилия электән үк далада зур сәүдә йөрткәләгән адәмнәр иде.
– Борынгылар: «Кеше илендә солтан булганчы, үз илеңдә олтан бул», – дисәләр дә, ни эшлик, анамыз Сары-Арканың киң даласы безне үги кылды! – дип, бөтенләй калага күчтеләр һәм шунда яшәп калдылар.
Сарсымбайның сөрелүеннән берничә көн үткәч, Янгырбайның яңа дусы Калтайны үтереп, гәүдәсен күлгә ташладылар. Танабуганың бер җегете белән Җолкынбай бу эштә шөбһәгә алындылар.. Дүрт казакъ Коръән тотып, ант итте:
– Җолкынбай безне бу эшкә катнашырга чакырган иде, риза булмадык, – диделәр.
Танабуга җегете шул көндә кулга алынды, богауланып, калага зинданга озатылды. Җолкынбай исә алты стражник белән приставның үзен тотар өчен килүен сизенде дә, берәүнең атын менеп далага чапты, үзен танымаган чит бер җиргә китеп, кукалга яки заводка ялланмакчы иде.
Башкаларның да язмышлары буталып беткән. Азымбай картның сере ачылган. Дошманга сатылуы беленгән. Моңа ачудан Якуп аны кыйнатып, малларын читкә кудырган. Хәзер ул акылдан шашкан ди. Кулына думбра тотып өйдән өйгә көйләп йөри икән; җырлаганы һаман: «Мал бир дидем, бак бир дидем... бер бирдең – җот алды, тагы бирдең – Якуп алды.... Инде мине кая куясың, ясаган иям!» – дигән кебек, мал-бәхет турында гына була ди.
Симез найманнарга каршы якта хәзер кара-айгырларның башлыгы Сарыбай бик каты талаш алып бара. Якуп-Яңгырбайның барлык дошманнары шуның янына оешалар икән.
Бу вакыйгаларны сөйләп беткәч, карт бөтен сахрада ялгыз калган адәм тавышы белән кайгырып куйды:
– Дөньясыннан күңелем суынды... Тыштан бер аяк тавышы ишетелсә, әҗәлем киләдер, ярыктык, дигән өмет белән көтәм... Мәгәр аннан синең кебек кайгылы бер адәм килеп керә! – диде.
Бердәнбер улының күптән түгел вафаты картны тагы ныграк ватканга охшый:
– Күкнең эшендә ялгышлыклар булса кирәк, минем кебекләрне калдырып, тулы канлы яшь җаннарны алалар, – ди.
Тышта җил туктады, тәрәзәдән күкнең кечкенә бер кисәге күренде – анда болытлар таралган, йолдызлар ялтырыйлар иде. Тимер Казыкның урыны таңның якынаюын күрсәтә иде.
Мосафирда ашыгырга теләгәнлек сизелде, аңа кышлаулар уянып, юлда халык йөри башлагангача бераз җир китеп калу тиешле иде. Картка моны әйтеп, үзенең йомышын аңлатты:
– Киң далада үзенә бер урын тапмый каңгырып йөргән бәхетсез бер ятакчы адәм булып калдым... Мәгәр бу дөньяның бер җае әйләнмәсме, миңа да кояш карамасмы дигән өметем юк имәс. Гомер булса, бер яхшылык белән кайтарырмын, син, Бирем әкә, чамаңнан килсә, миңа менеп качарга бер ат бирсәң иде! Башка берәүгә күренергә күңелем ятмый тора, – диде.
Карт хәлне тиз аңлап алды, берсүзсез бирергә булды. Җегеткә җавап кайтару урынына, шунда бер якка сөялә биреп, ярым йоклап утырган киленчәккә эндәште:
Колынчагым, сары күнле ияр белән кыска камчыны, бер каеш йөгәнне алып бирсәңче! – диде.
Үзе урыныннан кузгалды, капшанып киемнәрен тапты, өстенә тире эчле көпесен, ике якка салынган колакчынын киде, аягына киез эчле, озын кунычлы зур итекне тартты да:
– Йөр, балам, юлчының юлда булуы яхшы! – дип, җегеткә җитәкләнә биреп, йортка чыкты.
Буран бөтенләй тукталган, ерак күк йөзендә йолдызлар яналар. Киң даланың ялтыр ак кар диңгезенә каршы салкын белән елмаялар. Аяз һава үтә суык, аяк астында кар шыгырдап тора.
Хуҗа кулындагы йөгәнне кунакка бирде, якындагы азбарга күрсәтте:
– Шунда дүрт ат булыр, кара яллы колынны тотып ал, – диде.
Кунак күрсәтелгән җиргә кереп китте.
Азбардан җылкыларның куркып бер якка таба кузгалу тавышы ишетелде. Берсе каты пошкырды, ниндидер баганага бәрелде, бераздан җегет белән бер ат килеп чыкты. Бу – кышкы тибендә бераз ябыгып, җоннары салына төшкән, озынча йомры буйлы, калын ботлы, нечкә гәүдәле, зур кара яллы, кара сыртлы, яра кашкалы, кола төсле бер айгыр иде.
Чит адәмнең җиде төн уртасында кереп тотуы аны бераз борчыган, карак түгелме икән дип шөбһәгә калдырган иде, ләкин хуҗасын күргәч тынычланды. Аркасына ияр салып, аел тартуга да гаҗәпсенмәде: тибендә кунган җылкы көтүендә берәр хәл бардыр, яисә кышлауга бүре килгәндер дә, шуны куарга чыгалардыр», – дип уйлады.
Ят кешенең ашыгыч, мәгәр булдыклы кылануы аның бу уйларын тагы көчәйтте.
Күк йөзе болытлардан бөтенләй сафланган иде инде, еракта таң сызыла башлады, ул аксыл нур булып тирә-якка җәелде, аның артыннан кызгылт ут төсенә кереп бара иде.
Җегет үзенең уңган, бу эшкә өйрәнгән куллары белән тиз әзерләнеп бетте. Хуҗа картка ихлас күңелдән рәхмәт әйтте, ике куллап күреште дә, атка сикереп менде.
Бирем әкә мосафирга ак юл теләп калды.
Кола айгыр, төнге кунакны алып, кызыл уттай яна башлаган ерак таңга таба кар ярып юнәлде.
Бу юлчы җегет – Сарманнарның ил агасы Сарсынбайда ялчы булып торган Җолкынбай иде.
1923