I
Äüväl zamanda, käcä komanda, ügez admiral, büre general, sayıskan sotnik, tölke şutnik, ürdäk ürätnik bulgan zamannarda ber patşa yäşägän, di. Atı — Kapkorsak, kuşamatı Buşborçak bulgan, di, bu patşanıñ. Keşe tösle üze, ügezneke tösle küze, büreneke kebek teşläre, näq yırtkıçnıkı kebek bulgan, di, kılgan eşläre.
Ul üze Kankoyar patşanıñ zur ulı ide, di.
Kankoyar patşa ülgäç, anıñ urınına ölkän ulı Kapkorsak — Buşborçaknı patşa ittelär, di. Patşa bulam, başıma tac kiyäm, tähetkä menäm digän könne, Kapkorsak patşa barlık saray hezmätkärlären cıyıp, rättän tezep, der selketep tirgäp aldı, di:
— Minem öçen dönyada tiñe bulmagan, älegä qadär ber patşa da kimägän, ber mämläkät tä belmägän, ber patşanıñ da küze kürmägän, iñ kıymmätle, iñ matur, iñ yahşı tac yasagız, — dip boyırdı, di, ul ministrlarına. - - Sezgä un täülek vakıt biräm, şul vakıtka tac ölgergän bulsın. Ägär dä mägär min äytkän vakıtka tac ölgermäsä, barıgıznı da tonçıktıraçakmın, — dip äytte, di, Kapkorsak patşa.
Kön uyladılar, di, ministrlar, tön uyladılar, di. Uylıy-uylıy başları avırttı, tatlı yokıları kaçtı. Tamaklarına aş ütmäde, eçlärenä eçemlek citmäde, di.
Ber kön ütte, ike kön ütte, öç kön ütte, di. Tac ölgertergä bilgelängän kön yakınlaşkannan-yakınlaştı, di. «Dönyada tiñe bulmagan, moña qadär ber patşa da kimägän, iñ matur, iñ zur, iñ yahşı, iñ kıymmätle tacnı närsädän yasarga kiräk ikän?» — dip uyladılar, di, alar.
— Kömeştän yasasak — andıynı ministrlar da kiyä, märcännän eşläsäk — andıylarnı böten dönya belä, altın tacnı här patşa da kiyä digän fikergä kildelär, di. Alar uylıy tordılar, ä könnär ber-ber artlı üttelär dä üttelär, di.
Tacnı vakıtında ölgertmägäç, Kapkorsak patşa buran kuptarıp, közge cil kük äçe sızgırıp açulanırga totındı, di. Hälvä kiterdelär — aşamıy, di, konfet-şokoladka karamıy, di. Tacnı daulap kızıp kitte, di, tämam ülär çikkä citte, di.
— Minem tagın ber telägem bar: monısın inde hiç kiçekmi ütärgä, tirän yılgalar kiçärgä, barlık avırlıklarga çıdarga, minem ilemne äylänep çıgarga häm ezlärgä şundıy keşene, — dip äytte, di. — Kem dä kem minem atamnıñ färmannarına karşı kilgän, aña bulgan doşmanlıgın eçendä yäşerep yörgän, tiyeş bulmagannı işetkän, söylärgä yaramagannı söylägän, kürergä kiräk tügelne kürgän — änä şundıylarnı monda kiteregez, — dip äytte, di.
Färman östenä färman çıkkaç, aptıradılar-yödäde-lär, di, patşanıñ ministrları. Uylap-uylap ta eşläre alga kitmägäç, uylau öçen üzläreneñ genä başları citmägäç, alar kürşe patşadagı danlıklı ber tac yasauçı ostanı çakırırga karar kıldılar, di.
Hat barıp citmäslek kügelcem diñgez artınnan, altın koyaşnı kümgän taular sırtınnan, koş oçıp citmäslek illärdän, keşe ayagı basmagan cirlärdän, kara bolıtlar arasındagı şähärdän çakırttılar, di, alar şul ostanı. Ostanıñ iseme — Bikziräk, kuşamatı — Sakalı siräk, andıylar Kapkorsak patşaga bik kiräk ide, di.
Ak bolıtlar astınnan, tübäläre zäñgär kükkä tigän taular başınnan, yugarıda yangan yoldızlarnı küzätep, tübändäge kügelcem diñgez östennän cildäy ütep, korıç-kanat digän koşka atlanıp oçtı, di, Bikziräk Kapkorsak patşa cirenä. Kön oçtı, di, tön oçtı, di, ay digändä, Kapkorsak patşa hakimlek itkän ilgä kilep citte, di.
Bikziräk-Sakalı siräk kilgän könne ük Kapkorsak patşanı oçrattı da mondıy süzlärne äytte, di:
— Yä, padişahım-soltanım, iske çabata oltanım! Sezgä, — dip äytte, di, — aşagan tormau sırhavı eläkkän ikän, — dip äytte, di. — Mondıy çüp-çarga karamıy (kararga da yaramıy), min üzemneñ töp eşemä, sezneñ färmanıgıznı vakıtında ütärgä, yuldagı barlık kirtälärne sütärgä, sez telägän teläkkä citärgä yullar sızam, — dip äytte, di.
Şul minut eçendä ük Bikziräk-Sakalı siräk aşap-eçep tuyıp, dönya süzen kuyıp, bil buıp, kereşte, di, üz eşenä.
Ügez admiralnı, büre generalnı, sayıskan sotniknı, tölke şutniknı, ürdäk ürätniknı — barısın da bergä cıyıp, soldatlar kebek tezep, bolay dip äytte, di, baş ministrı Kapkorsak patşanıñ:
— Kem dä kem patşaga karşı barsa, aña zarar salsa, tele belän patşaga karşı söyläsä, tiyeş bulmagannı kürsä, işetergä yaramagannı işetsä, barırga yaramagan cirgä barsa, alırga yaramagannı alsa, alarnı monda kiteregez, — dip äytte, di. «Barıgız, bişegez dä häzer ük yulga çıgıp kitegez!» — dip ozattı, di, ul Kapkorsak patşanıñ ministrların.
Biş ministr da bülenep, barısı da naçar kiyemnär kiyenep, üzläre belän unar soldat alıp taraldılar, di, ilneñ törle yagına: kaysı — allanıp torgan koyaş çıgışına, kaysı — davıllı koyaş bayışına, kaysı — kügelcem diñgez artına, kaysı cıp-cılı miç başına yulga çıktılar, di.
Kapkorsak patşa buran uynata, Bikziräkne dä ara-tirä tirgäp yılata, di. Kalgan ministrlar eçlärennän avır sulıylar: «Ni bulır, ni bulır ikän?» — dip, ber-bersennän sorıylar, törleçä uylıylar, di. Ä yulda-gıları, ozın yallı, stakan toyaklı argamakların, timerdän ürgän kamçılar belän kızdırıp, haman alga taba çabalar da çabalar, di...
II
Zäñgär kükkä başları tigän taular uñ yakta, şomlı kara urmannar sul yakta, kömeş tavışlı çişmälär, yul buylap yılan tösle borgalana-borgalana, çıltır-çıltır agıp kaldılar, di.
Berzaman karasalar, ministr häm soldatlar ni kürsennär, tap-takır yuldan taza häm matur, kürer küzgä batır ber keşe bara, di. Üze cilkäse arkılı borgalanıp-borgalanıp betkän ber bırgı takkan, di. Bırgısına ul ber örsä, älegä berkayda da işetelmägän, älegä berkem dä belmägän moñlı häm därtle köyne uynap cibärä, di. Agaçlar başların cirgä tidergänçe bögelep tıñlıylar, yafrakların selki-selki rähmät ukıylar, di. Taular da bu köyne yaratalar, anıñ tavışın, radio kebek, cirneñ bar poçmagına da taratalar, di. Batır yeget uynagan köyne ber genä işetsäñ dä istä kala, di, anı ber cırlau da küñelgä betmäs-tökänmäs köç sala, di.
Batır yeget yanına citügä, soldatlar atlarınnan töştelär, di, ä ministr, at östendä kileş, uynauçıga süz kuştı, di:
— Äy, yeget, kaya barasıñ, ul nindi uyın koralı, sin nindi köçle köy uynıysıñ, Kankoyar belän Kapkorsak patşalardan zarlana torgan süzläreñ yukmı? — dip soradı, di.
— Dönyada turı yul ezlim, ciñüemnän ömet özmim, podvallarda yäşäüçelärneñ, aşsızlarnıñ, cirsez-susız-larnıñ yöräk moñın cıyıp şul köyne tudırdım. Ul bezne ruhlandıra, kanatlandıra, şatlandıra, — dip äytte, di, batır yeget. — Fabrika-zavodlarda kul köçemne bik arzan sattım. Minem kul köçem arkasında küp kapkorsaklar tuyınıp yattı. Menä bu kaneçkeç patşalar, bezneñ kannı sölek kebek suıruçı baylar, büre kebek yırtkıç ministrlar bulmasa, sez dä, min dä bu hälgä kalmas idek, — dip äytte, di, ul, tegelärneñ kiyemnärenä karap. — Eşlider idem zavodta, çıdap açlıkka, inde annan da kudılar. Häzer min eşsez, yortsız, kiyemsez, barı suksam timer özärlek kul köçem genä bar, — dip, yodrıkların zäñgär havada selekte, di, batır yeget. Anıñ kulları korıç tösle nık, yodrıkları berse-berse bişär potlı gerlär hätle ide, di. Ul kulların selkegändä, ministr häm soldatlar: «Menä suga, menä suga!» — dip şürläp tordılar, di.
Batır yeget süzen suzdı, di:
— Kaneçkeçlärgä: patşalarga, baylarga, ministrlarga karşı köräşergä, äydägez minem belän kiñäşergä, — dip, biyek ber tau yanına alıp kitte, di, tegelärne.
Atların üsep utırgan agaçlarga bäyläp, Kapkorsak yalçıları batır yeget alıp bargan urınga kittelär, di.
Tau itägenä kilep citkäç, batır yeget cirgä utırdı da tagın süz bantladı, di:
— Karagız äle, yegetlär, tauga! — dip äytte, di. — Ul nindi tekä häm biyek, ul nindi yugarı... Ciñügä bulgan ömetebez dä şuşı tau sıman, ul nindi yugarı, ul nindi biyek, canga rähät birüçe, yöräkkä köç kertüçe ul ciñü ömete. Şul ciñü öçen barıbızga da berläşergä, bezne buuçı yırtkıçlar belän nıklap köräşergä kiräk, — dide dä, di, süzen beterep: — Kaya, yegetlär, duslarça ber köyrätep alıyk, — dip, tegelärdän tämäke soradı, di. Ministr häm soldatlar barı da beryulı kesälärenä tıgıldılar, di. Kaysı altın savıtlarga salıngan sigara, kaysı kömeş tartmalardan barmak yuanlıgı kalın papiros, kaysı atlas yançıklardan munçala tösle çäbälänep betkän tämäke çıgarıp suzdılar, di, batır yegetkä. Ul bersen dä almadı, di, tik tirän itep, bik tirän itep şiklänep karadı, di... Üz yulına taba kinät borılıp kitkän ide, di, hap! eläkterep aldılar, di, anı ministrnıñ soldatları...
III
Davıllanıp torgan koyaş bayışına karap kitkän ministr häm soldatlar altınnan yasalgan yegerme köpçäkle atsız arbada taş yulnı du kiterep, tuzan tuzdırıp, hava bozıp kaytuçı baynı tuktattılar, di. Al arnıñ sälämä kiyemnären kürep, bolar yulbasarlardır dip belep, üzeneñ citmeş cide tapkır ata torgan mıltıgın kulına totıp süzgä kereşte, di, bay:
— Äy, yulbasarlar, minnän sezgä ni kiräk? Altın sorasagız, telägänçä biräm, kömeş disägez, kümelgänçe kiteräm, — digäç, süz başladı, di, ministr:
— Bezgä altınıñ kiräkmi — üzebezneke dä küp. Kömeşeñ dä hacät tügel — anısı da citärlek. Tik menä sin äyt: Konkoyar belän Kapkorsak patşadan berär törle zarar kürmädeñme? — dip soradı, di.
— Nindi zarar kürim? Kapkorsak patşanıñ atası miña zavod salırga cir birde. Bayıgan östenä bayıttı. Minem kesämne kalınayttı. Minem rähmätemne citkeregez ul Kapkorsak patşaga, — dip süzen beterde, di, bay. Üze yegerme köpçäkle atsız arbaga kırın yatıp, ministr häm soldatlardan şürläp, küzlären uynatıp, altın stakannarga kıp-kızıl eçemleklär salıp birde, di, alarga. Yotılıp-yotılıp eçtelär dä, üzläreneñ kemleklären belderdelär dä alga çaptılar, di, alar.
Kön kittelär, tön kittelär, ay kittelär, yıl kittelär, inä buyı cir kittelär, di.
IV
Kügelcem diñgez artına kitüçelär dä ike keşene oçrattılar, di. Bolarnıñ berse — yätmä belän kübäläk totuçı ber bay malayı, ikençese — suka artınnan bil bögüçe babay ide, di.
Kübäläk totıp yörüçe malay bolay dip cavap kaytardı, di, ministrga:
— Padişabız bezneñ cir-suıbıznı da, urman-bolın-narıbıznı da mul itte, gomere dä ozın bulsın anıñ, — dip äytte dä, di, üzen karıy torgan asrau yanına yögerde, di.
Ministr häm soldatlar: «Bezgä kiräkle keşe tügel bu!» — dip, küp vakıt uzdırmıyça, tuzan tuzdırmıyça, salmak kına atlap, alga yul tottılar, di.
Beraz bargaç, yırakta-yırakta külägä kebek kenä bökre ber şäüläne şäylädelär, di, alar. Barıp citsälär, ak sakalı tezenä citkän, çäçläre kömeşlänep betkän, arkası bökräygän, kulları käkräygän ber babaynı oçrattılar, di, alar.
— Üz eşlägäneñ üzeñä bulmagaç, rähätlänep ikmäk belän suga da tuymagaç, şulmı inde tormış! Bezgä digän şomırt kük kara tufraklı cirlärne, huş islär añkıtıp çäçäk ata torgan bolınnarnı, kara kuyı urmannarnı Kapkorsak patşa üz keşelärenä öläşep beterde. Aşyaulık qadärle şuşı ciremdä törtsäm avarga tora torgan atım belän, eçemdä yangan açu belän bezne izüçelärgä kargış-läğnätlär yaudıram. Cir astında kümer çabuçılar, taularnı aktarıp timer tabuçılar, zur-zur yortlar saluçılar, barısı bergä oyışıp, Kapkorsak patşaga karşı kuzgalırga cıynalalar dip işettek, şularga kuşılırga süz berkettek, — dip äytep tä beterä almadı, di, babay, ayak-kulların bäyläp, üzläre belän alıp kittelär, di, anı Kapkorsak patşanıñ yalçıları.
V
Tañ belener-belenmäs vakıtta, cide yul çatında, yarlı ğailäneñ cidençe ulı — citez yegetne oçrattılar, di, ministr häm soldatlar.
Citez yeget, tañnıñ maturlıgına, sandugaçlarnıñ çut-çut sayravına ise kitmiçä, bolın, kırlarda bil bögep, tir tügep eşläüçelär tıñlasınnar dip cırlap yöri ide, di. Anıñ cırınıñ tübändäge kisägen genä işetep kala aldılar, di, tege yavızlar:
Al nurların çäçep, tañ tua,
Tugankaylar, sez dä küregez,
Davıl kubar tizdän, köçle davıl,
Hakıgıznı daulıy belegez.
Ozın yallı, stakan toyaklı argamagın tuktattı, di, ministr:
- Sin nindi yeget, tañ belener-belenmäs borın nişläp bolay cırlap yöriseñ? — dip soradı, di, citez yegettän.
— Küz almam — ätiyem — doktor ide, ul üz gomerendä törle-törle darular yasadı, küp keşelärne ülemnän kotkardı. Läkin dönyadagı sugış digän çirgä karşı bertörle dä daru taba almadı. Üze dä, meskenem, şunda hälaq buldı. Cankisägem — äniyem — açlıktan ülde. İnde min dä, cide yat kulına kalıp kañgırıp yörgänçe dip şuşı biyek küperdä şuşı töpsez yılgaga taşlanıym dip barganda, bernärsägä töşendem, — dip äytte, di, citez yeget.
Ministr belän soldatlar bar da beryulı hor belän:
— Närsägä töşendeñ? — dip soradılar, di. Alarnıñ sorauların kötmiçä ük, pulya artınnan pulya
yaudırgan kebek, süz artınnan süzne yaudırıp tordı, di, citez yeget.
— Kankoyar patşa ülgän digäç, şatlangan idek. Anıñ urınına ölkän ulı Kapkorsak patşa buldı. Patşa urınına patşa betäme soñ, — dip äytte, di, citez yeget.
Ozın yallı argamakların hätfä kebek bolınlıkka cibärep, häyerçe bulıp kiyengän kiyemnären tözätep tıñladılar, di, anı ministr häm soldatlar.
— Minem bu hälgä kaluıma patşalar, baylar, ministrlar ğayeple. Bolay gına ülmäskä, alar belän köräşergä kiräklekkä töşendem min, — dip äytte, di, ul. Läkin inde soñgı süzlär ministrnıñ çıdamlıgın tämam beterde, di. Ul inde: «Ni karap torasız?» — dip eläkterergä kuştı, di, citez yegetne.
VI
Allanıp torgan koyaş çıgışına karap kitüçelär dä bik ozın yul üttelär, di, niçämä-niçä diñgez tösle zur küllärne, olı çüllärne kiçtelär häm ap-ak kar belän kaplangan cirgä citkäç, oçrattılar, di, ber yulçını. «Kiräkle keşebezne taptık!» — dip şatlanıp, üzläreneñ uñganlıklarınnan maktanıp, bu yulçını tuktattılar da, di, häm soradılar, di:
— Äy, yulçı, kaydan kaytasıñ? Kapkorsak patşanıñ atasınnan yäki üzennän zarlanmıysıñmı? — dip soradılar, di.
Artlı çanaga kırın yatkan, tölke tolıpka kerep batkan yulçı ak käğazdäy agarınıp kitte, di. «Bolar yulbasarlardır, nikadär malım, nikadär baylıgım äräm bula bit» dip uylap, başladı, di, süzen yulçı:
— Bez din keşelären cirdäge gadi eşlär ber dä kızıksındırmıy, — dip sufıylangan ide, di, yulçı, «An-sın yahşı beläbez» digäç, — äy ölkän keşelär, Kapkorsak patşaga nindi yaktan tel tiderim, niçek anı artka çigerim! Patşalar barısı da dinneñ zur tayanıçı alar, Kankoyar patşa din öçen onıtılmaslık hezmätlär kaldırdı, bik küp itep çirkäülär, mäçetlär saldırdı. Şulay bulgaç, niçek anı yamanlıym sezgä? Kapkorsak patşanıñ da atası yulınnan baruın telibez, — dip süzen beterde, di, ul.
Üze. «Alay-bolay itmäsennär, mine talap kitmäsennär!» dip, ministr belän soldatlarnıñ kullarına häyergä kilgän altın akçalar suzdı, di. «Akçañ bulsa, törle cäfalardan da kotılıp bula!» dip uylap, üz yulına tizräk sızdı, di. Ministr häm anıñ soldatları, rähmät äytep, baş iyep, «Bezgä kiräkle keşe tügel bu!» dip, atların iskän cildäy cilderep alga çaptılar, di.
Kön kittelär, tön kittelär, ay kittelär, yıl kittelär, inä buyı cir kittelär, di.
VII
Häyerçelekkä batkan, küz yäşlärenä çılangan, ah-zar belän tulgan il yılıy. Küz yäşläre yılga bulıp aga. Kapkorsak yalçıları anı kürmämeşkä salınalar. Ah-zarlar yöräklärdän sörem bulıp kütärelä — alar kürmägän bulalar, tellär tuktausız häsrät süzlären söylilär — alar işetmägän bulıp kılanalar. Zäñgär küktä yangan yoldızlar da bu ilgä tirän kaygıru belän karıylar, oftanalar, ofıktan kütärelgän kara bolıtlar da yaumıyça taralalar. Cil dä äkren genä ismi — davıl bulıp kotıra; yañgır da, yavarga totınsa, böten cirne su belän tutıra.
Davıllı koyaş bayışınnan batır yegetne, kügelcem diñgez artınnan bökre babaynı, allanıp torgan koyaş çıgışınnan citez yegetne kiterdelär, di, tege yavızlar Kapkorsak patşaga.
İşäk akırgan kebek yämsez tavış belän, eçendä yangan açu belän, küzennän töten pıskıtıp, avızınnan tökerek çäçep, başladı, di, süz Kapkorsak-Tuymas küz:
— Koş oçıp citmäslek illärdän, keşe ayagı basmagan cirlärdän, cide diñgez ütep, şarlavıklar kiçep, minem ilemä — Kapkorsak patşa cirenä kilgän ostalar ostası Bikziräk, minem sezgä süzem bar äzräk, — dip äytte, di, Kapkorsak patşa.
Şul süzlärne äytep, buyı matça çaklı Kapkorsak patşa idän buyınça ber atlagan ide, idän sıgıldı, di, ikençe atlagan ide, üz ayagına üze abınıp yıgıldı, di. Şunnan avızı tıgıldı, di.
Yögerep kildelär, di, karauçıları, suzdılar, di, kulların, alıp saldılar, di, alar Kapkorsak patşanı altın tähetenä.
Küp cillär iskäç, küktäge kara bolıtlar küçkäç, biyäläy qadärle kilbätsez küz kabagın açıp, çümeç kebek zur küzlärennän töten pıskıtıp, çögender tösle kızıl borınınnan par poşkırıp, iläktäy zur avızı belän közge cil kük sızgırıp:
— Ölgeräme tac minem başka? — dip soradı, di, Kapkorsak patşa.
Bikziräk-Sakalı siräk:
— İkençe färmanıgız kiçekmi ütälde, ğayeple keşelär kiterelde. Kötälär, kürämsez, nindi cäza biräsez? — dip, süzne ikençegä borıp, tac turında däşmi torıp, täräzägä taba barmagı belän kürsätte, di.
Bik küp halık cıynalgan mäydanga batır yeget häm anıñ iptäşläre kiterelgännär ide, di. Altın tähete belän kütärep alıp çıktılar, di, Kapkorsak patşanı cäza kötüçelär yanına.
Kala urtasındagı zur mäydanga çıclap torgan tal çıbıgı taşıy başladılar, di. Kapkorsak patşanıñ bolınnardagı çitän ürergä yaraklı barlık tallar bötenläy kiselep betkännär ide, di.
Kapkorsak patşanıñ atası Kankoyarnıñ şul tallardan çıclap torgan kamçılar yasatıp, üzenä karşı kilüçelärne şular belän şır yalangaç kileş kıynatıp küñel açu ğadäte bar ide, di. Kapkorsak patşanıñ bu yırtkıçlıgın da atasınnan kalgan ber ğadät kenä dip karadılar, di, kayberäülär.
Mäydannıñ ber poçmagında deget tösle kara töten zäñgär havaga ürelep, anıñ astında kızıl tellären suzgan yalkınnar kürenep tora, di. Keşe kütärä almaslık zur kadaknı şul yalkınnarda kıp-kızıl itterep kızdırırga totındılar, di, yavız keşelär.
Davılga bay koyaş bayışınnan kiterelgän batır yegetneñ telen şul kızdırılgan zur kadak belän yuan baganaga kadaklap kuydılar, di. «Menä siña söylärgä yaramagan süzlärne söyläveñneñ cäzası!» — dip äyttelär, di, yırtkıç keşelär.
Allanıp torgan koyaş çıgışınnan kiterelgän citez yegetneñ şomırt kebek kara küzlärenä kıldan neçkä itep oçlangan inälär kadadılar, di. «Menä siña kürergä yaramagan äyberlärne kürüeñneñ cäzası!» — dip şarkıldadılar, di, cäzalauçılar.
Kügelcem diñgez artınnan kiterelgän bökre babaynıñ kolak yafrakların kisep taşladılar, di. «Menä siña işetergä yaramagan süzlärne işetüeñneñ cäzası!» — dip avız yırdılar, di, yavız keşelär.
Şuşındıy ber ärnü vakıtında batır yeget üzeneñ uyın koralında uynarga teläde, di. Citez yeget cırlarga soradı, di. Bökre babay, moñlı itep, bik moñlı itep karap, başın çaykadı, di.
Kölep karagan koyaş çırayın sıttı, di. Äkren genä iskän cildän davıl kuptı, di. Ofıktan bolıtlar kütäreldelär, di. Yañgır kitte, di, yangan utnı sünderep ütte, di.
— Al arga bu cäza gına az! — dip, Kapkorsak bu öç bähetsezne dar agaçına kiterergä kuştı, di.
Üze, altın tähetenä utırıp, şul öç meskenneñ darga asılgan kileş tıpırçınıp-tıpırçınıp can birülären, rähätlänep, eçe katkançı kölep karap tordı, di. Öçeseneñ dä kaynar yöräk kannarın altın stakannarga salıp eçte, di.
Batır yegetneñ iptäşläre mäydannıñ iñ argı çitenä genä cıyılgannar ide, di. Alar, batır yeget başlagan eşne dävam itärgä ant itep, eçlärennän yanıp, bu meskennär öçen sızlanıp torsalar da, kuzgala da almadılar, di. Yalangaç kılıçların cilkälärenä salgan ğaskärläre Kapkorsak patşanı saklap tordılar, di.
Kankoyar patşa cäzalap ütertkän keşelärneñ söyäklären cıyıp, bu öç bähetsezneken dä şuña kuşıp, üzenä torır öçen saray saldırdı, di, Kapkorsak patşa.
Altın belän totaştırıp, keşe söyäklären berläşterep, uka-yıfäklär, ahak-brilliantlar belän bizäp ber tac eşläde, di, Bikziräk Kapkorsak patşaga.
Koş oçıp citmäslek alsu koyaş bayışınnan, keşe ayagı barıp citä almaslık koyaş çıgışınnan, küktän dä kügräk kügelcem diñgez artınnan iskän cillär bu saray nigezendäge söyäklärneñ moñın tarattılar, di, bar ilgä.
Cir teträgän, kük kükrägän, diñgez taşıgan kebek köçle taşkın bulıp, bu ilneñ batır yegetläre, yarlıları, bil bögüçeläre, citez yegetläre, uñgan kızları kütäreldelär, di, Kapkorsak patşaga karşı. Alarnıñ barısın bergä cıyıp, añlamagannarın añlatıp, kürmä-gännären kürsätep, citäkläde, di, alarnı akıllılar-nıñ iñ akıllısı. Ber kulında şähitlär kanına buyalgan kızıl bayrak, di. Anda utlı süzlär belän: «İlneñ yarlıları, cirsezläre, susızları, hokuksızları, izelüçeläre, integüçeläre, kapkorsaklarga karşı ut açıyk, açıyk!» — dip yazılgan, di. İkençe kulına ul korıç mıltıgın kısıp totkan, di. İzelgän ilneñ barlık poçmaklarınnan kütärelep, korıç taşkın şikelle alga omtılıp, kilep cittelär, di, alar Kapkorsak patşa sarayına:
- Sezme bezneñ enelärebezneñ yöräk iten kimerüçe?
— Sezme bezneñ kardäşlärebezneñ yöräk kanın altın stakannarga salıp eçüçe?
— Sezme bezneñ tugannarıbıznıñ asıl söyäklärennän üzegezgä saraylar saldıruçı? — dip barıp yabıştılar, di, alar Kapkorsak patşanıñ häm ministrlarnıñ bugazına.
Kapkorsak patşanıñ ministrları, sakçıları, soldatları tuktalıp-tuktalıp, häl cıyıp sugışıp karagannar ide dä, buldıra almıy kaysı kaya kaçıp bettelär, Di.
Kapkorsak patşanı yuk itep, anıñ barlık ministrların kuıp, yaña il tözi başlagannar ide, di, yaña hucalar.
Läkin yegerme köpçäkle avtomobildä yörüçe bay, şomırt tösle kara tufraklı cirlärne biläp toruçı alpavıt, din bogauların öläşüçe kozgın — barısı bergä cıyılıp, tagın baş bulmakçılar ide, di, bu yaña hucalarga.
Böyek köräştä korban buluçılarnıñ kannarı buyalgan bayraknı cilferdätep algı ciñülärgä öndäde, di, yaña hucalarnıñ ziräk yulbaşçısı. Ber selkendelär — bogaular koyıldı, di. Köç cıyıp ikençe selkendelär -doşmannar çigendelär, di. Yegerme köpçäkle avtomobildä yörüçene, berüze cide yöz citmeş disätinä cir biläüçene, din bogavı öläşüçene, bişkä algannı unbişkä satuçını — barçasın kügelcem diñgezgä batırgançıga qadär kudılar, di, yaña hucalar.
Bikziräk-Sakalı siräkne isän-sau kaldırdılar, di.
— Taclar urınına bezgä pöhtäläp zur maşinalar yasarsıñ! — digän burıç tapşırdılar, di, aña.
Tınıçlanıp kaldı, irken sulış aldı, di, bu il. Bu ildä inde eşçe kanın imüçe söleklär dä, suka artınnan bil bögüçelärne izüçelär dä bötenläy kalmadılar, di.
Häzer zavodlar, fabrikalar batır yegetneñ balalarına birelgän, alar şatlanıp, rähätlänep üzläre öçen üzläre eşlilär, di. Kara tufraklı cirlär, çäçäk atıp huş is añkıp torgan bolınnar bil bögüçe babaynıñ malaylarına tapşırılgannar, alar söyenä-söyenä ul cirlärdä igen igälär, di. Citez yegetneñ balaları da bu ilne söyälär, aña üzläreneñ akıl köçlären kızganmıy birälär, di.
Bernindi dä patşa yuk, di, alar ilendä. Alar üz il -lärenä üzläre baş bulıp yäşilär, di. Yäşägän sayın yäşise kilä, här kiçneñ irtäsen, här tönneñ tañın kürgän sayın küräse kilä, di, alar ilendä. Gölgä törengän il, dönyada iñ bähetle, iñ matur il — alar ile, di.
1934