(hikäyä)
I
Öç täülek buyınça korı, üzäkkä ütä torgan salkın cil iste. Äle küptän tügel genä ap-ak halat kigän tösle ak bäslärgä törenep, tirän hıyalga, oçsız-kırıysız uylarga çumıp torgan biyek naratlarnıñ ılısları, yäş kilendäy näfis ak şäl börkängän ak kayınnarnıñ botakları şärälände, karaldı. Urman, kara urman, kemnärgäder açulangan sıman, meñnärçä tavışlar çıgarıp şauladı, ükerde. Kurgaşın tösendäge avır, sorı bolıtlar belän kaplangan kük yözendä köndez — koyaş, tönnärendä ay häm yoldızlar kürenmäde. Barı vakıt-vakıt, tönge karañgılık çarşavın yırtıp, ak raketalar gına kükkä kütärelde, häm yırak tuplarnıñ yalkınnarınnan kabınıp-kabınıp kitkän kızgılt şäülälär genä, acagan utları kebek, bik azga yaltıradılar.
Front sızıgı artta, yırakta kaldı. Andagı pulemet häm avtomat tavışları monda bik tonık işetelä. Biredä, doşman tılında, barı tik urman gına şaulıy häm ber üzlärenä genä bilgele bulgan sukmaklardan ütken razvedçiklar gına yöri...
Tañga taba cil basıla töşte. Urman häldän taygan ayu kebek tındı. Ozak ta ütmäde, kübäläk-kübäläk kar yava başladı.
Navanıñ bu üzgäreşe bezne ifrat şatlandırdı. Bez, öç täülek buyınça doşman tılında yörep, östebezgä yöklängän burıçnı ütägännän soñ, üz podrazdeleniyebezgä kaytıp kilä idek. Artta, ap-ak tasma şikelle, çañgı ezläre suzılıp kala. Menä şul ezlär küñelne borçıy. Alardan hiçkaya kaçıp bulmıy. Buran bezgä yärdämgä kilde. Häzer çañgı ezläre kar belän kümeläçäk häm doşman bezneñ kaydan kilep, kaya kitüebezne hiçber vakıtta da belä almayaçak. Koyrıknı tottırmıy torgan kızıl razvedçiklarnı ul, kotı oçıp, tönnär buyı, äle uñnan, äle suldan, äle arttan, äle aldan kötäçäk. Ä bezgä şul kiräk tä!
İrtä belän kar yavudan tuktadı. Kük yöze, avır bolıtlardan äkren-äkren genä arçılıp, zäñgär kül sıman, urman östenä cäyelde. Bu zäñgärlek şulkadär köçle ide ki, ul, yañadan ap-ak halatlarga törenep ölgergän naratlarga da, näfis tyul börkängän zifa kayınnarga da, ap-ak mamık yurgan yabıngan alannarga, küllärgä, sazlıklarga da yoktı. Annarı, yaltırap, yaktı koyaş kütärelde. Eh, bu minutta Kareliyä urmanınıñ maturlıgın kürsägez ide! Meñnärçä, millionnarça kar enceläre cem-cem itep balkıylar. Naratlarnıñ yabaldaşları koyaş yaktısında sihri altın şämnär tösle yana. hava saf, urmanda şılt itkän tavış ta yuk. Kayçagında kaydadır yırakta tukran tukıldasa, anıñ tavışı apaçık bulıp işetelä, äyterseñ ul berniçä adımda gına. Yaña yaugan kar östendä urman tavıklarınıñ bödrä ezläre, bolan sıyırlarınıñ sukmakları oçrıy. Bu küreneş aldında nindi sunarçınıñ kaynar yöräge tipmäs tä, nindi sunarçı şuşı ezlär buyınça urman eçlärenä kerep kitmiçä tüzär!
Komandir razvedçiklarnı yalga tuktatırga karar birde. Menä şuşı açık alannı ütäse dä änä tege tügäräk ürgä kütäreläse bar. Anda — yal itär öçen bik caylı urın. Läkin komandir «kittek!» diyärgä ölgermäde, baş dozordan häbär kiterdelär.
— İptäş Andrianov, anda nindider yat is bar,— dide svyaznoy, tirän-tirän sulap,— köygän çüpräk, yangan it isenä ohşıy.
Razvedçiklar, svyaznoynı çolgap, soraştıra torgan arada, äkerten cil dulkını älege islärne biregä ük alıp kilde. Razvedçiklar arasında borçılu, mäsäläne tizräk häl itärgä aşkınu sizelde. Barısı da avtomatların häzerlädelär. Ul da bulmadı, sugışçılarnıñ berse kulı belän ürneñ sulyak poçmagına törtep kürsätep:
— Änä küräsezme? Zäñgär töten kütärelä,— dide. Barıbız da ul kürsätkän yakka borıldık.
II
Uçak yanına kilep tuktagaç, kotoçkıç ber kürenep! aldında şakkatıp kaldık. Bezneñ härkaysıbız üz başınnan ülem kurkınıçların kiçergän, bik küp avır hällärgä oçragan, akfinnarnıñ yırtkıçlıkların küp kürgän bulsa da, tännärebez çemerdäp kitte. Äye, bu minutta kiçergän toygılarnı, kükräktä kaynagan näfrätne añlatırlık süzlär keşe telendä yuk äle. Tamak töbenä katı töyer kilep tıgıldı, kullar avtomatlarnı nıgrak kıstılar. Härkem şunda eçennän ant itte:
— Üç, üç, rähimsez räveştä üç alırga! Razvedçiklar başların iyep, süzsez karap torgan küreneş
menä nindi ide ul (onıtmagız, iptäşlär!).
İnde sünep bargan uçak östenä arkılı taşlangan ber keşe yata. Anıñ kiyemnäre yanıp betkän diyärlek, ayak kiyemnäre yuk: ayak barmaklarınıñ tırnakları astına şırpı kisäkläre kadalgan; yöze kotoçkıç gazaplardan çıtılgan, uñ küze yarımaçık, anda ülem dähşäte çagılgan.
Kem ul, monda kayçan, niçek kilep eläkkän — bez berni belä almadık. Anıñ yanında dokument-fälän yuk, barı kiyemeneñ yanmıy kalgan öleşendäge yoldızlı töymälär genä anıñ sovet sugışçısı ikänen söylilär ide.
Ber-ike sekund vakıt ütkänder. Unnarça kullar isemsez geroynıñ gäüdäsen, uçak östennän alıp, yomşak yatakka salgan kebek, yaña yaugan .kar östenä saldılar. Beräülär anıñ äle tötäp torgan kiyemnären sünderergä totındı, ä saninstruktor anıñ yanına tezlände.
— İñbaşında — pulya yarası... beräü, ikäü...
Kinät saninstruktornıñ barmakları citezräk kıymıldıy başladılar, häm ul kıçkırıp cibärde:
— İptäşlär! İptäşlär, canı bar! Yöräge tibä!
III
Yal itärgä, tamaknı tuydırırga tuktagan idek. Bol arnıñ bersen dä eşlämädek. Böten aru-talularıbıznı onıtıp, bezneñ härberebez öçen çiksez yakın dustıbız bulıp äverelgän älege sugışçını, ber iptäşneñ cılı tunına törep, çañgılarga saldık ta, çastebızga aşıktık. Yulda niçek kaytkanbızdır, närsälär eşlägänbezder,— bersen dä häterlämim. Bezneñ böten telägebez, böten uylarıbız bu bilgesez geroynı kotkaruga yünälderelgän ide.
Kiç belän podrazdeleniyebezgä kaytıp cittek. İptäşne sançastka tapşırdık. Sançasttan anı — medsanbatka, medsanbattan gospitalğä ozatkannar.
Şunnan soñ bez anıñ turında hiçnärsä işetmädek. Anıñ kem ikänen, faşistlar tırnagına niçek kilep elägüen, hätta üleme, tereme ikänen dä belä almadık. Ägär dä oçraklı ber häl turı kilmägän bulsa, bu vakıyga bezneñ barıbız öçen dä gomer buyına onıtılmaslık serle ber faciga bulıp kalgan bulır ide.
Aprel azagında sugışlarnıñ bersendä min yaralandım häm gospitalğä kilep eläktem. Operatsiyädän soñ, hälem äzräk rätlänä töşkäç, sestradan ukırga berär närsä alıp kilüen ütendem. Berazdan soñ ul berniçä broşyura alıp kilde. Läkin min al arnı elek ük ukıgan idem inde, şuña kürä kitaplarnı täräzä töbenä kuydım da, kulıma tayanıp, tanış bulmagan şähärneñ uramına karıy başladım. Tışta inde may ayı — koyaş kölä. Läkin bu yırak şähärneñ uramnarın kar baskan. Kızıl çülmäk tübäle, sırlap eşlängän ak boldırlı, ak balkonlı yortlarga härbi keşelär kerep-çıgıp yöri. Gracdanskiy halık bötenläy diyärlek kürenmi.
Şulay uylanıp karap torganda, kemder:
— Eh, bezdä häzer sandugaçlar sayrıy inde, ä monda kar-burannar uynıy äle,— dip kuydı.
Min artıma äylänep karadım. Koykam yanında östenä kara halat kigän, çem-kara çäçle, koş kanatları sıman kıygaçlanıp kitkän şundıy uk kara kaşlı, urta buylardagı beräü basıp tora.
— Sin tatarmı ällä? — dip soradı ul. Cavap urınına min anıñ yözenä tekäldem.
— Nigä bolay özderep karıysıñ, ällä kürgäneñ bar ideme? — dip yañadan soradı ul häm balalarça açık itep yılmaydı.
— Kaydadır kürgän idem şikelle, läkin häterli almıym,— didem min.
— Bik mömkin, kürgänseñder dä...
Şulay bez anıñ belän tanıştık. Şunnan soñ gospitalneñ ozın könnären kıskarta-kıskarta, ozak-ozak söyläşä torgan buldık. Anıñ iseme Vakıyf, familiyäse Gariful-lin, üze Tatarstan yegete bulıp çıktı.
Min baytak vakıtlarga çaklı «ulmı, tügelme?» dip, eçemnän uylanıp yördem, yördem dä berkönne kisäktän genä:
— Vakıyf, söylä äle, kayda yaralandıñ, kayçan, niçek? — dip soradım.
Moña qadär min anıñ yaraları turında süz kuzgatkanım yuk ide. Ul avır itep suladı da uñ kulı belän mañgayın sıpırıp aldı.
— Moñarçı soraşmagaç, hiçkayçan soramassıñ dip uylagan idem. Soramavıñ häyerleräk bulgan bulır ide...— dide ul.
Anıñ tavışında min bügengä qadär hiç tä işetmägän ällä nindi sagış, ärnü sizdem häm üzemneñ bu saksız-lıgım öçen añardan gafu ütendem.
— Zarar yuk,— dide ul, beraz tınıçlangannan soñ.— Häzer ul hätle avır tügel inde... Avır könnär artta kaldı... Yarar, soravıñnı buşka kuymıym. Annarı üzemneñ dä ber tapkır küñelemne buşatasım kilä. Bälki beraz ciñelräk bulmasmı...
Şulay könnärneñ bersendä bez razvedkaga çıgıp kittek. Min razvedçik bit. İke täülek çaması bugay, doşman tılında yörgännän soñ, kötmägändä finnarnıñ razvedkasına turı kildek. Sugışsız gına kotılırga mömkin tügel ide. Bez dä ut açtık, alar da ut açtılar. Karañgı töşkänçe köçle atış bardı. Alar berniçä märtäbä bezne kamap alırga mataştılar. Läkin härvakıt yaralıların, üleklären kaldıra-kaldıra çigendelär. Eñger-meñger vakıtında finnarga, aeroçanalarga utırıp, östämä yärdäm kilde. Alar tagın da höcüm itä başladılar. Min ike tapkır yaralandım, patronnar bette. İptäşlärneñ dä baytagı yä yaralandı, yä ülde. Tora-bara min bötenläy yalgız kaldım. Granatalarımnı kulıma alam. Finnar yakınlaşalar, tüşläre belän şuışa-şuışa miña taba kilälär. Berne çöyäm. Tegelär çigenälär. Berazdan yañadan kilä başlıylar. Alarnıñ ak halatları kar belän kuşıla. Min küzläremne avırttırgançı karıym. Tagın, tagın granatalar çöyäm. Tegelär yagınnan ıñgıraşular işetelä, sügenälär. «Rus, sdavaysya!» — dip kıçkıralar. Şunda mine öçençe tapkır yaraladılar. Häzer çigenü turında uylarga da mömkin tügel ide inde. Kul da, ayak ta eşlämi. Eh, minäytäm, ülärgä turı kilä, ahrı, Ä yäşise ide. Min bit äle — öylänmägän yeget, söyep yörgän kızım da bar... Läkin doşman kulına tereläy eläkkänçe, ülem artıgrak. Soñgı granatamnı kulıma totıp, faşistlarnıñ mine çolgap aluların kötä başladım. Ozak kötärgä turı kilmäde. Menä alar yakınaya, yakınaya. Tagın ber-ike sekund... Atmıylar, tereläy alırga uylıylar. «Eh, sez, meskennär! Kemne alırga uylıysız!» — dim dä granatamnı yanımdagı taşka bäräm...
Tarifu l lin başın ide häm berniçä minut süzsez tordı. Annarı işeteler-işetelmäye kenä tavış belän süzen dävam itte:
— Läkin, bähetsezlekkä, granata şartlamadı. Min pıçagıma suzıldım, tik soñ ide inde... Menä şulay min doşman tırnagına eläktem. Anda närsä bulganın, tugankay, sorama da, söylämim dä. Şunı gına kabatlap äytäm, faşistlar kulına eläkkänçe, ülem meñ märtäbä artıgrak. Mine dävalagan ölkän vraç äytä, sin, di, Garifullin, dönyaga ikençe tapkır tudıñ. Sine monda alıp kilgän çakta, keşe dip atarlık bernärsäñ dä yuk ide, di... Yanıp, köyep betkän ber it kisäge genä ideñ, sin, di...
Kemnär mine keşe aşauçılarnıñ kanlı avızınnan tartıp algandır, kemnärgä min gomerem buyı rähmät ukırga tiyeşmender, belmim. Ägär dä min ul keşelärne oçratsam, alar öçen närsä genä eşlämäs idem dä alarga nindi genä rähmät ukımas idem!
Menä şundıy hällär, tugankay, baştan ütte. Häzer rätlänep kiläm inde. Tizdän yañadan frontka barırmın dip uylıym. Elek min başka keşe idem. Küñelem yomşak ide minem. Häzer zähärländem, doşman minnän poşada kötmäsen, özgälän taşlayaçakmın.
Min, dulkınlanuımnı sizdermäs öçen, täräzägä taba borıldım. Ä Vakıyf äkren genä urınınnan tordı da üzeneñ palatasına yünälde. Min anı tuktatmadım.
Tagın berniçä kön ütte. Mine nosilkaga salıp perevyaz-kaga alıp kittelär. Operatsiyä öställärendä başka avırular bulganlıktan, miña äzräk kötärgä turı kilde. Başımnı kütärep yazu östäle yagına karasam, ölkän vraç karşında Garifullin basıp tora.
— Menä, iptäş Garifullin, bezgä ayırılırga turı kilä,— dide ölkän vraç, salmak kına.— Bez sezne dävaladık. Döresen äytkändä, sez ikençe tapkır dönyaga tudıgız. Terelersez dip başta min üzem dä ışanmagan idem. Häzer bez sezne altı ayga tugan avılıgızga kaytarabız. Sezgä yal kiräk. İrtägä kitärsez.
— Tugan avılıma! — dide Garifullin, äkren genä. (Eh, belsä idegez, anıñ tavışında nikadär şatlık, nikadär bähet ide!) — Rähmät, iptäş ölkän vraç, rähmät! — Garifullin kinät tuktap kaldı häm berazdan bötenläy ikençe tavış belän dävam itte: — Läkin ilgä kaytır çak tügel, iptäş ölkän vraç... Kaygırtuıgız öçen bik zur rähmät. Läkin mine frontka, çastema cibäregez,— dide.
— Yuk, yuk, bu mömkin tügel, iptäş Garifullin. Sezneñ organizmıgız bik nık talçıkkan, sezgä yal kiräk.
— Sugış betkäç yal itärbez. Mine frontka cibäregez. Bik ütenep sorıym, iptäş ölkän vraç. Sez miña, dönyaga ikençe tapkır tudıgız, dip äyttegez. Tugan ilem öçen, ike tügel, öç gomerem bulsa da kızganmas idem, iptäş ölkän vraç!
Şul çakta mine operatsiyä östälenä saldılar. Gariful-linnıñ süzlären artık işetä almadım. Barı tik palataga kaytıp, berniçä säğat ütkännän soñ gına minem yanıma Vakıyf üze kilde. Anıñ yöze koyaş: kebek balkıy ide.
— Yä tugankay, ayırılışır könnär dä kilep citte,— dide ul.— Çın küñelemnän äytäm: bik yarattım üzeñne. Monnan soñ, davay, hat yazışıp torıyk.
— Yarıy. Kaya, ilgäme?
— Yuk, çastema, frontka! Cibäräseläre kilmägän ide, malay, komissarga, gospital naçalnigına qadär barıp cittem. Küp daulaşa torgaç, riza buldılar. Sine, dilär, Garifullin, ülem ciñä almagaç, bez genä ciñä almıybız, äydä, sineñçä bulsın, didelär. Üzläre kölälär. Çınnan da, üzeñ uylap kara, ilgä kaytsam, min nişlär idem? Yal itä alır idemme? Yuk! Ä frontta min kiräk. Bälki, mine kotkargan iptäşlärne dä oçratırmın. Sin niçek uylıysıñ, oçratırmınmı?
— Front — bik zur urın, şulay da bälki oçratırsıñ,— didem min. Bu tönne bez ikäü bik ozak söyläşep utırdık. Ä ikençe könne, Garifullinı ozatkaç, kulıma qaläm aldım da, iptäşläremä — frontka hat yazarga utırdım.
1943