Un meñ keşelek urınlı zal şıgrım tulı ide. Un meñ kvadratka bülengän zalda urınnar küptörle, çönki monda çiksez ğalämneñ yakınça million yaktılık yılı radiusı öleşendä yäşägän törle tsivilizatsiyä väkilläre cıynalgan. Ğalämara Assambleyase un yılga ber cıyıla.
Bu zalga Cir şarında yäşägän iñ yahşı fantastlarnı cıyıp alıp kersäñ dä, alar üzläreneñ hıyallarınıñ artık yarlı buluınnan oyalıp kızarır ide. Nindi genä can iyäläreneñ väkilläre häm nindi genä akıllar yuk monda! Ul planetalarnıñ barısında da unar, yözär meñ yıllık tsivilizatsiyä. Fantastik hikäyä, povest häm romannarnıñ barısın da ukıp çıktım digän keşe dä akıllı can iyäläreneñ bu qadär küp törle räveşen kürep çiktän tış aptırar ide. Alarnıñ planetaları, tormışları turında az-maz gına belim disäñ dä ber keşegä million yıl gomer citmäs!
Läkin ni genä äytsäñ dä, monda näq Cir keşelärenä ohşagan häm alardan kayber organnarı belän genä ayırıla torgan törle planeta tsivilizatsiyäse väkilläre kübräk. Kayber taypılışlarga karamastan (bezneñ küzlär öçen!), gäüdäneñ keşelärdäge tözeleşe böten ğalämdä hezmät häm akıl öçen iñ kamil formalarnıñ berse, küräseñ.
Yugarıda atalgan zal Ğalämara Assambleyası binası. Assambleya ğalämneñ bu öleşendäge meñgä yakın tsivilizatsiyä väkillären berläşterä. Äytelgän planetalardagı akıl iyäläreneñ tarihı da şaktıy üzençälekle. Kayber halıklarnıñ millionlagan, ikençelärneñ yöz meñlägän yıl, kayberläreneñ barı berniçä distä meñ yıllık kına tarihi istälekläre bar.
Bügenge assambleyanıñ tikşerergä tiyeş bulgan töp mäsäläse Cir dip atalgan keçkenä planeta häm andagı akılga iyä dip äytergä mömkin bulgan can iyäläre turında ide.
Dokladçı tribunaga çıgıp baskaç, räislek itüçe Naraon aña äytte:
— Sezdän dokladıgıznıñ töp öleşenä genä tuktalu häm iñ ähämiyätle dip uylagan punktlarnı äytep ütü sorala, yuksa bu keçkenä planeta häm anda yäşägän häm akıl yaralgısı bulgan can iyälärenä bolay da soñgı berniçä yöz yılda başka barlık tsivilizatsiyälärgä karaganda kübräk ähämiyät birep barabız. Minemçä, bu yaña tugan tsivilizatsiyä ozak yäşi almas. Sezneñ çıgıştan soñ bu sugışçan can iyäläre turında karar çıgarırbız.
Çıgış yasauçı rizalıgın belderep başın ide häm söyli başladı:
— Ütkän yıllardagı dokladlar buyınça sez bezneñ sektornıñ ber çigendä bulgan, Cir dip atalgan keçkenä genä planeta turında beläsez. Şulay uk anda iñ konservativ häm agressiv can iyäläre yäşägänlege dä sezgä mäğlüm. Bälki başka kayber mäğlümatlar da sezgä bilgeleder, tik min söylise närsälär turında sez belmisez. Min üzem Cir keşeläre (alar da üzlären keşe dip atıylar) arasında berniçä yıl yäşädem. Bu keşelär ni öçender üzlären bik küp belä dip uylıylar. Yuksa äle alarnıñ taşbaka kebek tizlektä (Cirdä yäşi torgan bik äkren yörüçe hayvan) oça torgan korablläre belän ber yaktılık yılı arası tügel, ber yaktılık täülege yulın da ütä algannarı yuk häm, bälki, mäñge ütä almaslar da. Bezneñ öçen zur ara bulmasa da, bu alar öçen- 27 milliard 320 million kilometr täşkil itä!
Mondıy aralar turında äle söyläp torası da yuk. Häzergä äle alar üzläreneñ borın töbendäge, üz koyaş sistemasındagı planetalarnıñ barısına da ayak basa almagan, tikşermägän. Barı üzläreneñ Ay atamalı Cir iyärçenendä genä yäşäü häm tikşerenü öçen berniçä urınnarı bar.
Şulay buluına karamastan, alar million häm milliardlagan yaktılık yılı araları turında fiker yörtkän bulıp, üzläreneñ yodrık qadärle planetaların ğalämneñ kendege dip uylıylar. İmeş, alardan küzgä kiterä almaslık däräcädä alga kitkän tsivilizatsiyälär genä tügel, iksez-çiksez ğalämdä akılga iyä can iyäläre bötenläy yuk! Hätta bez barıbız bergä, menä mondagı meñlägän planetadan cıyılgan väkillär arasında da üzeneñ yöz meñlägän, millionlagan yıl tsivilizatsiyäse bulgan väkillär dä milliardlagan vakıt yılı araların mäñge ütä almayaçakbız. Çönki bu vakıt eçendä tere organizmnar gına tügel, teläsä nindi nıklı materialdan yasagan korabllär dä atomnarga tarkalaçak. Läkin äle bez üzebezneñ sektornıñ çitendä yäşägän yugarı tsivilizatsiyä väkilläre aşa başka sektorlarda yäşäüçe akıllı can iyäläre turında beläbez. Tagın meñlägän planetada yäşägän keşelär häm anda yäşäüçe başka canvar, koş-kort häm diñgez hayvannarı turında mäğlümatlar bezneñ EVMnarda saklana. Tik niçek kenä bulmasın, böten ğaläm turında döres fiker yörtü bezneñ kiläçäk buınnar öçen dä mäñge mömkin bulmayaçak. Bälki, anda bezneñ assambleya kebek assambleyalär da meñlägän häm millionlagandır, monı belep beterü genä tügel, hätta küz aldına da kiterep bulmıy. Çiksezlekne iñ köçle teleskoplar da kürsätä almagan kebek, anı akıl belän dä biläp bulmıy, çönki ul —çiksez. Anda şulay uk tormış törläre, can iyäläre törläre şulay uk çiksez.
Ozın süzneñ kıskası, min bu cirlelärne, obrazlı itep äytkändä, ber tamçı suda yäşägän mikroblarga tiñlär idem. Mikroblar öçen şul tamçı ğaläm rolen üti. Alar bu tamçıdan başka yılgalar häm okeannar bulganlıgın belmägän kebek, Cir keşeläre dä üzläreneñ Cir şarları ğaläm öçen tuzannan da vagrak kisäkçä ikänlegen küz aldına kiterä almıylar. Äle Cirneñ tügäräk ikänen belülärenä dä bezneñ ber gomer arası vakıt ütkänlege bilgele. Ber yaktan alarnı bik ğayepläp tä bulmıy. Bälki berniçä meñ yıldan alar üzläreneñ mikroskopik Koyaş sistemalarınıñ ğaläm küçäre bulmaganlıgın, e bälki ber atom häm elektronnar gına buluın añlarlar... (Zalda canlanu; yafraklar şaulavı kebek toyılgan tınıç kına köleşkän avazlar işetelä.)
Kem belä, bälki, bez atom dip uylagan kisäkçälär kemnärder öçen Koyaş, ä elektronnar häm yadrälär planetalar bulıp, anda bezdän dä akıllırak can iyäläre yäşider. Tik bez alar belän berkayçan da bäyläneşkä kerä almayaçakbız, çönki alar bezneñ öçen çiksez keçkenä. Çönki bez belgän protonnar häm elektronnar tiräsendä kvarklar, ä alar tiräsendä protonnar äylänä häm şulay çiksez.
Şulay uk bezneñ koyaşlar kemnärgäder bälki atomnar, ä bezneñ planetalar elektron häm protonnar kebek kürenäder. Mondıy akıllı can iyäläre belän bez şulay uk bäyläneşkä kerä almıybız, çönki alarnıñ billiard şarları üze dä bezgä iksez-çiksez ğaläm bulıp toyılır ide. Üz çiratında alarnıñ koyaşların da kemnärgäder mikroskop aşa kararga turı kiläder häm şulay çiksez.
Döresen äytkändä, andıy çiksez zur häm keçkenä can iyälärennän başka üzebez bäyläneşkä kerä alırdayları turında da mäñge belep beterergä mömkin tügel. Kemgäder billiard şarı bulsa da, bezneñ öçen inde ul çiksez ğaläm.
Gafu itäsez, min az gına çagıştırular belän mavıgıp temadan çitkä kitkänmen. Menä şul. Bu «Cir» atamalı planetada yäşägän yäş tsivilizatsiyä väkilläre artık sugışçan. Alar ber-berse belän inde berniçä meñ yıl sugışalar. Gomumän, kullarına küsäk tota ala başlau belän alar ber-berseneñ baş söyäklären kızganmagannar. Soñrak inde ber-bersen küpläp kıru öçen ğaskärlär tözelgän, söñge, kılıç, uk-cäyä häm başka korallar eşkä cigelgän. Tagın da soñrak mıltık, avtomat, pulemet, tup, granata, mina häm başka korallar yärdämendä ber-bersen, millionlagan üz işlären kırgannar.
Üzegez küräsez, mondıy da agressiv häm kaneçkeç can iyäläreneñ bezneñ sektorda oçraganı yuk ide, ä başka sektorlar turında bezneñ mäğlümatlar küp tügel. Äle bu gına tügel! Alar üz illäre eçendä dä ber-bersen üterälär. Törle cinayätlär öçen bu Cir şarında millionlagan keşelär, yırtkıç canvar kebek, taş, timer kletkalarga yabıp kuyılgan häm alarnı, kaçmasınnar dip, üzläre kebek ük can iyäläre saklıy. Bu gına da tügel, alar ber-bersen cäzalıylar! Meñlägän yıllar eçendä cäzalangan bu can iyäläreneñ iñräven işetsäk bez, mondagı barıbız da, şunda uk akıldan yazar idek.
Döresen äytkändä, bu Cir keşelären tulı, kamil akılga iyä dip äytergä minem hiç telem barmıy. Alarnıñ akıllarında bik küp citeşsezlek häm taypılışlar bar. Ber gruppada yahşı dip atalgan närsälär ikençesendä naçar dip tabıla häm başkalar, häm başkalar. Mondıy antagonik närsälär anda sansız.
Tagın şunı äytep ütärgä kiräk — bu agressiv häm kaneçkeç can iyäläre kümäk kıru koralları uylap çıgarıp, häzerge vakıtta alarnı haman kamilläşterälär. İnde anda bu Cir şarındagı halıkka karaganda yöz märtäbä kübräk sandagı halıknı kırırlık koral häzerlängän. Häzerge vakıtta da bu planetanıñ törle poçmaklarında sugış bara, keşelär haman ber-bersen yukka çıgaralar.
Yä, äytep karagız inde, şuşı can iyälären akılga iyä dip çın küñelegezdän äytä alasızmı sez?! (Zaldan: «Yuk bilgele!» «hiç yuk!» digän tavışlar işetelä.)
...Bu äle närsä! Millionnan bere dä tügel min söylägännär! Häzer üzem şahit bulgan ber oçraknı gına äytep ütim. Min sezgä söylämäm digän idem, läkin äytep ütim. Şulay bervakıt nindider Cir şähäreneñ uramınnan barganda berse (alar da bezneñ planetadagı keşelärgä ohşagan, tik tireläre genä törle töstä) tik torganda minem borınga kundırdı! Küzläremnän utlar kürenep cirgä audım. Bernindi säbäpsez! Sez monı küz aldıgızga kiterä alasızmı?! (Zalda gacäplänü beldergän avazlar işetelä, kayberläre hätta avızların açıp katş kalgan.) Üzem şahit bulmasam, ğalämdä mondıy da agressiv, ämma akıl yaralgısı bulgan can iyäläre bardır dip başıma da kitermäs idem.
Bu gına närsä! Ägär min anda böten kürgän-belgän, ukıgan mäğlümatlar turında söyli başlasam, sez alar hakında yırtkıç canvarlarnıñ iñ usalına, iñ kaneçkeçenä karaganda da usalrak, kaneçkeçrak dip uylarsız häm fikeregez döres bulır.
Bu keçkenä çıgışımnı yomgaklap şunı gına äytäsem kilä: Cir şarında üzebezneñ berniçä keşene genä kaldırırga kiräk häm, Cir vakıtı belän meñ yıl ütmiçä, cirlelär belän kontaktka kermäskä, çönki bu ber-berse belän doşman gruppalar arasında kiräkmägän mönäsäbätlär kiterep çıgaruı mömkin.
Ägär üzlären-üzläre hälaq itälär ikän inde, moña bezneñ keşelär şahit bulır häm, dimäk, bezneñ karar döres. Çönki mondıy agressiv can iyäläre başka planetalarga da taraluı mömkin. Bezneñ korabllär, yärdämendä. Alarnıñ kayberläre oçuçılarnı kurkıtıp ta intekterergä mömkin.
Gomumän, min bu mäsälägä ber meñ yıl kire kaytmaska digän täqdim kertäm. Ägär dä şuşı vakıt ütügä alar ber-bersen bötenläy kırıp betermäsälär, kamil akıllı can iyälärenä äylänep betä yazuları mömkin.
Dokladçı utırgaç Naraon torıp bastı.
— Sez bu hakta belmisez, läkin äytep ütäm, Cir vakıtı belän soñgı biş yöz yıl vakıt eçendä bu planetada ike tapkır tsivilizatsiyä barlıkka kilde; bu — öçençe tapkır. Anda inde ike tapkır yadrä-töş sugışı başlanıp, polyuslardagı bozlar erep cirne tulısınça diyärlek bastı. Cir şarınıñ kayber biyegräk rayonnarında kalgan vak-töyäk törkemnärneñ kiläçäk buınnarı tagın taş ğasırında kaldı häm yañadan küsäktän başladılar.
Yarıy, min sezneñ fiker belän riza. Meñ yıl. Şulay dip berketmägä dä yazıp kuyıgız. Alar isäbe belän meñ yıl ütmiçä bu mäsälägä kire kaytmaska!