KARA TAPLI BİZÄK
Avılıbız ziratındagı agaçlar şavında nindider üzgälek bar sıman. Urman agaçı kebek şaulamıy alar, üzäkne özgeç sagış häm mäñgegä ayırılışu häsräten iskärtep ıñgıraşa bugay. Yırak yıllarnıñ açı kaygıları käüsälärgä sarılıp kalgan da, şular üksetä kebek. Agaç başlarında, kara kaygılarnıñ tamgası bulıp, kargalar kañgıldaşa. Zirat agaçlarına ällä kargalar gına kuna mikän? Ul qadäresen min belmim.
— Äni, äni, dim. Tege ike kayın nişläp räşätkä eçendä ul? Bätilär aşamasın dipme?
Uylarımnı şuşı süzlär bülderde. Kütärelep yulga karasam, biş-altı yäşlär tiräsendäge kızçıknı citäkläp, ber hatın ziratka taba kilä. Kaytkan kunaklardır dip uyladım, kiyemnäre avılça tügel ide. Minem zihenem dä alar süzenä iyärde. Zirattan çittäräk üsep utırgan par kayınga küzem töşte, häm... üzemä üzem açış yasaganday buldım: bu kayınnarnıñ buyı min bala çakta da näq bügenge tikle genä ide iç! Kırık yıl buyı alar üsmäde mikänni? Min dä äbidän şulay dip soragan idem bit: «Äbi, tege kayınnarnı nişläp koyma belän äyländerep algannar?»
Häzer koyma urınına yaña räşätkä totkannar. Ä äbiyemneñ aşıkmıyça gına süz başlavı älegedäy häteremdä. Ul söylägännär ber-ber artlı küz aldıma kilä. Avıldagı ıgı-zıgı, yılau-sıktau, üzäk özgeç vakıygalar häterdä kabat yañara. Bu fani dönyada min tugançı ällä kayçan yäşägän avıldaşlarıma äyterseñ lä kabat can iñä. Tavışların işetäm kebek. Alar kiçergän kaygı-häsrätlärdän mañgayıma tir bärep çıga. Mine gacäyep avır halät biläp ala. Üzemne töpsez, karañgı upkın eçendä kalganday toyam. Ul upkın eçendä küpme genä bärgälänsäñ dä, çıgarmın dimä — anıñ oçı-kırıyı kürenmi. Tirä-yün totaş caysızlıktan gıybarät. Kayçandır şaulap akkan däryalarnıñ suları kipkän dä, şul urında kom gına
utırıp kalgan kebek. Barı korı kom gına. Cil iskän sayın, kom küzlärgä kerä, avızga tula, teş aralarında şıgırdıy, sulış yulların tomalıy... Bez künekkän, iyälängän uysız bitaraflık erep yukka çıga. Yäşäü mäğnäse, fiker yörtü räveşe başka tösmer ala. Alarnıñ töp asılı — kırıs çınbarlık. Borın-borın zamannarda yäşägän halkıbız yazmışına kürşe halıklar tıgılıp kına torgan: başlar çabılgan, tellär kiselgän, illär cimerelgän, baylık talangan, kollık hökem sörgän... Üz kesäsen kalınaytu häsräte belän genä yangan, tähetkä menü öçen teläsä nindi etlektän dä çirkanmagan satlıkcan türälär elek tä citärlek bulgan. Ämma här halıknıñ, här şähesneñ üz yazmış yılgası. Ä yılgalarnıñ tiränlege dä, kiñlege dä törleçä. Min, şularnı uylıy-uylıy, äbiyem söylägännärne üzemçä küz aldıma kiteräm. Bu hällär şıksız, karlı-yañgırlı, yılak cille közneñ salkın könnärendä bulgandır kebek miña. Täğaen şulaydır. Mondıy afätkä Koyaş üze dä karap tora almagandır. Anıñ millionlagan graduslı kaynar yalkınınnan da yäş tamçıları sarkıgandır, yuk, yäşläre çişmädäy bärep akkandır...
* * *
Mäçettä ikende namazı ukıylar ide. İşekne kıyusız gına açıp, kırık-ille yäşlär çaması ir eçkä uzdı. Pıçrakka batkan ayak kiyemen, lıçma bulgan çapanın algı yakta kaldırıp, namaz ukuçılar yanına kerep çügäläde. Anıñ yöze cille salkınnan kızargan. Üzenä kileşep torgan tügäräk sakalına, kalın kaşına, kerfeklärenä kungan karlı yañgır tamçıları bite buylap tägäri. Uyçan koñgırt küz töplärenä, kiñ mañgayına tirän sızıklar sızılgan.
Namaz tämamlanıp, bitlärne sıpırgaç, irlär kilüçegä borılıp karadı. Yulauçı, üzenä töbälgän karaşlarga cavap itep, sälamen birde:
— Ässälamegaläykem, tugannar!
— Väğaläykemässälam, kem, kordaş!
Başka çakta kart mulla İbrahim väğaz söylär ide. Anıñ süze küñelne tınıçlandıra, avıru-sırhaularnıñ ömeten nıgıta, kaygı-häsrätlene yuata. Bu yulı mulla väğaz başlamadı. Täsbih töymälären beräm-beräm şudıra-şudıra, yulauçıga endäşte.
— Kem dip belik sine, hörmätlem?
— Yıraktan min, täqsir. Kazan yagınnan kiläm.
Anıñ cavabı irlärne siskänderep cibärde, şöbhäle uylar tagın baş kalkıttı.
— Kazan yagınnan, diseñme?
— Äye, täqsir.
— Ul yakta nilär bar?
— Kyafer haman üzeneñ kara eşendä.
— Kazan möselmannarın malday suygannarın işetep önsez kalgan idek inde. Şähär tiräsendäge-möselmannarnı sörülärenä tagın teträndek. Yort-cirlären taşlap, ata-baba ciren kaldırıp, bala-çagası belän Şärık tarafına kitüçelärne dä kürdek. Bu hälneñ facigasen başına töşkän keşe genä belä. İnde kyafer tagın ni uylap taptı?
— İ kardäşem! — dip, yak-yagına karap aldı yulauçı.— Yavız İvan möselmannarnı çukındırırga, imanıbıznı alırga üzeneñ ämeren birgän. Çukınırga telämägännärneñ mal-tuarın alıp kitälär. Karşı kilgän irlärne kılıçtan ütkärälär. Hatın-kızlarnı ğaskärilärenä birälär...
Mäçettä ülem tınlıgı urnaştı. Bu häbär irlärneñ miyen tomaladı. Mondıy vähşilekne başka sıydıru mömkin tügel ide. Ber mälgä uylau säläte yugalganday buldı. Keşeneñ imanın niçeklär itep köçläp almak kiräk? Kanga batkan pıçrak kulıñ belän niçek itep keşeneñ canına tıgılmak kiräk? härkaysınıñ başında barı şuşı sorau kaynadı. Moña kem cavap birä ala? İrlärneñ karaşı İbrahim mullaga töbälde.
Urtaça buylı, ozınça yözle, kara küzle, köräk sakallı İbrahim mullanıñ Şätkedä däräcäse zur. İbrahimnıñ ätise Gabdulla kart gomere buyı kibet tottı, umarta ürçette. Yumart keşe ide. Ulı İbrahimnı gıylem yulınnan cibärde. Kazanda gıylem estäde ul. Sulış yullarına salkın tiderüe genä ukuın tämamlarga irek birmäde. İbrahim, avılga kaytıp, mullalık itä başladı.
İbrahim mulla sak kına soradı:
— Möselmannar... möselmannar çukınamı?
— Törlese bar, täqsir. Kaysısı çıgıp kaça. Şulay kotıla. Kaysısı başın saklap kalu öçen genä çukıngan bula da üz dinebezgä kabat kayta. Allahı Täğalädän gafu sorap, täübä dogası ukıy, yarlıkavın ütenä. Çukınuçılar da küp... küp... Keşe mal-tuarsız, yortsız-cirsez kaludan, ülemnän kurka. Urıs ğaskäriläre arasında da möselmannar citärlek, dilär.
— Äye, Şahgali hanga tähet kiräk. Tähet dip imanın satuçılar, hay, bihisap şul bezdä. Möselmanga karşı möselman kılıç kütärä! Adäm balasına cir citmi! — İbrahimnıñ tını kısıldı. Közge yañgırlı könnärdä anıñ çire köçäyä. Borçılgan, dulkınlangan çaklarda sulış alu bötenläy ük kıyınlaşa. Bu yulı da häle kinät avırayıp kitte. Yöze agarındı, mañgayına salkın tir bärep çıktı.— Büre başın büre aşamıy, ä möselman başın möselman aşıy,— dip, köçkä-köçkä tın aldı ul.
Mullanıñ häle kinät avırayıp kitüneñ säbäben üzeneñ borçulı häbärennän dip uylagan mosafir başın tübän ide.
— Şulay, dindäşlärem,— dide ul, tirän sulap.— İnde kala tiräsendäge möselman avılların kaldırmagannar da. Şul citmägän mikänni?! Tagın totındılar bit! Kazan halkı kürgän häsrät, kaygı... Tel belän söyläp betererlek kenä tügel. Suyış, talau, köçläü. Moñarçı küz kürmägän, kolak işetmägän yavızlıklar... Andagı kaygıdan taşlar iñri...
— Nindi kiñäş birerseñ, mosafir? — dip soradı İbrahim mulla, doşmannıñ könçıgışka taba kilüenä küz totıp.
— Hästärenä bügennän kereşergä kiräkter, täqsir. Min yulga çıkkanda, alar utırgan urınnan monda hätle ille çakrımnar tiräse ara bulgandır. Ozak köttermäslär.
İnde öçençe kön avıl östendä elenep torgan bolıtlar tagın da kuyırdı. Noyabr ayı bigräk yämsez kilde. Äle vak yañgır sibäli, äle cirgä töşep citär-citmäs eri torgan cepşek kar yava. Ay urtasında şıtırdatıp tuñdırgaç, ike barmak iñe kar da töşkän ide. Cebetep cibärde. Öşegän balçık belän cepşek kar kuşılması cilem şikelle ayak kiyemenä yabışa. Uramnan uzuçılar çirämgä, kıçıtkan töplärenä şul balçıknı sörtep azaplana. Dımlı salkın cildän abzardagı mallar tuña. Hucalarınnan yärdäm soraganday, sıyırlar mögri, sarıklar bäeldi, kazlar kañgıldaşa. Olı bäla, gazaplı könnär kilüen alar da sizenä, toya kebek.
Keşelärneñ yöze öy tübäse biyeklegendä genä asılınıp torgan kara bolıtlı şuşı şıksız könnän dä sürän, küñelsez. İrlär üzlären kaya kuyarga belmiçä iza çigä. Hatın-kız yılıy-yılıy uçak tiräsendä kaynaşa. Tayak tıgıp bolgatkan kırmıska oyasın häterlätä avıl.
Mosafir kitergän häbärdän soñ ölkännär töne buyı kerfek kakmadı. Tañ sızıluga, irlär tagın mäçetkä agıldı. Urgıp torgan yarsu, gayrät, köç-kuät, yaktı karaş ber tön eçendä alar-nıñ yözennän yukka çıkkan. Borçu, borçılu, ilgä kilgän afät kaygısı, avır taş sıman, iñnären baskan. Ber tön eçendä keşelär keçeräyep, bökşäyep kalgan şikelle, härkemneñ baş miyen ber genä uy borçıy: kaya barırga? Çukınudan niçeklär itep kotılırga? İmannı saklap kalırga nindi yullar bar? Küsäk kütärep, sänäk-balta totıp kına korallı ğaskärgä karşı toru mömkin tügel, ä urıs yä imanıñnı, yä canıñnı alaçak. Avıl tulı kart-korı, hatın-kız, bala-çaga.
Avıldaşlarınıñ karaşı İbrahim mullaga töbälgän. Ul ni äyter, ni kiñäş birer?
— Tugannarım,— dide İbrahim kart, tını kısıludan yöt-kerä-yetkerä. — Urmanga kitärgä turı kiler.
Mäçettägelär süzsez genä ber-berlärenä karaşıp aldılar.
— Şuşındıy könneme? — dip aptıradı nık tormışlı Büre Gıylmetdine.— Kar, saz, salkın. Mal-tuar, balalar.
— Äye şul,— dip şaulaşıp aldı kalgannar.
— Telämägän keşe kala. Köçläp bulmıy.— İbrahim mulla avıldaşların beräm-beräm küzdän kiçerde. Anıñ kararı nık ide.— Aydalada tügel bez,— dip dävam itte ul.— Tirä-yak, Allaga şöker, urman. Kyaferlar yulında Taşkiçü sazlıgı. Bu pıçrakta alar östäge yulnı abaylamaska mömkin. İneş aryagına kitärbez. Şomırtlıktan tauga kütärelerbez. Östä — karurman, naratlık. Allahı boyırsa, şul naratlık bezne kotkarır. Urmanda mallarga rizık citärlek. Eş koralların alırbız. Allahı kuşsa, Cir-ana taşlamas.
İbrahim mullanı dikqat belän tıñladılar. Ul süzen tämamlagaç ta, tınlık bozılmadı. Başka törle täqdim äytüçe bulmadı. Mulla süze belän kileştelär, härkem öyenä aşıktı. İrtägesen irtük yulga kuzgalırga kiräk ide.
härkem ıgı-zıgı kilep, yul hästäre belän mäşgul çakta, Gabdelhämitneñ kulınnan eş töşte. Canı urınınnan kuzgaldı, yöräge bärgälände. Avıldagı mähşär, yılau-sıktau äyterseñ lä aña kagılmıy. Ul alarnı işetmi dä, kürmi dä kebek. Alsu kabarınkı irene östendä karalcımlanıp torgan yomşak mıyıgına, kaş-kerfeklärenä yüeş kar sargan. Ul şul hälendä, öyaldı işege yañagına söyälep, Kazan yagına töbälgän dä bar dönyasın onıtkan. «Möselmannarnı Kazan tiräsennän kuıp cibärgäç, Talkışka da yırak kalmıydır,— dip fiker yörtä ul.— Tagın kırık çakrımlap kilsälär, Talkışka citälärder. Bälki... citkännärder dä. Yuldagı avıllarnı çukındıra-çukındıra kilsälär? Çukınırga telämägännären kılıçtan ütkärsälär?..— Gabdelhämitneñ gäüdäse kaltıranıp kuya. Yuk, ul tuñmıy. Canı kaltırıy.— Nişlärgä soñ? — dip sorıy ul üz-üzennän. Talkışta — Gölkamal. Monda — avıru ätise, änise, señelläre. Äti-änilären urmanga küçereşep yörsä, soñlıy. Urıslar Şätkegä Kibäç, Talkış, Yansuar avıllarına tuktala-tuktala kiläçäk iç. Şulay bulsa da ätise cibärmäyäçäk».
Ozak uylandı yeget. Uylıy torgaç, anıñ küz alları kinät yaktırıp kitkändäy buldı. Ul katgıy kararga kilde. Talkışka tönlä barıp kaytırga bula iç! Ätise belmi dä kalaçak! Şuşındıy uy başına kilüenä söyenep, yomarlangan yodrıgı belän Gabdelhämit bar köçenä işek yañagına bärde. Annarı, kinät kenä kuzgalıp, atlar aranına kerde.
Atlar yalkau gına peçän çemçenä. Gabdelhämit kergäç, başların kütärdelär. Alar da ilgä kilgän afätne toya bugay. Yeget başta Baytal yanında tuktaldı. Yarata ul anı. Tayçık çagınnan uk abıysı kulınnan täm-tom tatıp üskängäme, biyä dä bik yakın itä. Yüeş borını belän Gabdelhämitkä törtep ala. Baytalnı irkäli-irkäli, başka atlarnı da küzdän kiçerde yeget. Änä ap-ak yaraşık* aña karap tora. Ozın torıklı, ciñel gäüdäle yaraşık, sälam birgändäy, başın çaykap keşnäp kuydı. Yeget tüzmäde, çabış atı yanına kilde, muyınına taralgan ak yalınnan, kägelennän sıypadı.
— Yarar inde, başlap sineñ yanga tuktamagan öçen genä könläşmä. Yulga sineñ belän çıgam. Tamagıñnı äybätläp tuydır, yäme.
Yaraşık anıñ süzen añlıy diyärseñ. Äytkännär belän kileşkän kıyafät çıgarıp, başın selkep tora.
Atlar yanında beraz tınıçlangaç, dustı İsmägıylne kürergä aşıktı Gabdelhämit. Uy-fikerlärne urtaga salıp söyläşergä kiräk ide.
İsmägıyl öydä ikän. Alarda da urmanga kitü mäşäqate. Gıylmetdin agay tärtä bauların nıgıta, ıñgırçak, kamıt bauların tikşerä ide. Gabdelhämit, Gıylmetdin agasına sälamen birgäç, mallar tiräsendä kaynaşuçı İsmägıyl yanına kerde. Töse kaçkan Gabdelhämitne kürügä, İsmägıyl anıñ kar-şısına atladı.
— Ni buldı? — dide ul, dustı belän küreşep.
— Çitkäräk kitik äle, süzem bar.
Gabdelhämit tiz kızıp kitä torgan ğadätle bulsa, İsmägıyl anıñ gel kirese: eşen uylap eşlär, hiçkayçan kabalanmas. Ğadät-fiğılläre kapma-karşı bulgangamı, alar bik duslar, ber-bersennän yäşeren serläre yuk.
Alar, yäş bärännär yabılgan cılı mal öyenä kerep, berse ulak başına, ikençese salam östenä utırdı.
— Yä, söylä.
— Niçek başlarga da belmim inde. Kıskası, sineñ yärdämeñ kiräk miña.
— Äyt,— dip, kulların cäyde İsmägıyl.
— Talkışka barıp kaytıykçı...
— Kayçan? İrtägä yulga çıgunı onıtmagansıñ, şät? Dustına äle genä bişkullap yärdäm itärgä äzer torgan yeget
aptırap kaldı. Yöze kırıslandı, mañgayında tirän sızık päyda buldı.
— Onıtmadım. Yulga çıkkançı barıp kaytıyk, dim.
— he,— dip kuydı İsmägıyl.— Uramda ayak atlap bulmaslık pıçrak. Atlarnı yal itteräse, yöklärne töyäp kuyası. Äti riza bulmayaçak. Moña imanım kamil. Ä İbrahim aganıñ rizalıgı barmı?
Gabdelhämit küzlären zur itep açıp İsmägıylğä tekälde.
— Sin närsä inde?! Äti mäñge rizalık birmäyäçäk.
— Minem äti cibärer, rizalıgın birer dip uylıysıñmı?
— Kuysana, İsmägıyl! — Gabdelhämit utırgan urınınnan sikerep tordı da ärle-birle yöri başladı.— Rizalık sorap torır çakmıni?
— Akılıña kil, dustım. Başkalardan ayırılıp avıldan kaçu digän süz bit bu! İrtägä mulla abzıy halık aldında ni dip äytergä tiyeş inde? Bezneñ malaylar çıgıp kaçkan, kayda-lıkların belmibez, diyärme? Küz aldıña kiterep kara!
— Tukta äle, İsmägıyl! Bez bit kaytıp citäbez.
— Kaytıp citä almasak? Talkışta urıslar bulsa? Gabdelhämit, avır sulap, urınına kilep utırdı.
— Yarar,— dide ul, tezenä sugıp.— Minem urında sin bulsañ nişlär ideñ?
İsmägıyl anıñ soravına cavap birä almadı. Ul üze dä dustı şikelle uylıy, anıñ kebek fähemli. Tik... avıldaşları yulga kuzgalgançı kaytıp citä almauları bar. Änä şul häl kilep çıgudan kurka, şul uy çabuınnan tarta. Ätise — katı kullı ir. Añardan rähim-şäfkat kötmä. Büre Gıylmetdine dilär anı. İbrahim mulla bigräk cäl. Böten gomeren märhämät, igelek yulında uzdırgan keşe bit ul.
Gabdelhämit haman üz süzendä tordı.
— Talkış yırak cir tügel. Tiz genä barabız da Gölkamalnı alıp kaytabız. Ätilär belmiçä dä kalaçak. Söygän kızımnı doşman kulında kaldırır bulgaç, anı yaklıy da almagaç, nindi yeget inde min, ä? Äytkännärne belmi bu diseñme ällä? İke ut arasında bärgälänäm min! Tıñla äle: avılda yangın çıkkan di, ime. Bezneñ yortka da, seznekenä dä ut yanıy. Ämma sezneñ yort yangınga yakınrak. Min şunı kürä torıp, üzebezneñ yortnı saklap utırammı inde?
— Utırmıysıñ. Yärdämgä kilep citäseñ.
— Monda da şundıy uk häl bit! Kurkınıç bezdän alda Talkışka yanıy. Gölkamal yangın eçendä! Anı çukındırsalar? Yä bulmasa... alıp kitsälär?.. Min tınıç kına utırırga tiyeşme?
İsmägıyl köçle kulları belän Gabdelhämitne koçaklap aldı.
— Yarar, dustım. Barırbız. Äzerlän,— dide ul, nık itep.— Hoday yulıbıznı uñ itsen!
Gabdelhämit yaraşık Sandugaçka, İsmägıyl çem-kara aygırga atlanıp yulga çıkkanda, avıl tın ide inde. Äyterseñ kara uylar belän uralgan da ul, tının da çıgarmıy şıpırt kına yata.
* * *
Talkış kızı Gölkamal belän Gabdelhämit şuşı cäyne saban tuyı aldınnan tanıştılar. Gölkamal Şätkegä tugannarına kilgän ide. Kız çişmädän kaytkanda, Gabdelhämit anıñ karşısına çıktı. Sıludan küzen alalmıyça, yul urtasında baganaday bastı da kaldı. Başı äylände, zihene çualdı. Moñarçı töşenä dä kermägän tatlı ber rähätlekneñ täne buylap yörüen toyıp, canı iläslände. Şul läzzätneñ hiç tä tuktalmavın teläde yeget. Bar dönyañnı onıtıp, mäñge şulay basıp torsañ ikän! Kıznıñ böten buysınınnan nur sibelä. Anıñ sıgılmalı gäüdäsenä, neçkä bilenä yalgış kına kagılır öçen, peşkän almaday alsu yözenä iren oçın gına tiderer öçen canın fida kılır ide.
Gölkamal da yegetneñ haläten añladı. Süzsez genä ütep kitmiçä, yeget karşısında tuktap kaldı. Karaşın cirgä tekäp, yaulık çiten irene turısına uk tartıp, yomşak kına endäşte:
— Şätke yegetläre kunak kızga yul birmäs mikänni? Tavışı... Tavışı bılbılnıñ özderep sayravına tiñ ikän
iç! Kıznıñ endäşüe Gabdelhämitne aynıtıp cibärde. Anıñ:
— Yuk, yuk... Kiçerä kür... Min ni...— digän mıgırdanu süzläre avızı eçendä ävälände.
«Kara inde mine,— dip, üz-üzenä açuı çıktı anıñ.— Moñarçı tel oçında uynaklaşıp torgan süzlär kaya kitte soñ?
Kız yılmaydı. Ozın buylı kara kaşlı, kara küzle kürkäm bu yeget Gölkamalnıñ da küñelenä huş kilde. Şul balkıp yılmayu, dönyanıñ bar maturlıgın üzenä tuplagan cılı karaş yegetkä ışanıç birde, anıñ söyläü säläten kaytardı. Ul kinät kıyulanıp kitte.
— Çişmägä tagın kiläseñme? — dip sorau birergä ölgerde.
Kız başın kaktı.
Ğaşıyqlarnıñ karaşınnan tügelgän nur här kiç sayın çişmä yulın yaktırtıp tordı. Yeget kesäsendäge çigüle kulyaulıktan huş is taraldı. Kıznıñ kesäse zatlı-zatlı prännek-konfetlar belän tuldı. Şul könnän birle Talkış kızı Gölkamal Gabdelhämitneñ yöräge türendä yäşi.
* * *
Yuırtıp bargan at östendä söyläşü uñaysız. Şuña kürä ikese dä üz uylarına çumgan. Gabdelhämitneñ küz aldında — Gölkamal. Ul, tügäräk ak yözen balkıtıp, talir çulpı-täñkälären çıñlatıp, karşıga yögerä şikelle. «Urıslar Talkışka citmägän bulsa gına yarar ide. Yarabbi ber Hodayım, moña yul kuyma!» — dip teli yeget. Ämma ber-bersennän täşvişleräk uylar anı barıber taşlamıy, yörägen ärnetep-ärnetep sızlata.
Avır uylar töyäp söyläşmiçä baru yalıktırdımı, ällä dustın yuatırga telädeme — Gabdelhämit süz başladı:
— Näderhan abıylarga tuktalırbız. Yaz köne genä başka çıktı ul.
— Tön urtasında keşe borçıp yörü uñaysız da inde.
— Nişlik soñ? Gölkamallarga Näderhan abıy belän baru kulay bulır dip uylıym min.
— Sin haklıdır. Şulay da Gölkamalnı bezneñ belän cibärerlär mikän?
— Belmim inde... Oçraşkaç açıklanır.
— Ä Näderhan abıy sezgä niçek tugan ul?
— Ätineñ apasınıñ malayı.
Yegetlär tagın tınıp kaldı. At toyakları yul pıçragın çaptor-çoptır kiterä. Citmäsä ere börtekle yüeş kar yava başladı. Cil çıktı, buran kuzgaldı. Köçle cil yüeş karnı uçlap-uçlap bitkä sılıy. Gabdelhämitneñ keş tirese belän kaymalanıp tegelgän bürege lıçma buldı. Bürek östennän başlık kigängä İsmägıylğä caylı.
Gabdelhämit kaltıranıp kuydı. Atnı aşıktırırga teläp, Sandugaçnıñ korsagına ükçäse belän törtep aldı. Hucasınıñ här häräkäten toyıp bargan yaraşık şunduk yuırtıp kitte. Beraz baruga, etlär örgän tavışlar işetelde.
— Yansuarga cittek bugay,— dide İsmägıyl.— Sulgarak borılıyk.
— Yulnı yugaltmabız mikän?
— Avıl urtasınnan uzu da kurkınıç. Etläre tavış kuptarır.
Alar bakça başındagı kirtälär buyınnan tönneñ här sulışına kolak salıp bardılar.
här arşin cir alarnı Talkışka yakınaytkan sayın, Gabdelhämitneñ yöräge nıgrak tibä. Gölkamalnı küz aldına kiterüdän kükräk çitlegendä bärgälängän yörägen tınıçlandırırga tırışa. «Bälki, ul tämle-tatlı töşlär kürä-kürä yoklıydır. Bälki, yoklamıydır da,— dip uylıy.— härkemdä dä tarı börtege hätle genä äüliyälık bar, di bit. Anıñ küñele bezneñ kilüne, bälki, küptän sizengänder inde. Yöräge aşkınıp tibä torgandır... hay, şulay bulsaçı. Ä Talkışta urıslar bulsa? Gölkamalnı çukındırsalar?..— Yegetneñ täne äle essele-suıklı bula, äle kızışa başlıy. Anıñ uyların tagın urıslar bili.— Kazan «yıgılganga» küpme vakıt ütte inde. Hanbikä äsirlektä! İlne taladılar! Küpme möselman ireneñ başına cittelär! Şuşı vähşilek alarga az toyıla mikänni? — Ämma bu sorauga ul cavap taba almıy. Bu tiklem yavızlıknı, kansızlıknı anıñ canı kabul itmi. Bu qadär äşäkelek anıñ akılına sıymıy.— İ gaziz Allam! Rähmäteñnän taşlama! Hak yulnı kürsätä kür! — dip, Allahı Täğalägä sıgına da: — Bu kavemgä imansız keşelär kiräkter şul»,— digän näticä yasıy.
Beraz yul algaç, İsmägıyl süz kuştı:
— Sulga kübräk kayırmadık mikän?
— Kem belgän inde...
Alar döres baramı, ällä yulların küptän yugalttılarmı — monı häzer ikese dä çamalamıy. İkesendä dä ber genä teläk: tizräk berär yulga yulıksalar ide. Tañ belengänçe kaytıp ta citäse bar bit. Ä buran haman kotıra.
Şaktıy yul uzgaç, öyänkelär şäylände. «Talkışka kergändä, öyänkelär yuk ide iç,— dip uylap aldı Gabdelhämit.— Adaştık mikänni?»
Ul arada:
- Bakça kirtäläre! - dip kıçkırıp cibärde İsmägıil.— Avıl!
— Şıpırt!
Yegetlär atlarınnan sikerep töştelär. Kullar küşekkän, ayaklar yünläp atlamıy. Beraz tıpırdap aldılar, kulların çäbäklädelär.
— Sin atlarnı totıp tor. Min häzer kiläm,— dip, Gabdelhämit buran eçenä kerep yugaldı.
Sak kına kilep, iñ kırıy yortnıñ täräzä yañagına şakıdı. Öydän avaz işetelmäde. Ul arada kürşe işegaldında yarsıp et örä başladı. Gabdelhämit tagın şakıdı. Şul mälne kemder, arttan kilep, anıñ tez astına kiterep tipte. Ul yıgıldı. Anıñ başında, sırtında beryulı ällä niçä pıçrak ayak «bii» başladı. Yegetneñ «A-a-a-a» digän añlayışsız avazları kotırıngan buranga kuşıldı.
— Hvatat! Domoy yıgo! — dip akırdı kalın tavış. Anı österäp öygä alıp kerdelär.
Dustınıñ «a-a-a»sın İsmägıyl ayırmaçık işette. «Nişlärgä? — dip, ber mälgä ikelänep kaldı ul.— Yärdäm itä alammı? Min dä alar kulına eläksäm, ikebez dä betä genä! Ällä soñ... Yuk, yuk! Yulga bergä çıktık. Mihnäten dä bergä kürik! Bälki... Hodaynıñ rähmäte belän kotılıp bulmasmı?» İsmägıyl şul uy belän dustı yanına aşıktı. Kapka töbenä citä-räk, tuktap kolak salmakçı ide... Şul mälne, arttan kilep, anıñ baş çümeçenä tondırdılar. Küz alları karañgılandı, dönya äylände. Ul, lıpıldap, karlı pıçrakka audı. Yolkıp torgızdılar da artına tiptelär, sügendelär. Etkäli-törtkäli öygä alıp kerdelär.
Çıraga elengän ut sürän yaktılık tarata. Lıçma kiyemle yegetlärneñ yak-yagında ikeşär urıs basıp tora. Tipsä timer özärdäy äzmäver dürt urıska karşı torırlık, alarnı bärep çıgıp kitärlek tügel. Bişençe urıs, ayakların suzıp säkegä utırgan da, yon göncäläsedäy sarı sakalın sıypıy-sıypıy, yegetlärne küzätä.
— Otkuda oni? Kto takiye,— dide Sarı Sakal.
Kiñ cilkäle, citü çäçle, kara mıyıklı keşe äsirlärgä karadı da saf tatarçalap soradı:
— Nu, yegetlär, sezne kemnär dip belik?
«Kara, çıp-çın bezneñçä söyläşä»,— dip gacäplände Gabdelhämit.
— Nu-uu! — dip mögräde kara mıyıklı, cavap birergä aşıkmagan yegetlärne karaşı belän sözep.— Telegez yukmı ällä?
— Bez... Bez...— dip totlıktı Gabdelhämit.— Bez... Dustınıñ ni äytergä belmiçä aptırap toruın kürgän
İsmägıyl yärdämgä aşıktı:
— Yıraktan bez. Adaştık.
Bu cavap kara mıyıklını kanäğatländermäde.
— Sez närsä?! Vaska İvanovnı aldarga uylıysızmı? Nu-u-u!
Anıñ yalan kılıçı yegetlärneñ borın töbendä uynaklap
aldı.
— Bez Nırsı digän avıldan,— dide Gabdelhämit, urısnıñ küzenä turı karap.
— Nırsıdan? — dip kabatladı Vaska.
Anıñ yöze üzgärde: çem-kara küzläre kırgıy yaltırap aldı. Bit urtaları kızarıp timgellände. Ber mälgä ul üzeneñ urıs ğaskäriye ikänlegen dä onıtkanday buldı. «Dimäk, minem äti-äni avılınnan,— digän uy miyen kisep ütte.— Häkimcannıkılarnı belä inde bolar».
Şuşı yäşenä citep, anıñ äle ber genä tapkır da Nırsıda bulganı yuk. Kendek kanı anda tammasa da, ul avılnı küräse kilä. Üzäk özelep küräse kilgän çaklar bula. Äti, babay bulgan keşelärneñ küzlärenä turı karıysı kilä. «Ul könnär yakınlaşa, — dip uylıy Vaska. — Bez sine belmibez, dip borgalana almaslar. Alay belmämeşkä salınsalar, islärenä töşerergä turı kiler. Ehh! Äybät itep töşerer ul alarnıñ islärenä».
Vaska da elek Väliähmät isemle ide. Mäskäügä kitkäç kenä Vasiliy İvanov buldı. Nilär genä kürmäde anıñ gaziz başkayı! Bu bähetsez yazmışınıñ başında kem toruın belä ul häzer. Äybät belä.
Nırsı bayı Häkimcan ulı Mögıyncannıñ yäştän ük hatın-kızga näfse zur buldı. Yätimä asrauları Bibisaraga da şul «täkä» kul saldı. Unbiş yäşlek Bibisara tön sayın şul bozık uglannıñ küñelen mäcbüri kürde. Bu hälneñ bähetsezlek belän tämamlanasın kız yöräge sizde. Ämma çarasızlıktan yazmışına buysınıp yäşäde. Aylar ütä torgaç, ul üzendä üzgäreş toydı. Aş bülmäsenä kersä dä, çäy yanına utırsa da, küñele bolgana, ukşıta. Asravınıñ bu haläten huca hatın tiz abayladı. Bibisaranı kuıp çıgaru belän kurkıtıp, telen açtırdı. Öylänmägän sölektäy yegetneñ, anıñ bagalmasınıñ şuşı äträk-äläm arkasında yamanatı, yämsez danı uramga çıksa, keşe tellärenä mensä, ni hurlık! Alla hagınnan-naha-gınnan saklasın! Bibisaranı monda kaldırırga yaramıy! häm baylar yätimäne tämle-tatlı süzlär, buş väğdälär belän Kazanga ozatalar. Bibisaranı bay abzası balasız ğailägä urnaştıra. Baştarak süzlärendä tora alar. İt, ikmäk işe rizıklar da kiterep kitkälilär.
Väliähmät Kazanda tua. Ämma ul tuganda, änise can birä. Hucalar balası bulıp kala ul. Bibisara yaktı dönyadan kitkäç, Häkimcannar ciñel sulış ala. Yaña tugan bala turında uylap ta karamıylar. Väliähmät, yätimlekne sizmiçä, üzen tärbiyä kıluçılarnı «äti», «äni» dip üsä. Un yäşkä citkänçe şulay bula. Un yäşendä...
Bala-çaga sugışmıy gına üsäme soñ? Un yäşendä Väliähmät tä kürşe malayı belän çäkäläşä. Tegeseneñ borını kanıy. Yılap öyenä kerep kitä. Malaynıñ änise çäreldäp işegaldına çıga. Tirä-yünne yämsez, pıçrak süzläre belän tutıra.
— Tıyıgız şul zinagıznı! Sala gıybadı! Ällä monda... haman äytmägäç tä! Yünle bulsa, änisen monda kiterep ırgıtmaslar ide!
Unbiş yäşendä Väliähmät üzeneñ yazmışı turında mäğlümatlı ide inde. Şul könnän anıñ küñel tınıçlıgı yugaldı. Şul könnän anıñ yörägenä üç yomgagı uraldı. Äti, babay, äbi tiyeşle keşelärne ber küräse, küzlärenä turı karıysı kilü teläge köçäyde. Tönnären yoklamıyça, hıyallanıp yatkan çakları küp buldı. Uylanıp, hıyallanıp kala uramnarın uradı, bazarlarda yörde... Berkönne ul urıs säüdägärlärenä yök buşatırga yärdäm itte. Kiñ cilkäle, taza, köçle üsmerneñ eşen oşatkannardır şul, buldıra alırına ışangannardır — urıslar anı üzlärenä däştelär. Kileşte Väliähmät. Berkemgä ber süz äytmiçä, säüdägärlärgä iyärep, Mäskäügä kitte. Şunda ul Väliähmättän Vaskaga äverelde, şunda ul marcaga öylände, hristian buldı. Urıs däüläte Kazan hanlıgına yau çabarga äzerlängändä, Vasiliy İvanov härbi hezmättä ide inde.
«Menä bit, ä! Yazmışnıñ nindi borılmaları yuk,— dip uylap aldı Vaska. — Anıñ karşısında Nırsı yegetläre basıp tora labasa! Kem belä, bälki, anıñ tugannarıdır da! — Ul üzeneñ küñelendä bu yegetlärgä karata nindider yakın, dustanä mönäsäbät kuzgaluın toydı.— Can tartmasa da, kan tarta, digännäre, bälki, şuşıdır».
— Dimäk, Nırsıdan? — dip kabatladı Vasiliy. Uyların ul aşıgıp tışka çıgarmadı.— Cide tön urtasında monda nişläp yörisez?
— Bez adaştık,— dip kabatladı Gabdelhämit.
— Talkışka kızlar yanına barış ide,— dip östäde İsmägıyl.
— Nu, çto tam? — dip, avızın açıp isnäde Sarı Sakal.— Vıyasnil?
Vasiliy yegetlärneñ süzlären tärcemä itte bugay, alar üzara söyläşep aldı. Şunnan soñ işek töbendä torgan äzmäverlärneñ berse idän astınıñ kapkaçın kütärde dä äsirlärgä cikerde:
— Davayte syuda! Bl... gololobıyı!
Alarnı törtkäläp aska töşerdelär.
— Min genä ğayeple,— dip avır suladı Gabdelhämit.— Kaçıp bulır mikän?
Örlekkä bärelgän mañgayın ua-ua, İsmägıyl bäräñge östenä audı.
— Uylaşıyk,— dide ul, aşıkmıyça gına.— Mosafir abzıy ni dide? Çukındıralar, dideme? Dimäk ki, alar bezne çukındıraçak.
— Çukınırga! — dip yarsıdı Gabdelhämit.— Ülsäm üläm! Ämma çukınmıym!
— Kızma äle sin! Ülärgä telämäsäñ dä, ütererlär. Anısına alar mahir. Niçek äle bügen et urınına kıynap taşlamadılar digen!
— Alaysa nişlibez soñ?
— Ni dip äytergä dä belmim. Bigräklär ükeneç... Karışıp berni kıla almayaçakbız. Ällä... min äytäm... çukındıra başlasalar, rizalaşkan bulıp kılanıykmı?
— Sin närsä inde, İsmägıyl?!
— Başka çara yuk şikelle. Çukınmasak, alar bezneñ başnı kıyaçak. Kayda ülgänebezne dä, kaberebezne dä berkem belmäyäçäk. Baş isän bulsa, bälki, berär cayı çıgar...
— Äye şul. Sineñ süzdä haklık bar.
Dustınıñ beraz tınıçlanuın, üze belän kileşüen kürep, İsmägıyl süzen dävam itte:
— Kalbebez ber Allaga mäğlüm bit. Bez bit Gölkamalnı çukınudan kotkaru öçen yulga çıkkan keşelär. İnde mondıy bälagä yulıkkan ikänbez, kılgan ğamälebez öçen täübä dogası ukırbız. Hodaydan kiçerüen sorarbız. Üz telägebez belän tügel bit...
— Yarar, şulay da bulsın. Annarı nişlibez?
— Bez kılgan häm kılınaçak gönahlarıbıznı ber genä ğamäl belän yua alabız.
— Nindi ğamäl inde ul?
— Urıslarnı Şätkegä kertmäskä! Avıldaşlarıbıznı çukındırudan yolıp kalırga!
Dustınıñ bu kıyu fikerennän Gabdelhämitneñ küzläre yaltırap kitte.
— Yä, söylä! Ni uyladıñ? — dide ul.
— Küz kürer,— dide mäğnäle genä itep İsmägıyl.— Başta, bolarnıñ ışanıçın aklap, ğaskärilärenä kuşılırga kiräk...
Ozaklap söyläşep utıru, haman pışıldaşu kurkınıç ide. Alar beraz yal itep alırga uyladılar. İrtägesen alarga akıl ziräklege dä, tän sälamätlege dä bik kiräk ide.
Yegetlär, yüeş kiyemnären salıp, arkanı arkaga teräp, bäräñge östenä audılar. Tuñıp-kaltıranıp, irtägesen nilär küräsen uylap yata torgaç, yokı üzeneken itkän.
Alarnı idän astınnan çıgarganda, öy eçenä kön yaktısı sirpelgän ide. Karlı yañgır tuktagan, ämma könneñ çırayı barıber sürän, küñelsez ide.
— Nu, yegetlär, hak dinle adäm bulasıgız kiläme?!
Öskä kütärelgäç, alarga berençe süz şul buldı. Karşıla-rında Vaska, kanäğat yılmaep, mañgayına töşkän kara çäçlären artka sıypap tora. Gabdelhämit belän İsmägıyl, anıñ täqdimen añlamaganga salışıp, endäşmi kaldılar.
— Nik cavap birmisez? Häzer pop yanına barabız!
Yegetlär kinät ikese dä artka çigendelär. Üzara söyläşkändäge täväkkällek yukka çıktı. Tez buınnarı kaltırıy başladı, yöräkläreneñ häle kitte.
— Sez närsä inde! — dip töçe yılmaydı Vaska.— Padişahıbız böyek İvan Vasileviç hristian dinen kabul itkän basurmannarga bik märhämätle. Çirkäülär saldıra. Mäktäplär aça. Uñdırışlı cirlärne birä... Sez bik bähetle. Bäyrämgä turı kildegez! Talkışta — bäyräm!
— Talkışta!!!
Yegetlär gacäplänüdän ikese beryulı kıçkırıp cibärülären dä sizmiçä kaldılar.
Vaska öy eçen tutırıp kölep cibärde:
— Ha-ha-ha... Talkış bit inde bu!
Gabdelhämit, katı ıñgıraşıp, ike kullap başın tottı. İsmägıyl belän Gabdelhämitneñ yözenä çıkkan gasabilıkka, ükeneçle gazapka Vaska iğtibar itep tormadı. Anıñ küñele şat, yöräge kayadır aşkına, yarışka çıkkan çabış atıday yarsıy ide. Yegetlärneñ kiçereşläre aña bötenläy yat ide.
— Bügen — tarihi kön. Talkış halkı hristianlık kabul itä! — dip oçındı Vaska.— Gulyät itäbez! Dönya bezneke! — Yegetlär anıñ ni söyläveneñ asılına ällä töşenälär, ällä yuk. Alarnıñ^ üz hälläre häl: telsez, önsez kalıp, tik karap toralar. — Yä, cavap kötäm! — dide urıs, oçınuınnan tuktap. — Ozaklap torırga vakıt yuk.
— Ga-ga-gali-cänap-p,— dip totlıktı İsmägıyl.— Bez ni...
— Rizamı? — dip akırdı Vaska.
Tın kısıldı, süz çıkmadı, çara kalmadı.
— E-ee-e-ee,— dip kenä baş kaga aldı yegetlär.
— Menä şäp! Kotlıym!
Bez nişlädek digändäy, yegetlär ber-bersenä gazaplı karaş taşladı.
Ul arada uramnan sıktau, yılau, urısça sügenü tavışları işetelä başladı.
* * *
İneş buyındagı buş urınga üzenä yort salıp başka çıkkan Näderhan abzar artına öyelgän tires astında tön ütkärde. Ğailäsen, äti-änisen öç kön elek ük hatınınıñ tugannarına, dala yagına ozatıp kayttı. Üze kaldı. Yort-cir, mal-tuarnı karap kaldı. Beryalgızı kalgaç, şaktıy uylanıp yörde ul. Başına törle uylar kerde. Bälki äle urıslar çukındırıp ta yörmäslär, bu eş keşeneñ üz teläge belän eşläner digän ömet tä taşlamadı anı. Çukıngannarga akça, cir birälär ikän, yarlı-yabagay dinen alıştırmıy kalmas digän fikerdä ide ul. Bälki, köçlämäslär dip, üz-üzen yuatırga tırıştı. Alay da ışanıp torırga yaramas, berär cayın tabarga kiräk, digän näticägä kilde. Şulay uylap eşkä kereşte.
Başta ul, abzar çitänenä teräp ük, tışkı yakta çokır kazıdı. Çokır digäne ozınça, Näderhan suzılıp yatarlık irken ide. Çokır östenä kirtälär tezep, çıpta yaptı da abzardagı bar tiresne şunda ırgıttı. Cılı gına ber kuış barlıkka kilde. Kuış avızın sıyır tizägenä katıp betkän utın püläne belän kaplap kuydı. Urıslar avılga yakınayuga, Näderhan, ipi belän söt alıp, şul kuışka kerep urnaştı. Yomışın yomışlarga da tönlä genä çıktı. Ayırmaçık işetelmäsä dä, avılda nilär kılınuın çamalarga bula ide. Kiçtän kemnärder işegaldında yörde. Abzarlarnı aykap çıktılar. Yäş yarımlık tananı alıp çıgıp kittelär. Tönlä avıl başında urısça sügengän tavışlar işetelep kitte. Tavış-gauga irtägesen kuptı. Halık yılaşa, Allahıga yalvara, kemnärder bähilläşä... Tavışlar yakınaygannan-yakınaya, köçäyä. Nihayät, halıknı Näderhannıñ yortı karşısındagı yäşel üzängä tupladılar. «Dimäk, çukındıru tantanasın bolar monda ütkärä ikän»,— dip uylap aldı ul. Berazdan halık tavışı tına töşte, beräü süz başladı:
— Cämäğat! Basurmannar! — dide kalın tavış.— Böyek, ciñelmäs urıs kenäze İvan Vasileviç sezgä bähetle kiläçäk teli. Ul sezneñ çın dinle adämnär buluıgızga, hristian buluıgızga ışana. Padişahıbıznıñ bu ışanıçın küp kenä basurmannar huplap karşı aldı. Avılları-avılları belän çın dinne kabul kıldılar. Uzgan tönne dä Nırsı digän yırak avıldan ike yeget kilep töşte. Menä alar! Tanış bulıgız! — Vaska Gabdelhämit belän İsmägıylne urtaga çıgardı.— Alar, bezneñ Talkışka citüebezne işetkäç, yulga çıkkannar. Ğaskär başlıgıbız alarga rähmäten belderde. Teläklären dä rähätlänep ütädek. Bu yegetlärneñ berse elek İsmägıyl isemle ide. Häzer ul — İlya Petroviç. Gabdelhämite Hariton isemen hup kürde. Häzer inde Hariton İvanoviç bula.
Vasiliy söyli dä söyli. Gabdelhämit belän İsmägıyl anı işetmilär dä. Alarnıñ üz hälläre häl. Cıyılgan halıkka Gabdelhämit kerfek kütärep tä karıy almıy. Bar täne kızışa. Ul üzeneñ kolak yafraklarına hätle uttay yanganın toya. «Gölkamal da şuşındadır inde. Miña ciränep, çirkanıp karap toradır. Näderhan abıy da miña karap tora bulır. İrtäme-soñmı bu tamaşa Şätkegä barıp ireşer. Kart ätise mulla başı belän bu hurlıklı vakıyganı niçek kütärer? Kiçerä alır mikän? Mondıy yazmışka duçar bulgançı, cir tişegenä kerep yugalularıñ meñ tapkır artık ta bit! Tik nişlämäk kiräk! Ubılmıy cir. Şuşı vähşätne kütärep, şuña tüzep tora...»
Tonık kına bulsa da, Näderhan «Nırsı» süzen işette. Yöräge nider sizgändäy buldı. Kuışınnan başın suzıp, üzän-lektägelärne nıklabrak tıñlarga kereşte. Gabdelhämit, İsmägıyl digän isemnär işetelgäç, başı äylänep kitte. «Ällä Hodayım... bezneñ malaymı? — dip uylap aldı. Annarı, üzen-üze yuatıp: — Yuktır... bulmas... Nırsıdan, di bit,— dip kuydı. Yämsez uylardan kaçarga telägändäy, kuışına şuıştı da teläk telärgä kereşte: — İ Hodayım, bu mähşär tizräk betä kürsen inde. Urıs digännäre dä sineñ bändäläreñ bit! Küñellärenä miherban, şäfkat birä kür! — Annarı pışıldap kına «Ayatel Körsi» ukırga kereşte: — Bismillähir-rahmänir-rahim. Allahu lä ilähä illä huäl-häyyul-kayyum...»
Kabat-kabat «Ayatel Körsi» ukıp, säcdägä kitä-kitä, Alla-hıdan soragaç, anıñ küñelenä tınıçlık nurı iñgändäy buldı. Ul tagın uramdagı hällärgä kolak saldı. Anda popnıñ suzıp-suzıp üz dogasın ukuı işetelä ide:
— Gos-po-di po-mi-luuy...
Ul arada yar östendäge çirämle sukmaktan kemnärneñder söyläşä-söyläşä kilüläre işetelde. Näderhannan yırak tügel genä alar tuktaldılar.
— Sezgä süzem bar,— dide kilüçelärneñ berse. Näderhan anıñ tavışın çamaladı. «Halıkka möräcäğat itkän urıs bit bu! Tılmaçlarıdır». Tılmaç süzen dävam itte: — Bügen ber eş bar. Tizräk eşlise ide. Täqatem kalmadı.
— Nindi eş? — dip sagaydı İsmägıyl.
— Püçtäk!
Vaska İsmägıylneñ iñenä kakkalap aldı.
— Sin akıllı yeget, İlya! Hariton kaynar, kıyu. Küzlärendä ut uynap tora. İkegez dä molodets! Sez miña şunı gına äytegez: rizamı?
— Bez sezneñ karamakta inde, galicänap...
Monısın Gabdelhämit äytte. Näderhan tagın ike uçı belän başın kıstı. «Ällä çınlap ta akıldan yazam inde? — dip uyladı ul.— Gabdelhämit tavışı labasa! Kuış aldındagı pülänne äz genä etep kuysa da küräse inde... Kurkınıç».
— Alaysa tıñlagız,— dip dävam itte Vaska.— Min ike çibärkäy taptım.— Yegetlärneñ ber-berlärenä mäğnäle karaş taşlauların Vaska kürmi kaldı. Ul hiskä birelep söyläven belde: — Min alarnı kelätkä bikläp kaldırdım. Döresen äytim: min bu eşne Saşka belän başkarırbız digän idem. Tege Sarı Sakal belän. Häzer inde sezneñ belän, to yıst Nırsı yegetläre belän tanışkaç, andıy bähetne yatlar belän büleşü yuk!
Vasiliynıñ süzläre niçekter serle, tılsımlı. Nişläp äle ul Nırsı yegetlären üz itä? Berär häyläme bu, aldaumı? Belgän yuk.
— Ul Çibärkäylärne nişlätäse? — dip sorarga kiräk taptı Gabdelhämit.
Vaska, başın artka taşlap, rähätlänep kölep cibärde.
— Närsä, kızlar kuyınına ber tapkır da kergäneñ yukmıni äle? Hatın-kız digän serle zatnıñ tämen tatıganıñ yukmıni? Niçego, häzer tatırbız.
Yegetlärne tıñlagan sayın, berseneñ täğaen Gabdelhämit buluına Näderhan inana bardı. Şul mälne ul, bar saklık çarasın onıtıp, uçı belän mañgayına çäpeldätüen sizmi dä kaldı. «Soñ, tintäk baş! Älbättä, Gabdelhämit! Gabdelhämit belän Gıylmetdin agay uglanı İsmägıyl! Gölkamal yanına kilgännär dä... kapkannar! İ balalar! Sezgä piçeklär yärdäm itim soñ? Üzem dä tires astında yatam bit!..»
Vaskanıñ kelät digäne kalın-kalın taşlardan salıngan ambar bulıp çıktı. İşege dä ike katlı. Eçke yak işek taktadan, tıştagısı timerdän eşlängän.
Gabdelhämit tirä-yakka küz taşladı. Nigeze taş belän kü-tärtelgän biyek narat yort. İrken işegaldınıñ argı başında ozın mal abzarı. «Nık hucalar,— dip uyladı yeget.— Yort eçendä;keşe kürenmi. Şuşı baylıknı kaldırıp kittelär mikänni? Bez menä mähşär eçenä üzebez kilep kergänbez. Adaşıp, avılnıñ ikençe başına barıp çıkkanbız bit».
— Monda keşe-kara yuk. Borçılmagız,— dide Vaska, tirä-yünne küzätep, däşmi torgan yegetlärgä karap.— Bu yortnıñ hucaları kaytalmıy torgan cirgä kittelär... Öygä kerep karagız äle. Kismäklärendä su bar mikän?
Öyaldı işegen açuga, İsmägıylneñ küze säkedäge pıçakka töşte. İsmägıyl pıçaknı tiz genä itege kunıçına tıgıp ta kuydı. Bu vakıtta Vaska, tatlı-tämle hislärgä birelep, ambar işegendäge yozaknı açıp mataşa ide. Ul arada, çiläk belän su kütärep, İsmägıyl dä kilep citte.
— Su buldımı? Şäp. Sez davay Çibärkäylärne alıp çıgıgız. Bezneñ belän tüşäkkä augançı, hristian bulsınnar.
İşektän kergän kiçke yaktılık tonık kına bulıp ambar eçenä taraldı. Yegetlär eçkä ütte. İdändä ärdänäläp öyelgän kapçık-kapçık ikmäk. Türdä — lar. Anda yaña uñış — gäräbädäy arış kipşenep yata. Larga terälep, kızlar utıra. Alarnı arkaların arkaga terätep bäylägännär, avızlarına çüpräk tutırgannar.
— Davay, yegetlär! Kauşamagız! — dip ämer birde Vaska.— Yolasına turı kiterik!
Kızlarnı çişärgä dip tezlängän Gabdelhämit kinät inälep kitte: üz küzlärenä ışanmıyça tordı. Anıñ karşısında yılıy-yılıy küzläre şeşengän Gölkamal utıra ide.
— Göl-ka-ma-al-l,— dip pışıldadı ul.— Sine nişlättelär?..
Duslarınıñ saklık çaraların onıtıp cibärülärennän kurkıp, İsmägıyl baş barmagın irennärenä kuydı. «Däşmägez!»
Kız eçkä batkan küzläre belän Gabdelhämitkä karadı da anıñ koçagına audı.
Täqate betep sulı çiläk yanında basıp torgan Vaska eçkä küz saldı. Andagı tamaşanı şäyläp, açı itep sügende.
— Sez närsä?! Anagıznıñ kaber taktasın!..— Kınısınnan kılıçın tartıp aldı da eçkä taşlandı. Ü-te-rä-äm-m! —-dip akırdı ul.— Vaska İvanovnı aldamakçı bulasızmı?
hay, İsmägıylneñ tapkırlıgı! İsmägıylneñ salkın kanlılıgı! Nindi genä hälgä tarıganda da yugalıp kalmıy, taba ber çarasın. Bu yulı da yarsudan küze-başı tongan urısnı sabır süze belän tınıçlandırıp kuydı.
— Yuk, yuk! Galicänap! Allam saklasın! Menä kız ällä nişläde. Bezne kürde dä kurkudan añın cuydı bugay... Üzegez kütärep karagızçı.
Vaska, avızı eçennän nider mırlıy-mırlıy, Gabdelhämitne çitkä etärde dä Gölkamalnı koçagına aldı.
— Alaysa... Bez anı häzer...
Şul mälne ambar eçen yäşen sızıgıday yaktı sızıp ütte. Dönya tuktalganday buldı. Şomlı tınlıkta Vaskanıñ, añlayışsız tavışlar çıgarıp, can birep gazaplanuı gına işetelde. Gabdelhämit belän Gölkamal añnarına kilgändä, İsmägıyl kanlı pıçagın Vaskanıñ iñenä sörtep tora ide.
— Häzer nişlibez inde? — dide Gabdelhämit, kinät bulgan bu häldän kauşap.— Tön citkänne şuşında kötep, annarı Näderhan abıylarga barsak kına.
— Kurkınıç. Monda ozak mataşmıyk,— dide İsmägıyl.— Yä berärse kilep çıgar. Ambarnı biklik tä kaçıp torıyk.
— Öyaldınıñ bakça yagındagı nigezendä tişek bar,— dip telgä kilde Gölkamalnıñ dustı Sägıydä.— Taş belän terätep kenä kuyılgan. Şunda kerep utırıyk.
Alar öyaldı idäne astına kerep urnaştılar. Kızlar äle haman kaltırana. İnde bettek, başıbızga urıslar citä ikän dip utırganda, Şätke yegetläreneñ, kilep, alarnı kotkaruı ışanıp bulmastay töş kebek ide. Yözlärenä yagılası hurlık, tübänlektän kotılularına küñelläre haman ışanmıy äle. Kızlarnıñ añnarına kilep citä almauların kürep torsa da, Gabdelhämit süz kuştı:
— Sezneñ äti-äniläregez kayda?
— Min menä Sägıydälärdä idem. Alarga urıslar kilep kerde. Berse tege ambardagı urıs ide.— Gölkamal başı belän ambarda kalgan Vaska yagına işaräläde.— Öç urıs. Kerülärenä bezgä yabıştılar. Avızlarınnan ällä nitkän sası is kilä. Tege kara mıyıklı mine söyri ük başladı. Sägıydäneñ ätise mine alar tırnagınnan aralap almakçı bulgan ide, anı tipkäli-tipkäli kıynadılar...
— Annarı ätine dä, änine dä alıp çıgıp kittelär,— dip sulkıldadı Sägıydä.
— Bezne bikläp kaldırdılar,— dip dävam itte Gölkamal.— Tönne ambarda kundık.
Alar yulga kuzgalganda, tañ yakınlaşa ide inde. Cir östenä aksıl toman taralgan. Yaktıra-yaktıra cir öste açıgrak kürenä başladı. Kantarlarga yabışıp kalgan kardan basu aklı-karalı bulıp kürenä. Borma-borma çirämle sukmaktan, Mişä buylatıp, alar Şätkegä taba atladılar. Köz, tän buyı üzeneñ salkın sulışın yerä-örä, şaktıy salkınaytkan. Sukmak kırıyındagı kıyak ülännär, meñbaşlar sıgılıp töşkän. Menä häzer yılmaep-kölep koyaş çıksa da, kön cılınsa da, alar inde başlarıñ kütärä almayaçak. Alarnıñ gomere bette. Yaz citep, tamırları kabat cılıngaç kına üsente birerlär... Alla kuşıp kabat yäşärsennär dä dönyanı yäşellekkä kabat törsennär genä!
Kay tarafka gına küz salsañ da, älege salkın buşlık. Tössez bu buşlıknı, kırlarnı salkınnardan saklap kalu kiräk digän sıman, uñ yakta, östä, urman suzıla. Botaklarda elenep kalgan yalgız yafraklarnı beräm-beräm cil özä häm sarı yafraklar könçıgışka taba oça. Mondagı gazapnı, mondagı ireksezläü-köçläüne alarnıñ da küräse kilmi sıman.
Tegermän Tavı avılı turına citkäç, alar tuktadılar. Monnan Şätke yırak tügel inde, altı çakrım tiräse genä bulır.
— Kızlar üzläre genä kitsen,— dide İsmägıyl.
— Avıl buştır häzer. Ber adäm zatı yuktır. İkäve genä nişlärlär? — dip karıştı Gabdelhämit. Anıñ Gölkamaldan hiç kenä dä ayırılası kilmi ide.— Kaytıyk avılga.
— Yuk, yaramıy. Üç almıy torıp, avılga kayta almıybız. Kaygı kilgän çakta avıldaşlarnı taşlap kitkän şikelle kilep çıktı bit. Şunı onıtma!
Nihayät, urtak fikergä kildelär. Gölkamal belän Sägıydä Şätkegä ikese kitä. Gölkamalnıñ tugannarı yortında yäşäp toralar. İnde halık avılga kaytkaç, bulgan hällärne söyläp biräçäklär...
Su buylatıp Taşkiçü sazlıgına citkäç, kızlar ah itte. Hodayım! Gabdelhämit kabat-kabat añlatkan öske yulnı abaylamıyça uzgannar iç! Häzer nişlise inde?
— Sunı yözep çıgıyk,— dide Sägıydä.
— Şuşı suıktamı? — dip kaltırandı Gölkamal.— Yar buylarında bozlar yaltırap tora bit!
— Kurıkma. Kiyemnärne, yaulıkka kısıp töynäp, başka bäylibez dä...
— hay, Sägıydä, min kurkam.
— Alla yazmagan eş bulmas. Täväkkällik.
— Şätke sunıñ bu yagında bit. Tagın yözäbezme?
— Avıl turısında basma bulmıy kalmas.
Salkın su kızlarnıñ tänen çemetep-çemetep ala. Tän yana, ut kapkanday yana. Ämma alar tuktamıy, yözä dä yözä...
İkençe yakka çıgıp citärgä dä äz genä kaldı. Yar bite karşılarında gına. Şul çaknı ällä ni buldı: Gölkamalnıñ uñ yagınnan ike metrlap çittänräk yözüçe Sägıydäneñ ayagınnan tottılarmıni — ul ber urında çäbälänä başladı.
— Çoñgıl! — dip açırgalanıp kıçkırdı ul. Tik üz tavışı üzennän yırak kitmäde. Bu afättän kotılırga teläp bärgälänä, sunı çapıldata, tik nindider köç anı haman aska österi. «Bettem! Batam!» digän uy anıñ añın ala, canın kurku bili. Citmäsä töyençek itep başına bäylägän kiyemnäre dä şuıp suga töşte.
Kötmägändä-uylamaganda tarıgan bu bähetsezlek Gölkamalnı da kauşattı. Ul üzeneñ kaltırana başlavın sizde. Ämma anıñ bu haläten dus kızı toya kürmäsen! Anı niçek tä tınıçlandırırga, üzenä ışanıç uyatırga kiräk. Şunı uylap, Gölkamal:
— Dustım, häzer... häzer,— dip söylände.— Äz genä tüz... Yözep barıp kul gına biräse dä bit... Sägıydä anı da
çoñgılga söyräyäçäk. Bata başlagan keşe kurkuınnan kotkaruçısın üze belän söyri dip işetkäne bar. Gölkamal töyençek itep bäylängän kiyemnären yar östenä ırgıttı da yak-yakka küz taşladı. Ähä, yakında gına dulkın bärep yar buyına çıgargan kirtä yata. Gölkamal mizgel eçendä şul agaçnı eläkterde dä Sägıydägä suzdı.
— Totın! — dip boyırdı ul.
Kotı alıngan Sägıydäneñ yöze ap-ak bulgan. Üze der-der kaltırana, üze yılıy. Gölkamal anı köç-häl belän yarga söyräp çıgardı.
— Minem kiyemnärem dä yuk,— dide ul, nihayät, telgä kilep. Gölkamal su östenä karadı. Sägıydäneñ yartılaş batıp
ölgergän yüeş kiyemnäre ineş urtasında tirbälä ide.
— Borçılma. Minekelär bar iç. Menä siña külmäk, kamzul.
— Ä üzeñä?
— Minem külmägem ike kat ide. Şälem dä bar. Yuka bulsa da bişmät. Häzer yögeräbez. Tir çıkkançı yögerergä kiräk.
Tönlä yaugan karları erep tä betmägän sukmak alarnı ärämä arasına alıp kerep kitte. Berazdan ul tauga kütärelä başladı. Yazgı sular aga-aga, ozın çokır hasil bulgan ikän. Dimäk, çokır başına hätle ür menep, äylänep ütäse.
Gölkamal belän Sägıydä, miläş, çiyä kuaklarına totına-totına, öskä ürmäläde. Öskäräk mengän sayın, agaçlar kuyırak üsä. Zifa kayınnar yänäşäsendä mäğrur naratlar. Bu urınnarnı ärämälek dip kenä atap bulmıy inde — monda çın urman şaulıy.
Kızlar bara-bara cılındı. Yözlärenä alsulık yögerde. Yırganak başına citkäç, alar häl alırga tuktadı. Yöräkläre döp-döp tibä. Alar tizdän Şätkegä citäçäk bit! Hodaynıñ rähmäte belän urıslar kulınnan kotıldılar bit! Gabdelhämit belän İsmägıyl kilep kotkarmasa, häzer alar nindi häldä bulır ide? Küz aldına kiterergä dä kurkınıç! Şulay eçtän söyenep, uylarga uralıp utırganda, nindider ırıldau tavışı işetelgändäy buldı. Kızlar süzsez genä ber-bersenä soraulı karaş taşladı. «Ni bulır bu? Ällä... Bürelär mikän? Alay disäñ, bu vakıtta büre aç tügel äle. Barıber yırtkıçtan yırak buluıñ häyerle».
Alar, sulış alırga da kurkıp, ayak oçlarına gına basıp, tizräk bu urınnan kitü yagın karadılar. Ayakları üzlärennän-üzläre kızu atlıy. Berazdan alar yögerä ük başladılar. Başlarında ber genä uy böterelde: «Yırtkıçlar arttan kilmäsä genä yarar ide...» Kabalanudan sörtenep yıgıldılar, torıp tagın yögerdelär. Botaklarga elägep kiyemnäre yırtıldı, bit-kulları tırnaldı. Şulay yögerep barganda, Gölkamal kinät aska tägäräde, anıñ artınnan — Sägıydä. Äle şuıp, äle tägäräp tirän yırganaknıñ töbenä töşep cittelär. Sägıydä, köç-häl belän kuzgalıp, Gölkamal yanına kilde. Ul uçları belän uñ ayagın kısıp totkan da askı irenen teşlägän. Sägıydäneñ yöräge kısıldı.
— hay Allam! — dip, ul tiz genä dustı yanına çügäläde.— Ällä Hodayım?..
Sägıydä cömläsen tämamlagançı, Gölkamal aña baş kaktı.
— Nişlibez, Gölkamal? Öskä niçek menäbez? — dip ürsälände Sägıydä.
— Belmim,— dide Gölkamal, yäş aralaş.— Min menä almıym. Sin üzeñ genä bar.
— Kit! Ni söyliseñ sin?! Bulmagannı! Bergä menäbez, Alla boyırsa. Ayagıñnıñ tamırı tartılgandır. Tamır tartılu bik avırttıra ul. Äydä, yaulıgıñ belän kısıp bäylik äle.
Çınlap ta, yärdäm kötär urın yuk. Ni bulsa da eşlärgä, monnan kütärelü çarasın kürergä kiräk ide. Sägıydä, taşlarga yabışıp, kuaklarga totınıp, öskä ürmäläde. Yöri torgaç, yäş yükälekkä tap buldı. Äsärlänä-äsärlänä yükä sındırırga kereşte. Koçagı belän yükä sındırgaç, alarnıñ kabıgın töşerde. Nık, ozın kabıklarnı saylap, ber-berlärenä bäyläde, näticädä ozın bau barlıkka kilde. Baunıñ ber oçın agaçka urap bäylägäç, ikençe oçın alıp aska töşte.
— Gölkamal,— dide ul dustına.— Totın. Kırın yat. Avırtkan ayagıñ cirgä timäsen. Baunı kulıña çornap tot. Ber dä ıçkındırma. Min sine etärmen.
Äkren-äkren şuışa-şuışa, kızlar öskä ürmäli başladı. Äz genä menälär dä tuktap yal itälär. Tagın kuzgalalar. Gölkamal avırtuga tüzalmıyça ıñgıraşa, kayçak kıçkırıp uk cibärä. Alar şulay bik ozak azaplandılar. Tirän yırganaknıñ östenä menep citkändä, koyaşnı ällä bolıtlar kaplagan, ällä inde kiç citkän — dönyaga karañgılık pärdäse cäyelgän ide.
Sägıydä, Gölkamalnı ike kultıgınnan alıp, yuan naratka taba söyräde. Narat töbe korı da, ışık ta. Gölkamalnı agaçka söyäp utırtkaç, Sägıydä küp itep narat botakları sındırdı. Vagrak botaklarnı aska tüşäde, ozınrakların «yurgan» itep öskä yabarga kuydı. Başta ul Gölkamalnı ipläp yatkırdı. Annarı kalın «yurgan» astına üze şuıştı. Ber-berlärenä sıyınıp yatkaç, şaktıy cılı bulıp kitte.
Uzgan täülektäge kotoçkıç vakıygalar alarnı bik nık yonçıtkan ide. Salkın su arkılı yözep çıgular, bu tirän yırganak töbennän menülär alarnıñ tämam hällären aldı. Gäüdäläreneñ bar küzänäge izrägän. Kerfeklärne kütärer häl yuk. Küzlär üzlärennän-üzläre yomıla. Cılı kuışta alar şunduk tirän yokıga taldı. Gölkamal hätta ayagı sızlavın da toymadı.
Sägıydäneñ Şätkedä ber tapkır da bulganı yuk ide. Ul anı Gölkamal söyläve buyınça gına küz aldına kiterä. Avılnı urtalay bülep, çişmälärdän cıyılgan ineş aga ikän. Şul ineş zur suga kuşıla, di. Ä inde su aryagında şomırtlık ikän.
Sägıydäneñ töşenä şul şomırtlık kerde. Şomırtlar şau çäçäktä, imeş. Huş isle ap-ak çäçäklärgä karap torgan arada, alar kinät kar bulıp äverelde. Küzlärne kamaştıra torgan ap-ak kar. Ni hikmätter, şuşı kar östendä tümgäklär. Şul tümgäklär arasında kinät kenä Sägıydäneñ änise päyda buldı. Kulına balta totkan da, zur tumran östenä kuyıp, utın vaklıy. Östendä ör-yaña yäşel bizäkle külmäk. İñenä ak mamık şäl salgan. Sägıydä şul aklıkka ise kitep karap tora. Äniseneñ iñendäge şäl küzlärne kamaştırırday ak kardan da ak. Ul karap tordı-tordı da änisenä endäşte:
— Äni!
* * *
Äbiyemneñ kıyssası şuşı urınga citkäç, min kurkuımnan yılıy başladım. Kızlarnı kızgandım.
— Kaytıp citkännärme soñ? — dip, küz yäşläremä tıgılıp soradım.
— Kaytuın kaytkannar,— dide äbiyem, närsäneder äytep betermiçä.
— Gabdelhämitlär dä kaytkanmı?
— Tüzemsezlänmä, Fatıyma kızım,— dip, äbiyem arkamnan söyde. Min, küz yäşläremne yäşerergä teläp, aska karıym. Äbi süzen dävam itä:
— Kızlar barıber isän kalmıy şul,— dip uftana ul.— Miçkä yakkan bulsalar kiräk. Morcadan çıkkan tötenne kürepme, belmim, ike-öç könnän dürt-biş keşelek ğaskäri törkeme avılga kerä. Kızlar kauşap kalmıy: işek açıp urıslar busaganı atlaganda, sänäk belän karşı alalar. Üzläre dä şul sänäktän vafat bulalar...— Äbiyemneñ küzläre İzgelär kaberlegenä töbälä. — Alar anda yoklıy. Şul ike kız anda. Çukındırudan kaçıp kilgän Talkış kızları...
— Bigräk kızganıç.
— Nişlämäk kiräk. Yazmış...— dip körsenä äbiyem.— Şätke nilär genä kürmägänder dä, nilär genä kiçermägänder... härkemneñ yazmışı — ber tarih. Bu tarihlar şuşı ziratta yoklıydır, kızım.
— Tarih yoklıy dimeni?
— Tarih yoklar inde ul, balam. Bez, isännär, ayagürä yoklap yörgäç...
Minem äbi gel şulay: ni turında söyläsä dä, ber mäğnä çıgara. Närsägäder işaräli, çagıştıra. Tik min bolarnı añlap citkermim. Şuña kürä anıñ süzen bülderep soraşam:
— Äbi, Gabdelhämit abıynı äytmädeñ bit äle. İsmägıyl abıynı da.
— hay, kızım, min barısın da belmim şul,— di äbiyem.— Şätkeneñ Gabdelhämit isemle yegete Yavız İvan ğaskärenä karşı sugışta facigale töstä hälaq bulgan, dip işetkänem bar. Gölkamalnıñ söygän yegeteme ul, ällä başka beräüme? Täğayon äytä almıym.
— Ä Näderhan abıy nişlägän?
— Şätkedä töplängän ul.
— Äbi, Şätkedä häzer alar näselen dävam itüçelär bar mikän, ä?
— Bar bulır...— Äbi sizeler-sizelmäs kenä yılmaya.— Tıñla äle,— di ul miña.— Sineñ babakayıñ Camali. Anıñ ätise Ämirhan. Ämirhannıñ ätise Näderhan isemle. Tik ul Talkıştan kilgän Näderhan tügel. Talkıştan küçkän Näderhan babaynıñ istälege itep kuşkannardır, bälki, bu isemne. Rivayätlärgä karaganda, Gabdelhämit uglan da şuşı näseldän bit...
Ul tınıp kala. Uyların süzlär belän äytep-añlatıp beterä almıydır, küräseñ. Tormışta bulgannarnıñ, bezneñ kürgännärneñ, kiçereş-hislärneñ, fikerneñ bik azın gına süz üzenä sıydıra ala iç. Keşe küñele türendä tel tibrätep äytä almagan nikadärle ser, hislär häzinäse saklana...
* * *
Şätkegä nigez salgan borıngı avıldaşlarımnıñ ziräk akılı, maturlıknı toya belüe, tormış itü öçen näq menä şuşı uñay urınnı saylavı soklandıra. Ämma min bolarnıñ hämmäsen süzgä sala alammı? Küñelem türendäge hislärne tükmi-çäçmi söylärgä süzlärem citärme?
Min şuşı hakta uylanıp basıp toram. Avıl, kırlar, uyçan gına akkan ineş, karşıdagı Keräşen tavı, Büre yılgası... Ämma alarnıñ härkaysı — açılmagan ser. Ul taular, yılgalar elek niçek atalgan? Şau çäçäktä utırgan şomırtlık niçek yukka çıkkan? Onıtılgan isemnärneñ eze kayda kalgan? Tau itägennän tibep çıkkan çişmälär dä, niçämä meñ yıllar dävamında barlıkka kilgän katlam-katlam yalpak ak taşlar da bu hakta endäşmi. Monda borın-borın zamannarda uk keräşen tatarları yäşägän disäm, döreslekkä hilaflık kiteräm. Kürşe Olı Mirätäk, Yansuar avıllarındagı taşlandık möselman ziratların onıtmıyk!
Şätke ziratınnan çittäräk räşätkä belän äyländerep alıngan par kayın da inde niçä yaznı karşılavın, niçä közne ozatuın üze genä beläder. Kayınnarnıñ ak tuzlı käüsälärenä kara taplar — bizäklär töşkän. Kara taplı bizäklär... Ak kayınnar digänebez nigä aklı-karalı soñ? Şatlık belän kaygı, mähäbbät belän näfrät, yäşäü belän ülem yänäşälegenä işarä itüçe bilgelärme ällä alar?.. Ällä kaygı-häsrät kayın tuzına yazılganmı? Şähärdän kaytkan kunak kızçık! Üz soravıña üzeñ cavap tabıp, şunı açıklarsıñ äle, yäme...
* Yaraşık — çabış atı.