Hikäyä
I
Safa abzıynıñ hatını ayaktan yıgılırlık hällärgä kaldı. Yarıy äle örlek kebek ike ulı, kaytıp töşep, ike yagında ike tayanıçı buldılar. Ämma alar kala eşendä, şähär tormışında idelär. Sasmak avılında änkäläre Näfisä äbigä teräk baganaları ikännär dip bolarga hiçkem häykäl kuyarga cıyınmıy, kiresençä, eş östenä başkaların östärgä genä äzer toralar. Şuñadır, ozakka kala almadı ulları, kitep tä bardılar.
Kıskası, Safa abzıynıñ hatını Näfisä äbi ayaktan yıgılırlık hällärgä kaldı şul. Monda ğayep kartlaçnıñ üzendä buldı. Niçä yıllar uñ ayagınıñ baş barmagı bozılıp yörde-yörde dä, ahırda azıp kitep, häzer bülniskä ük kertterep yatkırttı. Yort-kurası tulı sıyırı, kışlavı, bozavı, sarıkları, kazları, tavıkları, çebiläre, ürdäkläre kaldı. Moña qadär hatınlı-irle üz tärtipläre belän alarnıñ hämmäsen karap bara idelär, inde bu yöklär alagayımı bergä Näfisä äbigä audarılgaç, moña qadär çäçäk kebek balkıp torgan hatını korgaksıdı, tartıştı häm beteşte. Citmäsä kürşese Zömäyrä abıstay, moñarçı çäydäşe häm şikärdäşe bulıp yäşägän ahirät dustı, ällä nişläp süz talımsızlıgında tel tegermänenä äverelde, «sugan suın sıgışırga» keräse urınga, halık aldına çıgıp, gaybät tälinkäsen töşerep vattı. Tavışı Näfisä äbigä dä kilep işetelde. İmeş, Safa abzıy anda, bülnistä, hatının kürergä meñ zar bulıp yılap yata da, monısı, kön buyına biş tapkır kalaga barıp kaytuçan canaşı, şuşı gomerlär eçendä irenä, häl beleşä kagılıp, ber genä tapkır da nurlı yözen kürsätmägän.
— Häyersez ikän,— digän,— çebeşläre kırılmagayı, ul sıyır-sarıklarına berni dä bulmas! Yort keläsenä biyäläy qadärle yozagın elsen dä yögersen! İr isän ikän, mal tabıla ul! Ükerep yata, di, Safası, telsez kalıp, ayaktan kalıp!
«Korän» surälärennän «Täbaräk» häm «Yäsin»ne osta ukıganlıgına kürä, barıgız da beläsez, hörmätneñ türen birep künekkän avıl halkı Zömäyrä äbidäy abıstay sıyfatlı ostabikälärneñ süzlärenä kolak saluçan bula. Döres, dönyanı bozsalar, karçıklar bozalar inde. Ämma Zömäyrä abıstay andıylar rätendä tügel ide.
— Min üz iremne enädän ceptä genä yörettem! Avırganı säğatendä-minutında yanınnan kitmädem. Äle dä sagınıp betä almıym üzen. Bu Näfisä ällä kem bulgan! İren kütärep alıp kaytıp, narat astına iltep kuysalar, yılagan bulır äle, häyersez!— dip, bolay da Näfisä äbineñ cimerelep kalgan bäğır kalançasına şul uk könne can öşeterlek bulıp usal süzläreneñ davılın ireştertep, kahären utlı yäşendäy kiterep bärderde.
Zömäyrä abıstaynı ciñärlek keşe ildä älegä tumagan ide. Tatar irläreneñ monıñ işe gaybätkä kolakları tonık säbäple, alar küp närsälärne belmi-işetmi kaldılar. Ämma Zömäyrä abıstaynıñ här äytkännäre, irtänge çıbırkı şartlatkan tavış kebek yañgırap, yarım yokılı Sasmak avılınıñ hatınnarın uyatmakta häm ayaklatmakta ide.
II
Näfisä äbineñ kotı oçuı hak buldı. Ber yaktan — işle mal, ikençe yaktan — ireneñ sırhavı, öçençe taraftan — çäydäşe-şikärdäşe Zömäyrä abıstaynıñ halık aldında yugarı torgan däräcä kuıgın sıtıp taşlavı, ä dürtençedän — iñ hätäre, canın avırttırganı — bolay da telgä betkän, usallıkta tere ügezneñ dä üten tartıp alıp, kipterergä koyaşka elep kuyarlık därte bulgan Sasmak halkınıñ usal tele — hämmäse anıñ kipkän bägırenä kiterep bastı. Altmışınnan uzıp, şökrana belän citmeşkä dä citärlegenä hiçber şige bulmagan, ostabikälärçä östäl başında gına utırıp, ike yagında ike kilenen «Komarskiy»ga biyetep, onıkların yögertep, Korän suräläre mäqamenä başın bögep-tibrätep kenä yäşise çagında ul, äle taşlarga da ölgermägän, ämma niyätenä kilengän şul tormış arbasına kabat cigelergä mäcbür itelde.
Bändäseneñ ğamäle Allahı täğaläneñ üz kulında şul.
Näfisä äbi alay itte, bolay kılandırdı, kiselgän bägırenä tınıçlık birer teläktä ulların çakırtıp, kala bülnisenä yul aldı. İre Safa babay ayagında çagında ciñel bulgan ikän ul. Anı kapka töbendä genä utırtıp kaldıra ide dä, irtä tañnan söten, katıgın, kaymagın cilkäsenä köyäntä-çiläklär belän yökläp, Kazan yagına taba çıgıp kitä ide. Ülän çıkları kipşerep ölgergänçe ayakları inde Sasmakka taba iltüçe sukmakka basa. Arıdım-fälän dimi, könen eş belän uzdıra.
Yortta, aksak bulsa da yarıy, ber ir kiräk ikän şul. Kakşagan taktanımı, avışkan baganamı teräüläp, käkre kadak belänme kagıp kuysa da yarıy, ihatañ büselep kitmi toraçak älegä. İr küze vatıknı-cimerekne söymi, hatın-kız anıñ işegä häyran itep öyränmägän.
Safa babay inde ikençe atnasın uk bülnistä yata. Kitkäneneñ berençe könendä ük ärsez çebeşlär, ällä kaylardan koyma tişekläre tabıp, sugan tütälen tibep taşlarga ölgerdelär, kışlau tanaları ni gomerlär vayımsız hezmät itkän ulagın taratıp attı, çirat utlıkka citte. Boların Näfisä äbi üze genä caylarlık tügel ide. Mägärem ki, Safası yanında bulsa, utırıp kına torsa da yarıy, mondıy hällär hatınıñ başına töşmäs idelär.
Bülnistä yatuçı ireneñ karşına kilep kerä-kereşkä Näfisä äbi tavış kubarmakçı buldı:
— Sin nişläp yatasıñ, Safa, savıga almıyça, äpirässä yasagannarın kötmä, tor, ayaklan!— diyäçäk äle ul aña.
Üleneñ hälen tere belmi, avırunıkın sälamät keşe añlamıy. Näq şulay ikän. Näfisä äbineñ bülniskä kilep kerügä qadere kitte. Şuşı qadär dä avıru keşene beryulı kürep ğadätlänmäsäñ, şulayrak ikän ul. Anıñ hätta adımnarı akrınaydı.
Koridordagı kuşetkada ike hatın söyläşep utıralar ide. Anıñ berse bülnis yapmasınnan, ikençese zatlı kiyemnäre östenä cebenäçä ütüklängän ak halat kigän. Alarnıñ kaysı äytkänder, ämma bik gıybrätle bulıp işeteldelär anıñ süzläre:
— Allahı täğalä bändälären söyä ul. Aña kütärä almagan qadäresen birmi, köçe citärlekne genä nasıyp itä. Şökersez kalıp, artıgın sorasañ, bulganın da ala!
Kerde bit kolagına, hätta küñelenä uyıp yazıldılar şuşı süzlär. Näfisä äbineñ huşı kitä yazdı. Tını kısıldı, täne, söyäkläre kattı. Arırak atlamakçı ide, täräzä yanındagı utırgıçlarnı kürep, şunda köç-häl belän barıp citte. Moña qadär Kazan bazarında katık-söt satıp, annan soñında niçämä kibetlärne yörep çıga algan kodräte bu yulı üzeneñ barlıgın sizdermäde. Şulay da, Allah rähmäte, sulışı kayttı. Kakça yözen sıpırıp, doga belän biten kapladı da kabat ayaklanası itte. Monda yugalıp utırırga kem dip beldegez äle anı! Nindi eşkä totınsa, şunda ut uynatkan Näfisä bit ul! Äbi diyärlek tügel. Ber dä bireşep tormasın!
Söyläşep kalgan tege hanımnar yagına borılıp karadı. Tavışları kilä ide äle. Yaña gına tatarça söyläştelär tügelme, nitkän marca telenä küçkännär tagın? Kalanıkılardır... Kalanıkılar! Alarda iman nıklıgı gomergä tabılmadı inde! Tukta-tukta, ällä işetkännäre alardan bulmıyça, färeştä pışıldavı ideme ikän?
III
Kartınıñ sagınuı hak ikän. Yılaşıp ta aldılar, bülmädäge başka avırularga sizdermiçä genä, yäşerep kenä. Häyer, kart belän karçık nişlämäslär! Alar bit nindi bälalär aşa suzılgan ozın gomer yulın bergä ütkännär, ber tabaktan aşagannar, bergä balalar üstergän keşelär.
Ä annarı, söylämäm disä dä, Näfisä äbi hätta Zömäyrä abıstaynıñ halıkka taratkan süzlärennän zarlanıp aldı. İre Safa kart:
— Hatın,— dide,— bik alay keşe belän arkılıga kiläse itmä äle. Süz ul — taş tügel, yotıp cibär!
— Timer kebek tıgıldı bugazıma!— dide Näfisä äbi, monıñ işe yılak näsıyhätkä küñel birergä telämiçä, canına sıyınu ezläp.— Yotıp cibärä almıy şul!
Safa babay saflıkta söbhanallah ide. Hatınınıñ da yögänen cay-cay gına tartıp, yarsırga mataşkan küñelen tıyası itte:
— Sin, Näfisä, apañ vafatınnan soñ töş kürdem digän ideñ...
Şunnan süzlär aşkınınıñ üzäne borılıp kitte. Zömäyrä abıstay onıtılıp kaldı, täqdir hökemen barlau anıñ öçen dä ähämiyätleräk bulıp çıktı.
— Soñ, ul töşne dip inde, kırıkmasa-kırık tapkırlar söylädem bugay bit... Safa, nigä tagın sorıysıñ?— Näfisä äbineñ bolay äytüendä säbäp üzeneñ dä, haman şul kürgän töşe küñelenä kilep, akılı häyran itkäläştermäktän ide.
— Bolay gına,— dide Safası,— bolay gına... Küñelemä kilä dä tora, kilä dä tora. Ällä ber-ber ğamälemdä hata bar ideme ikän dim?
— Nindi hata inde ul? Gomereñ eçendä çit ber hatınnıñ kulın totıp karasañ ide, äyter idem!— Näfisä äbi ir küñelendä citmeş diyü päriye kıyblasın butap utıradır dip söyläüçelärdän häm belüçelärdän tügel ide.
— Sin çitkä tartma äle!— dide Safa kart.— Arbañ borılıp kerep kitärgä genä tora. Tıkrık sayın yörep, ğalämne äylänep çıgıp bulmıy ul. Töşne söylä!
— Söylä dip inde...— Näfisä äbi avızın söyäkle uçı belän totkan kileş kenä uñı-sulına karap aldı, alarnı tıñlap torırlık çit-yat kolaklar yuk ide. Annan soñ gına süzgä küçte: — Apam Hänifäne, Allahı añar urının ocmahta birsen, gür iyäse bulıp, cidesen uzdırgan vakıtıbızda ide ul...
Hatınınıñ küz uñı töplärendä barlıkka kilgän yäş börtege encelären kartı Safa babay kürep kaldı. Ämma üzen salkınlıkta tottı. Şul gına citmägän ide: cebep utırmasa ni bulgan!
— Kürdem dip inde... Töşne anı, Safa, yahşıga yurarga kiräk. Niçek yurasañ, şulay bula, dilär!
Näfisä äbineñ süzlärennän ni äytergä telägänen añlarga mömkin ide: söyläp aptıratası kilmi, biçarakayım... Safa kart isä:
— Gomerem ozın minem,— dide.— Çänçä barmagı bozıluga karap kına keşe ülmi. Hi-i... İmeş, uñ ayagımnıñ keçkenä barmagı gömbälägän. Kileşä torgan daruın duhtırlar tabarlar äle, Respublika bülnise bit bu. Menä, kisep atsalar, tözäler. Ber-ike atnadan yögerep yörer idem.
— Birsen Hoday, birsen!— dide Näfisä äbi, ireneñ tüşämgä karap toruınnan faydalanıp, tiz genä yaulıgı belän küzlären sörtep alıp.— Ällä çüp kergän inde?
— Sin, Näfisä, niçek dip kürgän ideñ äle ul töşeñne? Yahşıga yurıysı bulgaç, tagın da iskä töşer äle!— dide, kabat söylänep Safa kart.
— Hi-i...— dide karçıgı, bu yulı küñelen tınıç totıp.— Tıñla inde alaysa, çit kolaklar da yuk bugay...
Alar kaybere kitap ukıştırıp, kaysıları çeremläp yatkan avırularga küz yörtep aldılar.
— Küñelemä uyılıp kaldı şul...— Näfisä äbi süzendä tuktalıp tordı, güyä dogada ide sıman. Annarı dävam itte:— Hänifäneñ kabere yänäşä ikän, ziratta kar körim. Şunda ni kürim, yahşı ak at cigelgän koşevkada ap-ak kiyemnän, yahşı tunnarga törengän bik matur, möhtäräm keşe kürende. Hänifä apam ikän. Aptırap kittem. «Nik köriseñ?»— di. Yänäşäsendä — urın, utırırga işarä itä, ım kaga. Utırmadım äle menä!..
Ul, söylägän cirennän kurkınıp, kinät şım kaldı. Anıñ üze öçen häsrätlänüe añlaşıla ide. Ämma bu yulı başına başka uy kerde.
— Urını cännättä ikän, ul şunı äytergä kilgän bulgan!— dide Safa kart, kıyafäten beldeklelärçä totıp.— Bähete bu dönyada bulmadı. Gomeren urın östendä uzdırdı. Anda yahşı atlarda gına yöri bit menä!
— Bik matur itep kürdem min anı, bik matur itep... Allaga şöker genä!— dip, Näfisä äbi urınınnan kuzgalırga itte.
— Kitseñ dämeni?— Safa kartnıñ bolay sabıylanuı häyran itärlek ide.
IV
Näfisä äbi avılına kaytıp citkänçe, inde Zömäyrä abıstay yaña häbär taratıp ölgergän ide. Teldän-telgä, kolaktan-kolakka küçä torıp, ölkännärdän yäşlärgä, hätta bala-çagaga barıp citkän. İmeş, Safa kartka operatsiyä yasamayaçaklar, barmagın kisep kenä kotıla almaslık, ayagın uk özep taşlarlık häldä yata ikän.
Boların uk işetkän Näfisä äbi kotsız kaldı. Citmäsä, kapka töplärendä uynap yörüçe kürşe yortnıñ taşbaş malayı — sipkelle Hismät, başındagı käpäçen kıñgır salgan hälendä, avızın yırıp:
— Babaynı alıp kaytmadımıni äle?— dip soradı.
Ällä ni üpkäläterlek süz dä äytmäde, ämma Näfisä äbineñ, gomergä talkanı korı bulıp, bu yulı büselep kitte, açuı çıktı. İre sihätlänsä, şul bülniçlärendä ber genä köngä dä kaldırmas ide ul anı. Yortı tulı mal-tuar, ike kullap ta citeşep bulmıy. Safası niçek barısın tärtibe belän başkarıp tordı ikän? Hatın-kızga tormışnı alıp baru öçen tayanıç kiräk şul. İr ikän anıñ nıklıgı, ir ikän hatınnarnıñ bähete! «İr birmäk — can birmäk!»— dip yukka gına äytkännärme ällä borıngılar? Şunda — yort arasında selkenep kenä yöresä dä yarar ide.
«Kara äle anı, barmak başı bozılgannan gına keşene şulay bülnistä gacizläp yatkırsınnar inde!»— Näfisä äbi ul vraçlarına-duhtırlarına, hökemätenä, tagın da yugarıdagılarına tämam üpkäläp bette. Berdänber Allahı täğalä genä anıñ küñelendägesen belep tora ide. Yul buyı üzaldına uylanıp barmadı tügel. Dönyanıñ bar hikmätlären belep betergän keşegä äcäl cile kagılıp ütärgä tiyeş tügel ide. Kürgän töşen dä ul barı tik üzenä genä yuradı: «Mine alırga kilgän, mine alırga,— dide, kurkınıp häm öşenep.— Safam şuşı qadär mal-tuarnı karatıp, yort arasında gına yögerülärem citmägän, bülnis yulın taptatıp, şulay gürlärgä kertergä mataşa. İmeş, ayagınıñ çänçä barmagı oçı gömbälägän dä, äpirässä digännären yasasınnar... Bulmagannı!..»
Tagın yılamsıramak bulgan ide dä, barıp çıkmadı... Rähmät yaugırı, ulı hämmä eşlären yalt itterep kuygan, işek allarına, kapka töplärenä qadär sebergän! İr keşe şul. Alar ber kütärgänne, hatınnar un alınıp ta kuzgatır häldä tügellär.
Yortları olı, altı poçmaklı, citmäsä ayırım taş yankormalı, zatlı, avılça gına tügel cihazlı ide. Däü täräzälärdän könneñ maturı yılmaep tora. Änä, aşıgıp atlap ulı kerep mataşa. İşeklärne yapmıy-biklämi kaya gına çıgıp yörde ikän?
— Äni, kayttıñmı? Äti ni häldä anda? Kistermägänme?— dide ul, işektän kürenügä.
— Bikläp yörmägänseñ! Bar cirlär şır açık!— dide Näfisä karçık, çandır ozın gäüdäle kakça ulınıñ yözenä kileşep torgan yılmayuın sünderep.
— Ni, min, avılga avtobus töşkänen kürgäç, ällä şunıñ belän kayttıñmı dip, kütäreşergä yögergän idem!— Allahınıñ rähmäte, ulları ikese dä äniläreneñ ah digän süzlärennän ük kurkınıp toruçan buldılar.— Abıylarga kermägänseñder?
— Nindi kerep toru di ul?— Näfisä äbineñ talkanı kipşerep ölgergän ide.— Yortnı taşlap keşedä yörer çak tügel!
— Keşe dip inde!..
Keçe ulı Hälil, abıysı Samat tügel şul, endäşmi kala almıy. Monı änise dä yahşı belä. Ni akılga utırttılar üzen, yuk, haman şulay bulıp kala kilde, abıysına sıyına ide, abıysına. Şulay inde, arka terägeñ barında dönyalık hätär tügel ul. Änisenä karışıp tormasa, süzsez kalsa ni bula?
Şunda Näfisä äbi ulı Hälilneñ süzlären bastırıp kuyası itte:
— Üzemneke, üpkälämäs!
V
Bolnitsa vraçların aşıktırası ittelär. Monda da Zömäyrä abıstaynıñ süzläre tiyeşençä üz ğamälen uynamıy kalmadı. «Akça kızganalar alar... Vraçlar da keşe, akça kötä torgannardır!»— dip söylägännären böten avılları belän işettelär. Näfisä äbineñ yulına turı kilep oçrasa, pıçaksız da kiskäläp-turaklap taşlayaçak ide üzen. Yortına barıp kerep, tavış çıgarırga isä kodrätennän kilmäde. Şulay da: «Üze soñ, üze, iren üterep, kabergä iltep tıktı, kakça söyäkkä kaldırıp, aşarına da peşermiçä, avıl buylap gaybät satıp yörep...»— digän süzlärneñ çıganagı buldı. Avılnıñ yükä çıbık telefonı şunnan soñ tuktamıy şaltırıy başladı, bu oçta kagılgan çiläk töbe tavışı yugarıgı uramnarnı da äylänep kaytırga ölgermäde, bar da häbärdarlık taptılar. Kiçkä avıl hävef kötkändäy tınıp kaldı. Zömäyrä abıstay bik hutlı ide. Kalın gäüdäsen cähät yörtergä öyrängän avır ayakları anı Näfisä äbigä häzer kiterep citkeräçäklär, süzen Allahı täğalä isemennän «bismillalap» başlap, Äecüs-Mäecüs häm dä İblis tokımnarına qadär alıp baraçak. Köt tä tor, aları belän genä kalsa äle!..
Ämma, Hodaynıñ rähmäte, şul kiçne kilep gozerläp, Zömäyrä abıstaynı ikençe könne, keşegä-keşe işek kagar vakıtlar citkälägänçe, säğat irtänge tugızlarda bulır, kürşe avılga Korän aşına alıp kittelär. Kiçtän täharäten bozası itmäde, tañda vakıtı tar kaldı. Ber soñartılgan eş haman irtägä, annarı arırak, başkasına kaluçan bula. Ämma üzenekennän keşe süzen östengä çıgaru da kileşä torgan ğamällärdän tügel ide. Monı gına Zömäyrä abıstay yahşı belä. Annarı, anıñ yanında kem äle şul qadärle Näfisä karçık?!.
Cäyge ozın kön dä östäl yanında tiz ütüçän ikän. Küp aşalu, küp ukılu, küp dogalar kılu, iskä töşerelgännärneñ isemlege genä dä ike-öç däftär bitennän aşıp kitülär — bolar barısı hätta ni gayrät iyäse abıstaylarnı da yalıktıra ikän...
Ul könne Näfisä äbineñ isä eşläre alga kittelär. Üz yagınnan gayrät itep, Kazan vraçlarına yulnı taptırdı şul. İreneñ kahär töşkän gömbäle çänçä barmagın kisep taşlarga väğdä aldılar. Akçasın da, bülägen dä eredän kuydılar. Anısı gına kütärerlek, häldän kilerlek buldı. Citmäsä Zömäyrä abıstaynıñ da süze asta kalırlık ide. İre dä, hastahanä havasınnan tämam tuygan, ahrısı, pıçak astına üz teläge belän kerüen belderep, ak halatlı ber adäm totıp kergän käğazlärgä kul tamgaların saldı. Tik menä yäş vraç yeget kenä karşı töşte. İmeş, nindider olı hezmät yaza ikän, ä Safa babaynıñ avıruı näq şunda yaktırtılu öçen bik yahşı misal, di. Baş tabipnıñ bu hakta belderüe ällä bireläse akça häm büläklärne azsınudanmı ikän digän hävef balalarınıñ küñelenä töşte, änilärenä dä kilep ireşte. Ber kön eçendä citmeş törle üzgäreş buldı.
— Bu Safa mine tämam gürlärgä kertä!— dip zarlandı Näfisä abıstay, bar dönyasın çitkä kuyıp, äle çarasızlıktan aptırap, äle hävefeneñ ahırın yurap.
Töşkelektän soñ niyätlänep, avıldan yırak tügel İzge Mullahaci çişmäsenä dä barıp, anda kamil täharät belän, danlıklı äüliyäneñ kaberen cide kat äylänep çıgıp, ike räkäğat namaz, cide kat dogalar ukıp, kaber östendäge härtörle çüpräk-çaprak tasmaları belän här käüsäsenä qadär buıp beterelgän särbi kuagına, Safasınıñ avıruınnan kotıluın teläp, üzeneñ gomere ozın bulsınga atap, bergä-bergä yäşärgä därtläre barlıkka ömettä olı çäçäkle kulyaulık bäyläp kuydı, cıyılıp torgan sulı urınga bakırdan häm kömeştän sanalgan yaltıravıklı ike-öç akça da ırgıttı. «Bezdän kalmasın, usallarga kitmäsen!»— dip, ırımı kuşkança kiläü dä äytte. Eşlämägäne kalmadı. Şuşı räveşle möselmança da, mäcüsilärçä dä, äle imanınnan kitep, äle imanına kaytıp, sufiyana häsrätlär çikte. Härhäldä barısın da döres ütäde, ämma ike dinne butavın başına da, küñelenä dä kertep karamadı, çönki mullar-abıstaylarnıñ da mondıy ğamälläre barlıktan ul häbärdar ide. Boları gına barıber dä az toyıldı aña. «Ällä kara tavık satıp alıp, monda kiterep, kanın agızıp korban itep, şunı cide yul çatına iltep kümäseme?»— dip uylap kuydı. Bu hakta bala çagında uk işetkäne bar ide. İmeş, German sugışında ire yugalgan Arça yagı, iseme häterendä döres saklangan bulsa, Cävahirä digän ber hatın, şuşı İzge Mullahaci kaberenä kara täkä kitertep, dogalar ukıtıp korban çaldırgan ikän dä, canaşı ällä nitkän plennärdän ük isän-sau äylänep kaytkan dip söylilär ide. Ul häbärlär yalganga çıkmadı, ahrısı. İreneñ German cirlärendä dä näsel-näsäbe ternäklänep, onıklarıdırmı, ber-bersen tabışıp, mondagıları yort-tufrakların taşlap şunda küçep kitkännär, di. Dörester, yugıysä şuşı qadär ük olı häbärlärdän itep söylämäs tä idelär.
Ul könne Näfisä äbi, ber kilgäç-kilgäç inde, irem Safa soragan ide dip, dürt şeşä tutırıp, Mullahacinıñ tängä sihät, yöräkkä därt birä torgan çişmäseneñ suın da alıp kayttı. Keçe ulları irtägä kabat kalaga kitäse ide, ätisenä kertep çıgarga äytte.
VI
Safa babaynı hastahanädän alıp kaytkan könne Zömäyrä abıstay häl beleşergä kilde. Bu qadär dä olı eşneñ ahırı häyerle tämamlanuda üz öleşeneñ yöz dä yegerme täşkilät däräcäsennän dä artık ikänlegen küzdä totıp:
— Dogamnan da kaldırmadım. Namazım sayın isemä aldım, Safa tugan!— dip süzgä kereşte, şular belän därt birep, tür yakta ak cäymäle urın-cir östendä yatkan kartlaçnı avıru halätennän aynıtıp cibärgändäy uyattı. Näfisä äbi dä, işek alları tiräsendäme koş-kortların karagan cirennän, anıñ tavışın abaylapmı, kabalangan hälendä yögerep kerep citte. Urta işek yañagına kıñgır başın söyäde, kolak kuydı. Bu süzlären işetkäç, avızına su kaptı.
— Mine äle monda,— dip söyläp kitte Zömäyrä abıstay, Safa babay yanındagı urındıkka oyalagan cirennän kırın küz karaşına Näfisä äbine kozgınday eläkterep alıp,— iren açka üterde dip avızların sasıtıp yörüçelär dä buldı. Andıylarga Allahınıñ kahäre töşsen, äye, Näfisä!— dide.
Abıstay qadär abıstay aldında niçek inde avız kütärep süz äytergä mömkin? Safa kart ämma dä bik tiz arıdı bulır, küzlären yomdı.
— Menä, işetep kayttım äle,— dide, süzeneñ kuätenä märtäbä itep Zömäyrä abıstay,— Döbyazdamı, Biyektaudamı imçe kart bar ikän. Elek üze dä duhtır bulgan. Atnıkı, dime, adämnekeme şunda. Bik osta ikän. Kulında monıñ şifası. Allahınıñ rähmätle ul, bändäläre arasına şundıylarnı cibärä tora. Sıpırıp alganday gına itä ikän. Barıgız, çakırtıgız. Akçagız — citeşle, yort-cirläregez — şäp. Ber sarık bagışlagız!..
Näfisä äbineñ bu süzlärdän kotı kitte. Ämma Zömäyrä abıstay haman da söyli birde. Süzeneñ kuäte öçen meñ törle dälillär taptı. Annarı:
— Näfisä, çäyeñne yañartasıñmıni äle?— dip, östäl yanına utırmıy kitmäsenä işarä itte.
Şul uk kiçne Safa babaynıñ häle kabat avıraya başladı. Hastahanädän kaytartılganınnan birle menä bügen-irtägä ayagına basar kebek ide, ämma sabırı ozakka barmadı. Barmaksız kaldırılgan urını da tözälep citkän kebek buldı, yugıysä. Ämma, karavat başına yalgış bärelep, yarası açıldı, kan katış ülege aga başladı. Böten ışanıç imçe çakırtuda kaldı. Ul isä avırunı kürmäs borın bäyäsen kuydı, hastalık säbäben bilgeläde. Kileştelär, kaya barsınnar. Süzläre ışandırırlık ide.
İmçe bilgelängän köngä kilep alırga kuştı. Safa babay yanına kerüenä ük öşkerenä, tökerenä başladı, ällä nindi äçe-töçe sular sipte, şırpı kabınnan traktor mayı atalgan solidol çıgarıp, «Ämerekänskiy bälzämin» diyäräk, anı bik küp sarıf itte. Kartlaçnıñ buyalmagan ciren kaldırmadı. Bäyäse dä kötelgännän bişkä arttı. Anıñ im-tomı şular belän tämamlanıp, akçanı bötärläp kenä kesäsenä tıktı da:
— Öç könnän ayagına basar!— dip, olı yul çatına alırga kiläselären belderep, tizräk şunda iltterep kuydırdı. Eşläre bik küp ikän.
Safa babay bu ğalämätlärdän arıp-talçıgıp betkän ide. Tökreklärdän, äçe-töçe sulardan, «Ämerekänskiy bälzämin»nän tämam sasıp yokıga tardı. Näfisä äbi dä, kapka töbendä imçene olı yulgaça iltep kuyarga maşinasında kötep utırgan olı ulı Samat ta, anıñ yanındagı keçe ulı Hälil dä çın küñellärennän ışandılar: bu hikmätlär ätilärenä hiçşiksez sihät kiteräçäk idelär! Därtlärenä därman iñde. Meñ rähmätle bularak, imçene «Ciguli»da gına, tuzanın da töşerttermiçä, soragan cirenä iltep ireşterdelär.
— Öç könnän ayaklı bulır, Allahı boyırsa!— dide, huşlaşkanında imçe kart, tagın da ber kat belderep.— Bıltırlarnı kırık yäşlek Mocga Safuanınıñ kara çiren aldım, yolkıp alganday aldım!..
Anıñ söyläüläre buyınça, dönyanıñ uñ häm sul taraflarında meñnärçä keşelär anıñ kul, tökrek häm tın şifaları arkasında gına da ayaklarına baskannar, äle yözgäçä yäşärlär sıman ikän. Bolarnı uk işetkäç, Samat belän Hälilneñ avızları morca tişegedäy açılıp, akılları häyranlıkta kalgan. İmçe, ägär kiräksä, öç könnän kilülären kötären belderep, yul buyında üzen zarıkkan maşinalarga iğtibar da itmi, aralarınnan bersenä utırıp kitep tä bargan.
— Monıñ şifası kuätleder!— digän Hälil, «Ciguli»yın kala yagına taba kuıp alıp kitkän abıysı Samatka fikeren belderep.— Anıñ artınnan niçämä maşinalarda kilgännär. Eşen çiratka salgan inde. Bezgä äle dä yarıy uñayga kilde!
VII
Safa babay çınnan da, imçeneñ äytkänençä, öçençe kön buldı digändä ayagına basarday bulıp uyandı. Tañ atıp, kötülär kitkän, avılnıñ bala-çagası uramga sibeler çaklar ide. Hatını Näfisä äbine däşte. Rähmät yaugırı, yakındarak kına ikän, urın-cirlären cıyıştırıp yöri.
— Ni buldı? Bäräqallam, ällä toram dip äytäseñme? İmçeneñ kilüe fayda itkänder... Kulı şifalı digän ide, hakmı ällä?
— Sin, hatın,— dide, häbäreneñ ciñel tügellegen sizderergä teläp, cavap birmiçä genä Safa babay,— yuınıp alıyk äle, su kiter!
— Utırıp yuınmıysıñmı soñ?— Näfisä äbineñ ışanıçı zur ide. Menä ire ayakka basar, hätta yörep tä kitär, dönyaları kabat tügäräkläner, çäyeneñ dä täme kaytır.
— Su kiter, hatın! Monda yuınsam da...
— Närsä uylap çıgardıñ tagın? Yatkan cirdän kem yuına inde?— dip söylänep, yuıngıçları torgan yakka atladı Näfisä äbi.— Urınnarnı cıyıştırıp beterergä birsä ni bula?
Çittäräk torgan komganga ürelde. Şunda gına huşı bozıldı: «Kara äle, yuınam dip, täharätlänmäkçe bula bu!»— dide. Borıngı kartlarnıñ ülem tüşägendä dä täharätlänep, işarä belän genä bulsa da namaz ukıgannarı hakındagı häbärlärne işetkäne barlıgın isenä töşerde. Kulına olı sölge aldı, cilkäsenä saldı. Gaz plitäse östendä torgan çäynegenä kilde. Kütärep karadı. Suı bar, cılı bulırga tiyeş ide. Äle genä çäy eçelde tügelme? Komganına agızdı. Kartı yanına kilde.
— Munça kerer idem!— dide Safa babay, komgan kütärep kergän Näfisä äbigä zarlanıp.— Monıñ belän genä bulmas. Sasıp betkänmen...
İmçeneñ tökrek häm äçe-töçe sularınnan, «Ämerekänskiy bälzämin» digän traktor mayınnan soñ bülmädä kaldırıp kitkän sasılıgı küñellärne ukşıtırlık bulıp öç kön rättän tordı. Näfisä äbi dä anısına gına tüzde, Safa babay da riza bulıp yattı. Ämma bügennän dä kaldıra almıylar ide.
— Yarar alaysa, olı ulıbız da kaytam bügen digän ide. Yagıym munçanı, yuındırırbız!— dip, Näfisä äbi cilkäsendäge sölgeneñ başın uçlap, komgannan çak-çak su audarıp anı yüeşläde dä, kartınıñ yözen, muyınnarın sörtte. Güyäki balçıkka töşkändäy, ak sölge pıçranırga ölgerde. Hak süzder inde, keşegä äcäle yakınaysa, suınnan utı, havasınnan tufragı ayırıla başlıy, imeş. Ämma bu hakta Näfisä äbi belmi ide.
Berazdan munçasın yagıp cibärde. Safa kart yoklap aldı. Ul da tügel, yal aldınnan ulları, kilen häm onıkları ber-ber artlı kaladan kaytıp kerdelär. Bäleşen dä peşerdelär, ätilären dä munça kertep kaytardılar, urın-cirlären dä alıştırdılar. Safa babay haman ayaklarına basa almadı, inde ul alarnı yugalta baruın, ülgännären toya, ämma monıñ belän kileşä genä almıy ide. Ägär dä çänçä barmagın kismi kaldırsalar ide! Tabiplar eşenä katışırga yarıy dimeni? Bolar hakında da başına uylar kergäläde...
VIII
Safa kartnıñ cenazası salkın kış könenä turı kilde. Ber yıl digändä Näfisä äbineñ kürgän töşeneñ hikmäte açıldı. Üzenä uylap yörüe genä hatalı buldı. Häyer, ul anıñ asılın soñgı vakıtlarda açık töşenä bardı, ämma täğaen gına barıber belep, şigennän arınıp kala almadı.
Tagın Zömäyrä abıstay halıknı häyran itte häm Näfisä äbine Safa babaynıñ ülemendä ğayepläp söyläde. Ul da tege serle töş hakında häbärdar ide. Dälillär kiterä-kiterä yuragaç, niçek ışanmıysıñ?
— Alarnıñ yort-cirläre dä şul apaları Hänifä isemendä bulgan ikän. Gomer buylarına aña arkalanıp, salım da tülämi, invalidnıñ sırtın kimerep yäşägännär,— dide ul, cäydän ük kalgan üpkäläülären çıgarırga tırışıp, ällä kayçan bulıp uzgan vakıygalarnı yañartıp.
Süze döres ide. Çınnan da Näfisä äbineñ bıltır gına gür iyäse bulgan, annarı töşenä kergän şul Hänifä apası gomeren urın östendä invalid bularak uzdırdı. Böten yort-cirläre anıñ isemendä idelär. Gomumän dä ber alarnıkı gına tügel, avıllarında härkaysınıñ diyärlek yuk avırunı bar itep kürsätep, cıygan baylıkların kimlekkä isäplätü kebek gönahları sovet çorında da, annarı soñ da töp yäşäü räveşläreneñ berse buldı. Bu eşlären yäşerep mataşuçılar da az diyärlek. Beräüläre şulay yäşägäç, ikençeläre, berençelärennän ürnäk alıp, başkaça gomer itüne buldıra almadılar. Bolar östenä gaybät häm karaklık ta alarda buldıklılık ğamälläre isäbendä yördelär. Avıl başında gına kümhuc biş yıl buyınça zamança fermalar tözette. Bu häl eleklärne buldı. Ferma tözeleşenä kiterelgän materiallar tönlä belän avılga taba ayaklanu ğadätendä idelär. İnde kümhucları betep, agrofirmalar oyışa başlagaç, şul uk yaña tözelgän fermalarnı, iskeläre belän bergä atna-un kön eçendä sütep, därtlänep taşıp, kisäsen kisep, öyäsen öyep, başkarasın başkarıp kuydılar. Ber süz yuk, hämmäse dä bulgan häm tırış idelär.
Zömäyrä abıstay belän süzgä kerergä Näfisä äbineñ bu yulı da köçennän kilmäde. Monısı gına tınmadı, tagın süz kitte. Anısı kilep ireşelgändä Näfisä äbi baş öyänäge belän urında yata ide. Talkanınıñ korılıgı anı ayagına bastırdı:
— Kem kaber kazıgan, kem kardan arçıp yörgän?— dip, açu belän kuzgalıp, şul süzlärenä iyärä kilep, meñençe tapkırında da alarnı üzgärtmi kabatlap, turı Zömäyrä abıstaylarga barıp ta kerde. Tegese:
— Söbhanallah!— dip, çıgıp diyärlek karşı aldı.— Gomereñ ozın ikän! Nişläp äle soñgı vakıtlarda kürenmi başladı Näsimä digän idem. Menä bit, üz ayagıñ belän yöri ikänseñ!
Kergän keşene Zömäyrä abıstay üze dä çäysez cibärä dimeni inde? Suı da kitertelgän, şikäre dä, balı da, mayı da, kala ikmäge dä bar. Yalgız başıña çäy eçü — korsak eçen çaykau gına ul, ä menä çökerdäşep söyläşä-söyläşä ber samavırnı yıguga hiçni citmi. Köneñ dä kıskara, gomereñ dä ozınaya!
May-noyabr, 2004.