Hudocnigı S. KULBAKA
Bu kitapta manipulyator-illyuzionist Rämzi Garifullin ukuçılarnı üz professiyäse belän tanıştıra häm kayber fokuslarnı mäktäp sähnälärendä, kiçelördä üzegezgä dä sınap kararga täqdim itä.
Urta häm olı yäştäge mäktäp balaları öçen.
© Tatarstan kitap näşriyätı, 1978.
Avtordan
Yış kına miña: «Siräk oçrıy torgan professiyä saylavıgıznıñ säbäbe närsädä häm fokusçı bulu teläge berençe tapkır niçek uyandı?» — digän sorau belän möräcäğat itälär. Aña cavap birgändä ireksezdän ber vakıyga iskä töşa.
Miña cide yäşlär çaması bulgandır. Könnärdän ber könne bezneñ avılga «küz buuçılar» kilde. Alar, törle hikmätlär kürsätep, böten avıl halkın tañga kaldırıp kittelär. Soñınnan bu hakta avıl halkı un öl buyı söyläde. Änä şul vakıyga miña ayıruça nık täesir itte häm min älege «küz buuçılar» şikelle artist bulu teläge belän yana başladım. Läkin bu maksatıma tiz genä ireşä almadım. Min üsep citkändä, sugış başlandı. Min Ufa zavodlarınıñ bersenä eşkä kerdem, Eş avır: üzem kebek üsmer yegetlär belen tsehlarga kiräkle timerlär taşıybız. Fatirıbızga kaytkaç, eştä birelgän ber sınık ikmäkne salkın su belen aşıybız da, bişmätebezne börkänep, salkın idängä yatıp yoklıybız...
Annarı bik tırışıp gazosvarşik hönärenä öyrändem. Timer kisäm, timerne timergä yabıştıram!
1944 yılnıñ cäyendä Ufanıñ häzerge Matrosov isemendäge pyrkında küçmä tsirknıñ gastrolläre başlandı. Mäşhür tsirk artistı Yuriy Durov citäkçelegendäge kollektiv kilgän ide. Min, älbättä, tsirkka çaptım. Andagı ekvilibristika, fokus häm congler uyınnarın tañ kalıp karadım. Läkin ber karau gına kanäğatländermäde. İkençe kenne eştän kaytkaç tatgın tsirkka çaptım. Barınnan da nıgrak, .mine andagı fokuslar kızıksındıra ide. İh, şularnıñ bersen genä bulsa da öyränep kal ideñ!
İkençe tapkır bargaç, congler uyınına tämam ğaşıyq bulıp kayttım. Şunnan kitte inde: min här kön eştän soñ tsirkka yöri başladım. Aydan artık şulay yörgäç, congler uyınnarınıñ kayber ısulların häm ike-öç törle fokus öyränep alıp, ber kiçädä üzebezneñ tseh kollektivı aldında çıgış yasap kürsätergä buldım. Läkin sähnägä çıgu belän küz allarım karañgılanıp kitte, tez buınnarım kaltıradı. Äyter süzlärem onıtıldı. Şabır tirgä battım. Ul gına da tügel, fokus öçen äzerläp kuygan äyberläremne yalgış urındıgı belän bärep audarıp, tämam adäm kölkesenä kalıp, sähnädän kerep kittem.
Gazosvarşik hönärenä tiz öyrängän idem dä bit. Küräseñ, sähnä kanunnarı başkaçarak ikän. Ämma min barıber artist bulu uyımnan kaytmadım. Şul uk vakıtta min üzem öçen ber hakıykatkä — nindi genä hönärneñ ostası bulu öçen dä başta bik nık öyränergä, küp ukırga kiräklegenä dä töşendem.
Min bolarnı şunş öçen söylim, çönki gadi genä bulıp kürengän ber fokusnı uñışlı başkarıp çıgu öçen dä küp kenä fän zakonnarın belü häm zur künegü kiräk. Mäsälän, bu kitapka kergän «Küräzäçä lampoçka» isemle fokusnı fizika häm himiyä zakonnarın kullana belgändä genä uñışlı başkarıp bula. Yäki «Käğazdän yomırka üsterü» fokusınıñ hikmäten alıyk. Ä ul bik gadi: uksuska salgaç, yomırka kabıgınıñ izvest matdäse uksus belän himik reaktsiyägä kerä häm ul erep betä... «Şeşä feyerverk» tryuklarında dä şul uk tabiğat-fän zakonnarı...
Bezdä üz maksatıña ireşü öçen böten mömkinleklär dä bar bit. Nemets faşistların ciñgän yılnı teatr uçilişesına ukırga kerü bähetenä ireştem. Anı 1949 yılda tämamlap, artist iseme aldım häm Minzälä teatrında ekvilibrist, illyuzionist bulıp eşli başladım. Kiräk çagında näfis süz söyläüne dä miña tapşıralar ide. Annarı, armiyä hezmätemne tutırıp kaytkaç, G. Tukay isemendäge tatar däülät filarmoniyäsendä eşli başladım. Sovetlar Soyuzınıñ bik küp ölkälärendä çıgış yasarga turı kilde. Süz arasında tagın şunı da iskä töşerep kitim: zavodta eşläü yılları mine törle hönärlärgä öyrätsä, armiyä hezmäte pöhtälek, cıynaklık, sizgerlek häm tüzemlelekkä künekterde.
Ä 1965 yılda, konkurstan uñışlı ütep, Mäskäüdäge ekvilibristlar häm illyuzionistlar icat masterskoyına ukırga kerdem. Monda ilebez başkalasınıñ kürenekle akterları bezneñ hönärneñ serlären öyrättelär, yaña nomerlar äzerlägändä yakınnan yärdäm ittelär.
İcat. masterskoyınnan min filarmoniyägä yaña programma äzerläp alıp kayttım häm kontsert brigadası sostavında tagın il buylap gastrollärdä yöri başladım.
İnde menä ozak yıllar buyı tuplangan icat täcribämneñ berkadörese belän sezne dä tanıştırıp kitäsem kilä. Tik başta fokus turında berniçä süz:
Fokus digän närsä bala çaktan uk härkemgä tanış. Yahşı itep başkarılgan fokusnı tamaşaçılar härvakıt yaratıp karıy. Anı tsirkta, sähnädä, törle zallarda, pohodlarda, hätta öydä — iptäşlär, yakın duslar yanında da kürsätergä mömkin.
Fokusçılar häm küz buuçılar keşelek dönyası barlıkka kilgän çaktan uk yäşäp kilsälär dä, fokus härvakıtta da kiñ massa öçen küñel açu sängate bula almagan. Zamanında ul halıknı ekspluatatsiyäläü yeçen hezmät itep, din ähelläre kulında serle koral bulıp ta faydalanılgan. Tabiğat küreneşläreneñ çın säbäben belmägänlektön, bezneñ borıngı babalarıbız ul «serle» küreneşlär «alla tarafınnan başkarıla» dip uylagannar. Alla häm ruhanilarnı yumalap bula, tege yäki bu tabiğat küreneşeneñ yogıntısın üzeñ telägänçä tuktatıp yäki üzgärtep bula, yağni «moğciza» yasap bula dip ışangannar.
Ä ul «moğcizalarnı» yasauçı keşelärne maglar dip atap yörtä başlagannar,
Din ähelläre — maglar, halıknı üz kullarında buysındırıp toru öçen «moğcizaların» kürsätkändä tabiğatneñ älege serle küreneşlären häm fän yañalıkların osta faydalangannar. Alar törle fokuslar yärdämendä üzlären sihri keçlär hucası itep tanıtıp kilgännär. Gıybadäthanälärdä şämnärneñ üzennän-üze yanıp kitüe, ruhanilarnıñ tötennän üsep çıguları häm küz açıp yomgançı kullarındagı äyberlärne yukka çıgaruları, älbättä, küplär öçen moğciza bulgan.
Ğasırlar ütü belän moğcizalar, din ähelläre kulınnan bazar mäydannarına, balagannarga taralıp, , küñel açu sängatenä äylänep kitä. Halıknı ekspluatatsiyäläü koralı bulgan moğcizaların kiñ massaga taratkannarı öçen, dinçelär bazar fokusçıların bik katı ezärlekli başlıylar.
Cäzadan kotılu öçen, bazar fokusçıları, bez dä alla bändäläre dip, fokusların dini formaga äyländerälär. 15 yözdä Germaniyä cirlärenä taralgan fokusçılar «moğcizam başkarganda «hok est korpus meum» (latinça, rusçası «siye yıst telo moyı») dip, äfsün ukıy başlıylar. Bu turıda nemets ğalime Damman, ğasırlar ütü belän älege äfsün süzläre kabatlana-kabatlana dini mäğnäsen yugaltıp, «hokus-pokus äylänep kalgan, şunnan «fokus» süze barlıkka kilgän, di,
Çittän karap torganda fokuslar kürsätä belü bik ciñel häm serle ber küreneş kebek kenä toyılsa da, _ul, başvatkıç mäzäk bularak, möhim funktsiyä üti. Fikerläüne üsterä, keşe kodräte aldında gorurlık uyata. här fokus — osta itep işerelgän döreslek ul.
Küp kenä keşelär, berniçä fokusnıñ seren öyränep alu belän, fokusçı bulırga mömkinder dip uylıylar. Tamaşaçılar tarafınnan yaratıp karala torgan härber fokus bik küp köç tügelgän daimi hezmät cimeşe ul. Mäsälän, muzıkant bulu öçen başta notalarnı yahşılap öyränergä kiräk. Ämma notalarnı belü belän genä çiklänep, daimi räveştä künegülär yasamasañ, berkayçan da muzıkant bulmayaçaksıñ. Fokus canrında da eş näq menä şulay tora. Yıllar buyı özleksez räveştä icadi künegülär yasamasañ, fokus seren belü genä berni dä birmäyäçäk.
Küz aldına kiteregez: fokusçı tamaşaçılar aldına çıgıp basa. Aña yözlärçä keşelärneñ küzläre t;öbölgän. Alar barısı da fokusçı häräkätläreneñ serenä, fokusnıñ häyläsenä töşenergä omtıla. Ä ul häyläsen sizderergä tiyeş tügel. Şuña «nık, här adımı ülçängän, här häräkäte aldan uylanılgan kulları, barmakları — gomumän böten gäüdäse häräkätçän häm citez bulırga tiyeş.
Fokusçı ber tryuknı başkarganda katlaulı bulmagan, gadi genä häräkätlär yasıy sımak. Läkin härber häräkät, ul niçek kenä gadi buluına karamastan, aldan uylanılgan berniçä ayırım häräkättän tora. Ägär fokusçı kabalanmıyça, bik tabigıy itep cide häräkät yasıy ikän, ul karauçılar öçen ser bulgan (nider eşli torgan) sigezençe häräkätne dä başkaları kebek tabigıy itep başkarırga tiyeş.
Bu kitaptagı fokuslarnı başkaru öçen, artık mäşäqatle bulgan, katlaulı rekvizitlar soralmıy. Tryuklarnıñ kübräge könküreştä kullanıla torgan äyberlär yärdämendä başkarıla. Artık çeterekle sähnä kiyeme häm bik tä katlaulı rekvizitlar fokusçınıñ artistlık säläten üsterügä fayda itmi. Şulay bulgaç, fokusçı-artist, üzeneñ rekvizitları belän eş itkändä, iñ berençe planga citezlek häm artistlık ostalıgın kuyarga tiyeş. Menä şunıñ öçen dä inde fokusçınıñ böten gäüdäse häm kulları bik citez häräkätçän buluı şart.
Kullarnı citezlekkä öyrätü öçen, künegülärne agaçtan yasalgan şarlar yärdämendä yasau yahşırak. Mäsälän, ike şarnı almaşlap ber kulda gına sikertep toru, ber kuldan ikençe kulga şoma gına itterep küçerü, sul kul belän ber törle häräkät yasagan çakta, uñ kul belän şar sikertep toru alımnarı h. b.
Künegülärne härvakıt közge aldında yasarga kiräk.
Här fokuska karata rekvizitlarnı pöhtä, uñaylı itep yasau öçen, slesarlık häm tegüçelek şikelle hönärlärne dä belergä kiräk.
Hezmättän kurıkkan keşe fokusçı bula almıy. Tüzemlek, pöhtälek, här eşne cirenä citkerep başkara belü, tapkırlık — bolar fokusçınıñ ayırılgısız sıyfatları.
Fokuslarnı uñışlı başkarıp çıgu yeçen, tübändägelärne iste totu faydalı:
1. Sähnä kiyeme üzeñä uñaylı häm tamaşaçılarga täesir itärlek mavıktırgıç bulırga tiyeş. İñ yahşısı— äybät torgan kamzul häm tübätäy.
2. Fokuslar muzıka belän başkarılsa, aldan uk kat-kat repetitsiyälär yasap kuyarga kiräk. Muzıkanıñ tegäl buluı fokuslarnıñ uñışlı ütüe öçen bik tä mähim.
3. Üzegezgä nıklap ışanmıy torıp sähnägä aşıkmagız. Äytik, congler şarlar sikertkändä, ber şarı kulınnan yalgış töşep kitä ikän, ul anı yañaday kütärep alıp, çıgışın uñışlı beterä ala. Ä fokus canrında yalgışnı tözätep bulmıy. Ägär dä tamaşaçılar öçen ser bulgan berär rekvizit yalgış töşep kitsä, fokus bötenläy yukka çıgarga mömkin. Andıy yalgışlıklar bulmasın öçen, başta kat-kat künegülär yasarga kiräk.
4. Tamaşaçılar yuk çakta, sähnä belän zalnıñ yaktırtu caylanmasın karap, yaktılıknıñ tögäl buluın köyläp kuyu fokuslarnıñ uñışlı çıguına yärdäm itäçäk. Sähnä fäqat tamaşa zalı yagınnan gına yaktırtılırga tiyeş.
Pärdäneñ açılıp yabıluın kat-kat tikşerep kararga da onıtmagız. Çönki pärdäneñ az gına totkarlanıp toruı da şaktıy küñelsezleklär tudırırga mömkin.
5. Nindi fokuslar başkaru turında tamaşaçıga aldan berni dä äytmägez. Anıñ böten kızıgı kinät buluında.
6. Üzeñä uñaylı urın saylap, kiräk bulaçak östäl häm urındıklarnı, fokus cihazların şul urınga aldan uk köyläp kuyarga kiräk.
7. Kontsert bargan çakta sähnä yagında häm artistlar bülmäsendä çit keşelär bulırga tiyeş tügel.
8. Fokuslarnı başkaru tärtibe yazılgan programma küz sirpü belän kürep alırlık uñaylı urında» bulsın.
9. Fokusnı başkarganda barıp çıkmasa, yugalıp kalmıyça, uyın-kölke belän ütkärep cibäregez.
10. Nindi genä soraular işetsägez dä, tamaşaçı belän süzgä kilmiçä, uyın-kelke belän cavap biregez.
Yäş üzeşçän artistlarga häm fokus söyüçelärgä teläk şul: bu kitaptagı fokuslarnıñ tehnikasın öyränü belän genä çiklänep kalmıyça, alarga üz fantaziyägezne östärgä dä tırışıgız häm yaña fokuslar icat itegez.
KÜRENMİ TORGAN TÄÑKÄ
2
Östälgä keçkenä stakan kuyılgan.
Fokusçı kesäsennän ber täñkä ala da, kulyaulıkka törep, tamaşaçınıñ bersenä totıp torırga kuşa.
Annarı stakannı alın, yaulık belän kaplangan kileş, täñkäsen stakanga töşerä.
Täñkäneñ barlıgına ışandıru öçen, stakannı selkep beraz şaltıratıp torgannan soñ, yaulıknı açıp cibärsä — täñkä yukka çıkkan bula.
HÄZERLEK SERE HÄM BAŞKARU
Fokusnı başkaru öçen ber täñkä (A) häm täñkä zurlıgında tügäräk pıyala kiräk (B). Pıyalanı stakanga salgaç, ul stakan töbendä täñgäl yatıp kalırga tiyeş. Fokusnı başlagançı täñkä belän pıyala kesägä salıp kuyılgan bula.
Başkaruçı täñkäne pıyalaga täñgäl kaplangan kileş kürsätä dä (V), yaulıkka/kuyganda, täñkäne kulında kaldırıp, tamaşaçıga tügäräk pıyala tottıra. Häzer pıyala yaulık aşa täñkä rolen başkara, ä täñkä stakannı alganda östäldä kala.
Häzer inde yaulık astındagı pıyalanı kür-sätmiçä genä stakanga töşerä dä, beraz şaltıratıp torgannan soñ, yaulıknı ala. Stakan täbeñä täñgäl yatkan pıyala ütäli kürenü säbäple, «yukka çıga».
ÖÇ TİYEN OÇTI
3
Fokusçı kesäsennän kulyaulık alıp tamaşaçıga kararga birä — anda berni dä yuk. Şunnan soñ yaulıkka 3 tiyen akça kuyıp, aldarak utıruçılarnıñ bersenä totıp kararga birä. Tamaşaçı yaulık eçendä akça barlıgın äytä.
Başkaruçı yaulıknı tamaşaçıdan alıp selkep cibärsä — 3 tiyen yukka çıkkan bula.
HÄZERLEK SERE HÄM BAŞKARU
Fokusçınıñ ike barmagına neçkä rezin buıp kuyılgan bula (A). (Rezinkanı imezlektän kisep alırga mömkin.) Başkaruçı akça törelgän yaulıknı tamaşaçıdan algaç, akçanı barmaktagı rezinkası belän sizdermiçä genä budırıp kuya (B). Yaulıknı totıp selekkändä, akça töşmiçä, şul töyendä torıp kala.
SÄYER KONVERT
4
Fokusçı poçta yäşigı ,häm konvert totıp zalga töşä dä, tamaşaçılarnıñ bersennän äytep torıp, adres yazdıra.
Şunnan soñ yäşiknıñ buşlıgın kürsätep, adres yazılgan konvertnı şunda saldıra.
İkençe tamaşaçıdan konvertnı aldırıya, adresnı ukırga kuşsa — konverttagı yazu «yukka çıkkan» bula. Tagın kire saldırıp, başkasınnan aldırsa — adres yañadan yazılgan bula.
HÄZERLEK SERE HÄM BAŞKARU
Sere yäşikta. Yäşik räsemdä kürsätelgän zurlıkta, öçpoçmaklap katırgıdan yasala. Eçenä . (yak-yak stenalarına täñgäl yatışlı itep) dürtpoçmaklı yuka katırgı salıp kuyıla (A). Yäşiknı kay yakka avıştırsañ, katırgı şul yakka yata. Soñınnan, eçendäge katırgı belän yäşik — ikese "dä kara buyauga buyala. Hikmät şunda: sähnägä çıkkançı, yäşik eçendäge katırgı astına yazılmagan ikençe konvert salıp kuyıla (J5).
Başkaruçı yazılgan konvertnı yäşikka saldırgaç, ikerçe tamaşaçıdan aldırganda, yäşiknı yantaytıp, urtadagı katırgını ikençe yakka avıştıra da katırgı astındagı yazılmagan konvertnı aldıra. Ä yazılmaganın salgaç, katırgını kiregä avıştırıp, yazılganın aldırta.
SÄYER TÄÑKÄLÄR
5
Östälgä bişär tiyenlek akçalar (20 danä) salıngan çäy tälinkäse häm tälinkä yanına tagın, tamaşaçılarga kürsätmiçä, bişär tiyenlek akça öyeme (10 danä) kuyıla.
Tamaşaçılar arasınnan fokusçı üzenä ber yärdämçe çakırıp ala.
Şunnan soñ yärdämçeneñ baş kiyemen sorap alıp (mäsälän, bürek bulsın di) kulına tottıra da tälinkädäge akçanı şunda sala. Annarı salıngan akçalarnı tälinkägä berämläp sanap salırga kuşa. 20 akça sanalıp
betkäç, bürektä ber akça da kalmaganlıgın tamaşaçılarga kürsätep, tälinkädäge akçanı tagın da bürekkä sala.
— Akça sanagannı yarata, dilär, äydäle tagın ber märtäbä sanap karıyk,—dip, fokusçı bürektäge akçanı yañadan ber tapkır tälinkägä sanap salırga kuşa.
Bu sanauda tamaşaçılar 20 akçanıñ 30 danägä artkanın kürälär.
HÄZERLEK SERE HÄM BAŞKARU
Fokusçı tälinkäne östäldän alganda, tamaşaçılarga kürsätmiçä kuyılgan akça öyemen tälinkä astında kaldırıp tota da, ikençe tapkır bürekkä salganda, tälinkädäge akçalar belän bergä bürekkä sala (A).
MAGNİTLI BARMAK
6
Bu fokusnı sähnädä häm iptäşlär yanında, da kürsätergä mömkin. Başkaru öçen häreflär töşerelgän 30 danä kartoçka kiräk bula. Monıñ öçen atlas käğazen räsemdä kürsätelgänçä kisälär dä härbersenä (älifbadagıça) häref töşerep kuyalar.
Fokusçı kartoçkalarnı aralaştıra da_ iptäşenä aradan bersen karamıyça gına alırga kuşa. Härefen häterlägäç, kürsätmiçä, kire kartoçkalar arasına kuydıra häm aralaştıra.
Şunnan soñ başkaruçı kartoçkalarnı iptäşeneñ kulına tottırıp, cähät kenä sugıp töşersä, häterläp kuyganı barmak arasında kısılıp kala.
HÄZERLEK SERE HÄM BAŞKARU
Kartoçkalar trapetsiyä formasında kiselgän bula.
Aradan ber kartoçkanı alıp ikençe başı belän äyländerep kuysak, ike poçmagı başkalarınnan artıp kalaçak (A).
Başkaruçı häterlägän kartoçkanı kire kuydırganda, kulındagıların ikençe başı belän äyländerep tota. Ä aralaştırganda, häterlägän kartoçkanı (artık poçkagınnan eläkterep) iñ aska kaldırıp kuya.
Kartoçkalarnı barmak arasına kıstırıp sukkanda (totu instinktı buyınça) iñ astagısı härvakıt barmak arasında torıp kala (B).
Älbättä, başta kat-kat künegülär yasap kararga kiräk.
ŞEŞÄ-EKVİLİBRİST
7
Aşyaulık yabılgan östäl östendä sulı şeşä tora. ,
Fokusçı şeşä töbendä berni dä yuklıgın tamaşaçılarga kürsätä dä, töbeneñ ber kırıyı belän kuyıp, yantaygan kileş östäldä kaldıra.
HÄZERLEK SERE HÄM BAŞKARU
Sere bik gadi. Aşyaulık astına ber tek şırpı kuyıp kaldırıla (A).
Başkaruçı şul şırpı östenä şeşäne yantaytıp kuya da, tigezlek saklau noktasın tapkaç, kulın cibärä.
Bu fokusnı sulı stakan belän dä başkarırga mömkin.
TERE RÄSEM
8
Fokusçı kulındagı agaç kisägenä kıstırılgan kartoçkanıñ yak-yagın äyländerep tamaşaçıga kürsätä — här yagında berär alma räseme. Şunnan soñ yañadan ikençe yagın äyländersä, tagın ber alma östälgän bula.
HÄZERLEK SERE HÄM BAŞKARU
Otkrıtka sımak käğazneñ ber yagına ber alma, ä ikençe yagına ike alma räseme yayıap, şul kartoçkanı dürt poçmaklı agaç kisägenä kıstırıp kuyarga kiräk.
Fokusnıñ böten sere kulnıñ ostalıgında. Fokusçı başta kartoçkanı tamaşaçılarga sizdermiçä genä ikeşär tapkır äyländerep kürsätkändä här yagında berer alma kürenä, Ä ber genä tapkır äyländerep kürsätsä — yasan kuyılgança: ber yagında ber alma, ikençe yagında ike alma bulıp kala (A).
Kartoçkaga başka törle räsemnär dä yasap, mäsälän, berär koşnı çitlekkä yabıp häm kotkarıp kürsätergä mömkin.
KARA TAKTA — HİSAPÇI
3420 6660
9745 + 3001
8311 31137
9
Fokusçı, kara taktanıñ yak-yagın tamaşaçıga kürsätep, berñärsä da yazılmagan ikänlegenä ışandıra häm, anı gazetaga törep, tamaşaçılarnıñ bersenä totıp torırga birä, Şunnan soñ, kulına karandaş häm bloknot alıp, tamaşaçılardan 4 är tsifrlı biş sak yazdırıp çıga. Sannarnı aldarak utıruçınıñ bersennän isäplätep, summasın kıçkırıp ukırga kuşa. Mäsälän, 31 137 çıktı, di. Şunnan soñ fokusçı gazetasın sütep kara taktanı açıp cibärsä, äytelgän summa kara taktaga töp-tögäl yazılıp kuyılgan bulıp çıga.
HÄZEVLEK SERE HÄM BAŞKARU
İñ berençe—ram belän çitläp eşlängän 30x35 sm zurlıgındagı faner kara takta kiräk (A). Şunnan soñ ram eçenä sıyarlık itep yuka fanerdan eşlängän kaplama yasala (B). Kaplamanıñ öske yagı näq kara takta kebek karaga buyala, ä askı yagına gazeta yabıştırıla. Bloknot tışlıgınıñ ike yagına da «Bloknot» dip yazılgan. Monıñ vçen ber bloknotnıñ askı tışlıgına ikençesen yabıştırıp kına kuyarga kiräk. Tagın akbur, karandaş häm 2 danä gazeta alına. Gazetalarnıñ berse östälgä cäyep kuyıla.
Ä pärdä açılgançı uk törle poçerk belän bloknotka 4 är tsifrdan torgan 5 san yazılıp kuyılgan bula. Mäsälän, şulay bulsın di: 3420, 6660, 9745, 3001, 8311.
Sannar summası (31 137) kara taktaga ak -bur belän açık itep yazılıp kuyıla. Şunnan soñ, östenä kaplamasın kaplap, kara taktanı östälgä kırın yatkırıp kuyalar.
Ägär dä häzer kara taktanı kürsätsäk, bernärsä dä yazılmagan bulıp kürenäçäk. Halıkka kürsätkändä kara taktanıñ kaplamasın baş barmak belän kısıp torırga kiräk. İke yagın da kürsätkännän soñ, yugarıda äytelgänçä, gazetaga törep añı tamaşaçılarnıñ be-rärsenä biräbez. Kara taktanı gazetaga törgändä, kaplama sizdermiçä gbnä östäldäge : gazeta östenä töşerelep kaldırıla.
Häzer inde tamaşaçılar yanına töşäbez häm bloknotnıñ yazılmagan yagına berniçä keşedän sannar yazdırıp alabız. Yarılıp fetü belän bloknotnı äyländerep alıp, yağni aldan üzebez yazıp kuygan sannarnı ğşa isäplätterep, tamaşaçılardan ukıtabız.
MAGNİTLI ZONTİK
10
Bu fokusnı bii-bii başkarırga mömkin.
Başkaruçı zırıldap äylängän zont östenä şar taşlauga, şar da zont äyläneşenä karşı kızu-kızu tägäri başlıy.
HÄZERLEK SERE HÄM BAŞKARU
Östäl tennisı şarın kayçı oçı belän tişkännän soñ, şırpı kisägenä kara cen. bäyläp şar eçenä ütkärälär dä kalgan: oçın elmäkläp kuyalar. Annan soñ ceben şar. eçenä kertep kuyarga kiräk (elmägenä çaklı).. Cepneñ ozınlıgı zontka çamalap bäylänä.
Başkaruçı cepneñ elmägen sizdermiçä genä zont oçına eläkterä dä, şarnı äylängäyä zont östenä taşlıy (A). Zontnıñ äylänüe şar äylänü illyuziyäsen tudıra.
Zont bulmaganda, urtası tişelgän tügäräk katırgıga tayak kiderep tä başkarırga mömkin. Katırgınıñ ike yagın da bizäkläp buyap kuyarga kiräk.
RÄSEM YaSAUÇI ŞAR
11
Östälgä ber bit ak käğaz, katırgı häm yomırka zurlıgındagı kara şar kuyılgan.
Fokusçı ak käğazne tamaşaçılarga kürsätä — berni yuk. Şunnan soñ, käğazne katırgı östenä kuyıp, östendä şar tägärätä başlıy. Şar küpmeder tägärägäç, käğazdä pesi suräte barlıkka kilä. Başkaruçı anı tamaşaçılarga kürsätep:
- Bu gadi şar tügel, ä rässam,— di.
HÄZERLEK SERE HÄM BAŞKARU
Şar kızıl balçıktan äväläp yasala. Katı itep kiptergännän soñ, alıñ östenä korım belän şikär kuşılması sılana. Annarı pumalanı sötkä manıp, ak käğazgä pesi suräte yasıylar.
Sere şunda: şar tägärägändä, korımı käğazdäge yäşeren räsemgä yogıp, pesi räsemen barlıkka kiterä.