(hikäyä)
Alma-ata poyızdı Mäskävneñ Kazan vokzalına ber minutkada kiçekmi kilep tuktadı.
Min vagonnan töşüemä mine yırak kardäşem bulsada yäştä bergä duslaşıp yöregän, Fäim dustım karşı aldı.
Min berençegenä Mäskäügä kilüem bulmasada Fäimneñ şähärne yahşı belgännege, şak kattırdı.
Üze taksida eşlägängämeder Mäskäüne bik yakşı belä, tik üz taksisında tögel, dustı belän mine karşı alırga çıkkan, soralgan eştän, soralıp kalgan , kunak kilgäç anı karşı alırga kunak itärgä kiräklegen Fäim bik yakşı belä, üze Därgaçta torsada böten yazlarnı, cäylärne bezneñ avılda eşläp ütkärde. Kunak alu tärtiben belä.
Tiz arada barıp cittek, Stalin zamanında tözelgän komunalkada tora, komunalkada altı bülmä, ikese alarnıkı, ike kürşese, hatını östäl anıklap kuygan, Nataşa iseme Därgaç kızı, kızları Lyudmila isemle, yañı gına üzenä undürt tulgan, buyga Nataşanı uzgan inde, bagışka atasına ohşıy, kuz algısız çibär kız, ike çit il telären belä inglizça da, ispança da ciñel süli.
Alar öyläneşkändä min armiyä saflarında idem, bälki avılda bulsam eläkkän bulır idem tuylarına.
Fäim armiyädän minnän irtäräk kayttı, min tehnikumda ukıganga armiyägä soñrak bardım.
Ä Fäim sigezençe sınıfnı betergäç, änise yalgız gına eşlägängä, tizräk anasına bulışırga diyep mehanizator hönären üzläşterü öçen SPTU-ga ukırga kerde. Az bulsada yazların, cäylären traktorda, kombayında kolhozda praktikada eşläp, änisenä yärdäm itä alaldı.
Fäimne änise yañgızı üsterde, şondıy matur, akıllı, eşçän hatın yalgız kaluınıñ tarihı, sugıştan soñgı yäşärgä avır bulgan yıllarga barıp totaşa.
Ul yıllarda avılda yaña üsep kilgän yäşlär, kolhozda töp hezmätçe, tik kolhoz berni tülämi, avılda akça tüli torgan urın bar, ul MTS, tik arı eşkä kerüe kıyın. Başta ike yıl pritsepçik eşlägäç kenä kombaynerga ya traktoriska ukırga cibärälär.
MTS Verhazovkada bulsada, nikter Safarovskiy diyep atalgan, halık süläve buyınça MTS nı Safarkada tözergä tiyeş bulalar, tik direktorı Batrayıv Alläm avıl keşese bulganga niçekter, nindi yullar beländer MTS-nı avılga, Verhazovkaga, tözilär, avıl öçen bu häl nindi otışlı ikänen avıl halkı bik tiz añgarıp ala.
Ällä niçä hucalıknı tehnika belän täkmin itüçe bula torıp, avıl halkınıñ kübeseneñ eş urnısı bulıp kitä.
Çagıştırmaça gına bulsada, MTS-ta eşlägän avıl halkı tormoşnı ciñeleräk torırga mömkinnek ala.
Fäimneñ änisen dä Roza apanıda ike yıl pritsepta eşlägäç illençe yılnıñ közendä avıldan 10 keşe arasında( Kalaga) cibärälär, kala diyep tirädäge tatar avılları häm kazah cämiyäte Novouzensk şähären atıy, ul boronnan şulay kilgän, nik disäñ ul tatar avıllarınıñ öyäz üzäge bulıp torgan, berdän ber, avıllar arasında alarga yakın torgan şähär.
Novouzenskiy şähärendä mehanizatorlar mäktäbe kombaynerlar, traktorislar anıklıy , ul mäktäp 1934 yılnı Narkom- zemnıñ ukazı belän kombaynerlar mäktäbe bulıp açılsada, sugıştan soñ mehanizatorlar mäktäbenä äverelä.
Sugıştan soñ, Sovetlar Soyuzında Rostselmaşta, 1947 yılnı prisepnoy kombayın Stalenes-6 çıga başlıy, Stalenes-6 uñaylaştırılgan Stalenes-1 bulsada, 1950 yılnı urıp ciyüdan soñ MTS-ka kilgän Stalenes-6 kombayınnarında eşli belüçe bulmıy.
Avıldan ukırga cibärelgän keşlär zavod çıgargan yaña tehnikanı uzläşteregä tiyeş bulalar.
Un keşeneñ, unısıda yäşlär, aralarında armiyädän yaña kaytkan tankist Sägitta bula, ul tehnika belän tanış bulganga ukırga bargan avıl kızlarına tehnikanı üzläşterergä yärdäm itä.
Uku barışında Roza belän Sägit yakınırak tanışalar häm ber beresen yaratışalar, gomer gomergä niçek kilgän, Taktaş yazgança - Mähäbbät ul iske närsä, här ber yöräk anı yañarta...
İke yäşneñ arasında mähäbbät utı kabınıp kitä, ozın-ozak uylamıça kuşılalarda, ayırım fatirga çıgıp, tora başlılar.
Tik bähetläre kıska bulıp çıga, avılga kaytkaç Sägitnıñ ata-anası, bigräktä ölkän apası Mänsura, Sägıtka Rozaga öylänergä röhsät birmilär, bögenge könneñ küzlegennän karasañ, ğadättän tış häl, tik ul zamanda başkaça tärbiyälängän halık torgan.
Sägit anası, atası süzennän çıkmıy, Rozaga öylänmi, şulay itep Roza yökle kileş yalgız änise häm señelese belän kala.
Vahıt ütkäç ükenüçedä bulgandır, tik Roza tögel, akıllı, eşçän, tırış häm tıñlıklı yeget üsä, tıñlıklı digännän Fäim ber oçrakta Roza apanı, änisen tıñlamıy. Bu tıñnamau Nataşaga öylänüe.
Fäimneñ änise, kardäşläre, küpme äytsädä, urıs kızına öylänmä diyep, bare ber ciñälmilär, öylänäm, min anı yaratam, başka miña ber kemdä kiräkmi di.
Kız yagıda, niçek kenä karşı bulmasınnar, tatarga çıkma diyep, Mäskäüdä sine yaratıp artıñnan yöregän cigeteñ bar çık kiyäügä anarga disälärdä, yuk kızda yegettä ber kemne tıñlamıy ber beresen yaratışkanga öyläneşälär.
Urnısı belän äytep kitärgä kiräk, Nataşa älä ni küzgä bärelerlek çibär bulmasada, üzeneñ yagımlılıgı, yäykärlege belän Fäimneñ köñelenä huş kilgän. Ä Fäim çın-çınnan çibär tatar cegete, ozın buylı, kürkäm yözle, basım keşe.
Küp kızlarnıñ avılda da, Därgaçta da anı üz söygäne itkese kelägänder, tik adäm balasınıñ köñelenä kem yakın küreneren üze genä belä.
Tuydan soñ yäşlär Mäskäügä kitä, başta Fäim avtobusta eşli, annarı anı yakşı voditel bulganga TsK KPSS-nıñ garacena küçerälär, anda öç yılga yakın hezmät itä, eş avır bulgangamıdır älä inde irek çiklängängä TsK KPSS-nıñ garacınnan kitä.
Onotırga kiräkmi dalada üskän keşegä şähär şartları bolayda uñaysız, ä TsK-da eşlägäç minutı belän urınında bulu kiräk.
Min Mäskäügä kilgändä, äytkänemçä taksida eşli ide.
Ber ike kön Mäskäüdä torgaç, yaña häm iske arbatlarnı yörep tuygaç, Fäimneñ torgan öye Vorovskiy uramında, Norvegiyä posolstvasına kapma-karşı, täräzälärennän kürenep tora, çıgasıñda öydän yortlar aşa biş minutta, Oktyabr» kino teatırına citäseñ.
Şähärneñ halık iñ kuyırıp torgan cirläreneñ berse, , , Menya zovut Arlekino» kinosınıñ premerasın şul kinoteatırda baktık.
Kiç buyı bähäsläşep çıktık. Tik ber yäştän ük bulgan hıyalıbız gına üzebezne kileşterde.
Bezneñ ikebezneñdä bala çaktagı hıyalıbız, Borodino kırına barırga, anıñ panaramasın tögel, ä kırın üzen yörep çıgarga, nik disäñ bezneñ bik borongı urtak bababız, ul kırda frantsuzlar belän sugışkan, kem kul astında sugışkanın belmäsäktä, atlı ğaskärdä bulgannıgı bilgele, sugıştan ike kömeş medal alıp kaytkanıda dälille.
Anıñ ike kızı, ul medallarnı, çulpıga tagıp yöregännär, babay dänyanı kuygaç. Medallar 1918-yılga tike babaynıñ varislarında saklanıp kilgän, tik patşa medalları diyep, kurkıp, kömeşçedän alkalar yasatkannar.
Aziz bababızga cir bilämäsendä, Vatan sugışında frantsuzlar belän yakşı sugışkan öçen, häzerge bezneñ avıl kırlarınnan birälär.
Borodinoga cıyına-cıyına, berdä ber kön, Fäim ber dus yegete belän, tatar malayı, Sägit isemle, kayadır İzmaylovada tora, anıñ maşinasında Borodinoga barabız diyep kilgännär.
Utırdıkta kittek, belgän keşegä ällä ni avır tögel Borodinoga barırga. Minskiy şosseysınnan, Mocayskinı uzgaç Artemki avılı yanında uñga bordık, ber öç çakırım kır yulınnan ütkäç, Utitskiy kurganına barıp teräldek.
Kurganda Sägitnıñ sülägännären tıñlagaç, Borodino digän timer yul stantsiyäsenä kittek, anda Borodino kırınıñ memorial kartası urnaştırgan ni bulgan häykällärne yörep çıktık, frantsuzlargada kuygannar, ä Kutuzov armiyäseneñ şaktıy öleşen täşkil itkän tatarlarga, başkortlarga yuk, köñelebezne Sägit kına kütärep cibärde, Kutuzov häykäle yanında.
--Çırayıgıznı sıtmagız Kutuzov tatar—mişärläreneñ tabigi hanınıñ Bihanıñ ulı Biklemeşnıñ varisı.
Anıñ kem ikänen yazıp kuymasañda böten dönya belä, dönya yözendä berdän ber keşe, Napoleon Bonopartnıñ ihtiyärın sındırgan häm üzen tezländergän. Anarga qadär berkemdä ciñälmägän armiyäne ciñgän häm çigenergä mäcbur itkän.
Borodinoda anıñ akıl köçen kullana belüe, sugış kırın añgara belüe, üzeneñ kem belän sugışkanın onıtmauı ota.
Ä anıñ Platov belän Uvarov korpuslarınıñ kontratakası, ul kontıratakanı kaydan häm kayçan yasarga tiyeşlege Kutuzovnıñ Napoleonga digän küçtänäçe.
Atlı ğaskär höcümenä eläkkän frantsuz soldatlarınıñ panikası, Napoleonnıñ üzeneñ dä marşallarınıñda kurkudan çäçlären ürä torgozgan, sugış barışına nokta kuymasada, öter kuygan.
Bälki şul atlı ğaskär eçendä, bezneñ borongı bababız Azizda atakaga bargandır. Ya Kutuzovnıñ kiyäve Kudaşev kul astında frantsuz obozların tartıp algandır.
Buınnan- buınga süläp kilgän rivayatlärdä söylängänçä, bezneñ babaylar 1812 yılnıñ sentyaber başında gına tögel, 1612 yılnıñ sentyaber başında da Temnikov tatarlarınıñ atlı ğaskäre belän Pocarskiy kul astında (Pocarskida Beklemeş hannıñ varisı, Kutuzovka yak-yaktan Beklemeş tohımınnan kardäş)Mäskäüne doşmannardan arçıgannar, ike yöz yıl ütkäç frantsuzlarnı Mäskäüdän şul uk tohım väkilläre başkarmasında kugannar, tizdän frantsuzlarnı Mäskäüdän kuıp cibärgängä ike yöz yıl tula, bälki bu yulı tatarlar kiräkmäs, Mäskäüne yaklarga.
Mäskäügä kaytkaç yartı töngä tike söyläşep utırdık, tatarlar yazmışın, Rossiyä yazmışınnan berniçektä ayırıp bulmıy.
Kayçandır, tatar-mişärläre, Altın Urda zamanında uk, Mäskäü kenäzlärenä yomışka kersälärdä, Rossiyä öçen kannarın tüksälärdä, cannarın birsälärdä, köñellären tatar itep kaldırgannar, tellärendä, dinnärendä saklagannar.
Kemneñder ciñelgän tatarlar diyep äytergä tele barsada, bu çi yañgal ikännege bilgele. Yartı dönyanı ciñep çıkkan tatarlar, üzläreneñ ruhi köçlären saklap kalgan, kaharman babaları belän gorurlanalar. Rossiyä dä alarga ihtiram belän karagan.
Tik Borodino kırında moselmannarga häykäl yuk, ällä inde bez belmi torıp anı tabalmadık.
Sägit masharlap ätmeşli bez babalarıbıznı yad iterüçe tere häykällär.
Tik barı ber bez tabalmasakta, 1812 yılnı Vatan sugışında katnaşkan tatarlarga häykällär kalgan, alarnı frantsuzlarnıñ imperatorları Napoleon Bonopart kaldırgan.
Berençese Napoleon Mäskäüne algaç, kötep-köteptä Rossiyä anıñ belän sugışnı tuktatu turında kileşü tözergä aşıkmagaç, üze Kutuzovka ike hat belän Loristonnı cibärä. Tarutinoda Kutuzov Laristonnı bik yakşı karşı ala, hatlar berse Aleksander 1 ikençese Kutuzovka üzenä. Napoleon sugışnı tuktatırga tägdim itep yazgan bula.
Üzenä diyep cibärgän hatnı Lariston soraluı buyınça Kutuzov ukıgaç, Lariston anardan, - Ya ni äytäseñ, sugışnı tuktatabızmı digän sorauına, - Ä bez äldä sugışırga totınganıbızda yuk diyep cavap birä , tik bezneñ öçen iñ ähämiyätlese başkası, işek töbendä basıp torgan kazakka Kutuzov - Ozat üzen, sau—sälämät Mäskäügä citsen, diyep tatarça äytä.
Lariston urısça belsädä, tatarçadan bu boyrık tatar telendä äytelgänen genä añgara. Mäskäügä kaytkaç bötenesen Napoleonga sülägännän soñ, süzeneñ ahtıgında Kutuzov üzeneñ kazakları belän tatarça süli digäç, Napoleon käyefsezlänep, -- Yünle urısnı kırıp yusañ, tatar ikänlege açıklana, diyep äytä. Ul äytkän süz azgına üzgärtelgän kileş bulsada halık telendä yäşi.
İkençesendä Napoleon kaldıra, üze Paricga kaytkaç frantsuzlarnı Rossiyä ğaskärlärenä karşı kütärer öçen yazgan manifestında, Frantsiyäne at ite aşıy torgan tatarlar basıp alırga kilä diyep yaza, küräseñ anı tatarlar avırtırlık itep kıynagannar, başkalar turında böten Evropanı kurkıtkan imperator bolay ayırım yazmagan.
Vahıt soñ bulsada Sägit öyenä kitte, bez ikäü genä ber bülmädä kaldık yılapta aldık, cırlapta aldık digän şikelle.
Yaş çaklarıbıznı iskä töşerdek, Fäim bezneñ kolhozda Nail abıyda kombayner yärdämçese bulıp eşli , mindä şul brigada da eşlim, kombayner yärdämçese bulıp. Fäimneñ ätise tankist Sägit abıyda kombayner bulıp bezneñ brigada da eşli.
Brigada irläre bötenese ber süzgä kilep, aldan süläşep kuyıp, Sägit abınıñ kombayını yemerelep torganda, berkemdä, kiräkle açkıçlarnı ul soragaç birmäskä buldılar, Fäimnän barıp sorasın, niçek endäşer ikän ulına, Fäim anıñ ulı ikänen böten avıl belä, yat keşegädä ber berenä ohşaganlıkları kürenep tora.
Brigada töşke aşka tuktagan, halık aşap-eçep tora, kır çitendä, Sägit abıy barısınnanda, kiräkle açkıçnı sorap çıkkan, berkedä birmägän, çäy eçep torgan Nail abıy, Sägit abıy mindä bar andıy açkıç, Fäim birsen, barıp sora diyep täkdim ite.
Bez tın almıça, teatrda drama bakkan köbek, karap torabız min Fäim yanına yakınırak kildem, Sägit abıy kildedä, - Bratişka sin bir inde miña şul açkıçnı diyep, Fäimgä endäşte, Fäimneñ küzläre mölderämä yaş belän tulgan, açkıçnı birde, Nail abıy tüzmäde,
- Nindi ul siña bratişka, ulıñ bula, ulım diyep äytmiseñ ikän, malay diyen, atu bratişka, motros tabılgan diyep barça halıknıñ rızasızlıgın belderde. Sägit abınıñ kılanışı tiyeşle tögel ikänen bez yäşüsmerlärdä kürep tordık.
Bu häldän soñ halık Fäimgä ololau küzennän karıy başladı, siräk keşe mondıy küreneştä üzen sabır totala.
Şulay bez süli—süli tañ ata yazgan, yokı tuymasada, bergä buludan köñel tulı.
Kitü könedä kilep citte, Fäim mine Kazan vokzalınnan ozattı.
Ozatkanda min anarga, Därgaçka kilä kalsañ, miñada citeş, diyep kabat çakırıp kuydım.
Tik ul Därgaçka kilsädä, Därgaçta señele Aliyä tora, ni säbäpleder miña citeşälmäde.
Aliyäne kürep söyläşkän idem, Fäim Nataşa belän ayırılışkannar, Fäim yañadan öylängän, Nataşa kiyäügä çıkkanmı anı soramadım.
Fäimneñ yaña adresen aldım, äle ul , , Reçnoy vokzal»metro stantsiyäse yanında tora diyep miña añgartı Aliyä.
Uylamagan idem tagın Mäskäügä barıga diyep, barırga turı kilde.
Kinättän zamanalar üzgärde, işekkä kapitalizm şakıy başladı, il başlıkları, kiçäge doşmannarıbız belän koçaklaşıp übeşä başladılar, tirä yakta kolhozlar bölgennekkä töşte.
Halık fermerga çıga başladı, bezdä agay—ene belän süläşep fermer hucalıgı tözedek.
Hucalıkta maşina yuk, banktan kridit alıp, Mäskäüneñ ZİL zavodınnan maşina alırga kileştek.
Mäskäüdä Fäimgä barıp töştek, ul bezgä yärdäm itte, maşina alganda da, maşina algınça anıñ fatirında tordıkta.
Yaş hatınınıñ isme Larisa igezäk kız tugan, Alla häm Tanya Tyapayıvalar, äle Fäimneñ öç kızı, ber malay da yuk diyep hafalana, berdä kaygırma Fäim dim, tuar kızlarıñ malaylar.
Nataşası kire üz familyasına küçkän ä kızı ätiseneñ familyasında kalgan, Fäim kızım belän aralaşam, häldän kilgän qadär yärdäm itäm, arabız yakşı diyep süläd.
Ozak vahıt Fäimne kürergä turı kilmäde, señelese Aliyä beländä, niçekter oçraşalmadım.
Närsäder yomış çıgıp, Därgaçka bargaç, Aliyäneñ hälen belergä buldım, oçraşıp hälen soraşkaç, Fäim niçek saumı üze, hezmäte kaya, kızları saumı digäç, - Hezmäte taksida, zur kızı Lyudası kiyäügä çıkkan , miña Fäim şaltıratıp äyte Lyuda kilgän ide di, kiyäügä çıga, yarıy balam bähetle bul diyep, fatihasın birgän Fäim, miña süläde di Aliyä, - Tuyga barmagan, ul barmagaç beznedä çakırmadılar, Aliyäneñ köñele kalgannıgı kürenep tora.
- Sineñ Aliyä köñeleñ kalmasın, Fäim hatınsız bargısı kelämägänder, ä hatını belän Nataşa çakırtmas.
- Ya min anı bötenesen añgarıp toram, tik min atası yagınna berdän ber apası, Lyudaga şaltratırga bula ide, keşlärdän yakşı tägel, soraşalar nik tuyga barmadıgız diyep, däşmi yörim.
Min avıldagı ğadät buyınça kemgä kiyäügä çıkkan, fatirı barmı, eşlime kaya kiyäüe, tormoşları niçek diyep töpçenep soraşkanga Aliyä Därgaçtan bezneñ kodagilar tuyga bargan idelär bolay yarısı bay toralardi yakşı keşlärdi.
Kiyäü Lebedev İgor Vladimiroviç di, kaya eşlägänen ätmädelär, Cirinovskiy Vladimir Volfoviçnıñ ulı.
Yarıy kem bulsada yaratışkannar ikän ber beresen, bähetle bulsınnar, tik tatar tögel inde, Fäim kızım tatarga kiyäügä çıgarda, kodam belän ber berebezgä kunakka yöreşerbez diyep, ömet itä ide.
Ber ike yıldan soñ Fäim Därgaçka kaytkaç, miña tike citte, küptän şandırgan idem, üzen tutırgan tavık belän sıylarga.
- Bala çakta Zäynäp apa kunaklarga peşergän ide, tutırgan tavık, miñada ber galca öleş çıgargan idelär, şul hätle anıñ täme isemdä kalgan, berniçektä yädtän çıkmıy diyä—diyä, minem hatın peşergän, tutırgan tavıknı avız itte.
Aş arasında Fäimnän Mäskäü hällären soraştım Lyuda ike malay tudı berse Saşa ikençesen Sereca, iñ kızıgı ätigä, tankist Sägitka ohşılar ikesedä, allanıñ ämere.
Lyuda kitergäli miña üzlären, urıs babaları miña köneli, tatarlarga kardäş bulgaç, kodañda tatarlarça torırga ğadätlänsen.
Yuk bolay koda yakşı di kızım, üzlärenä bargaç çaba yöri, kaya utırtırga belmi.
Fäim kunarga kaldı, ozak süläp utırdık, taksida eşlärgä avır başka eşkä kayada çıgarmın ahrısı.
Bu kızlarda üste, akça küp kiräk, bolarında kiyäügä birsäm, azrak yan alır idem. Ber kızım tatar cigete belän yöri, bälki tatarga kiyäügä çıgar, tatar kodam bulır ide, min dä keşe avızınnan Fäim koda diyep äytkänen işter idem.
Fäimne Därgaçka tike ozatıp bardım, min Mäskäügä kilergä oşandırdım, baralmaganımnı belä torıp.
İkençe könne Fäimne poyızd belän Aliyä señelese ozatkan.
Artık dustımnı küregä hoday näsep itmäde, señele Aliyä äytkän häbär mine şak kattırdı, boyıl yaz başın Fäim dönyanı kuygan.
Anardan kalgan kızları, onıkları, anı onıtmaslar diyep ömet itäm.
Mäskäü - Verhazovka 2011 yıl