Hikäyä
I
Galiyä Häsänovna Kazannan kaçıp diyärlek kitep bardı. Anıñ böten kurıkkanı Hämit Häyeroviç belän turı kilep oçraşu ide. Bu yöge, bu kömäne belän oyatlı buldı bit inde, anı tagın närsä kötä?
Alar ber yıl diyärlek yeget belän kız bulıp yördelär. Hämit şuşı vakıt eçendä küzgä kürenep üzgärde. Basınkı holıklı keşe ide, täväkkällek häm citdilek belän ayaklarına nıklı basıp yöri başladı. Minzälä pedagogika uçilişesın beterep, Kazan däülät universitetınıñ yüridik fakultetına armiyä hezmätennän soñ kilep kergän Hämit, urta mäktäpne beterügä ük student bulırga ölgergän Galiyägä berençe kursnıñ berençe lektsiyäsendä iğtibar itte. İkençe därestä yanına küçep utırdı. Anıñ berençe süze borçulı yegetlärnekeçä buldı:
— Çibär ikänsez, tutaş!
Galiyä beraz aptırabrak kaldı. Yegetneñ küzlärendä ut ide. Anı niçek tä sünderäse itep, usal süzlär äytmäkçe bulgan kıznıñ küñele tomalanıp, tele äylänä almadı. Şulay da, kodräten cıyıp:
— Yuknı söylämägez!— diyä aldı.
Nigä äytte? Yegetneñ tel tegermäne menä şunnan kuzgalıp kitte. Anısın soraştırdı, monısın. Yabagalı köçek sıman kolak artındagı çäçen tuktausız tuzgıttı. Galiyä başkaça cavap birmägäç, ahırda tınıçlandı tagın. Berençe karaşka häräkätçän, süzçän kebek toyılgan Hämit akrınlap sürelä bardı, ahırda tämam sünde. Körän küzläreneñ oçkının cil aldı diyärseñ, üz uylarına çumdı. Bu räveşendä ul Galiyägä kübräk oşadı. Şunıñ belän anı Hämit ciñde dä.
Alar lektsiyälärdän bergä kayttılar. İkese dä tulay torakta tora idelär. Ukuga kerüe ber häl, ämma alda niçämä sınaular-sınalular kötä. Diplomga qadär isän-imin barıp citä alırlarmı?
İldä torgınlık çorınıñ «kul çäbäk» yılları ide. Başlık itkän kommunistlar partiyäseneñ citäkçelegenä utırgan Leonid İliç Brecnevnıñ här süzen hakıykat bularak yörägenä salıp mataşudan artıgın belmägän Galiyä, çın tormışnıñ üzennän yıraklaşkan komsomolka, yaña tanışı Hämitne küñel ilägennän ütkärergä, kemlegen ülçäp kararga teli, ämma monı niçek başkarıp çıgarga cay tabalmıy aptıradı. Hämittä pedagoglarga has neçkälek tä, metodik tärtip belän kızlar häterenä kerä barırlık ostalık ta citeşle ide. Tik bolarnı Galiyä belmi, üzeneñ niçek häm nindi yätmägä urala baruın töşenmi, anıñ sayın yegetne yörägenä yakınrak itä. Hämit, üz taktikasın tuktausız üzgärtep, kıznıñ başın tämam äyländerep beterügä qadär citkerde. Häyer, Galiyä monısın da añlamadı. Aña yeget oşıy başlagan ide genäme soñ? Küñel işekläre kısılıp kına açıldılar. Ä Hämit kire çigende, türgä ük ütärgä aşıkmadı, üzen işek töbendä oyalıp torgan malay sımanrak tottı. Bu anıñ ışanıç yaulap alırga omtılışı ikänen Galiyä sizende, akılı gına andıy näticägä kilü mömkin ikänlegen inkar itte. Kız üzeneñ yegetkä çınnan da oşavına da şiklänmi başladı. Aña küñelle ide. Başkort yagı kızları kuyı kara çäçle bit alar. Kazan yagında mondıylar siräk, dilär. Tatar yegetlären kızlarnıñ kalın kara ozın çäç tolımnarı harap itä dä inde ul!
II
Galiyä Başkortstannıñ Oktyabr şähärçegennän ide. Kazannıñ Kızıl Pozitsiyä uramındagı universitet tulay toragına urnaşkaç, Seber yagına taba suzılgan timer yulga karap torgan bülmä täräzäsen üz itte. Şunnan onıtılıp küzätä-küzätä dä, kürşelären, iptäşlären, bigräk tä änisen sagınudan yöräge tetkälängändäy bula. Gomereneñ alardan ayırılıp, yırakta ütüe bägıren kisä.
Ul mäktäpne altın medalğä beterde, Kazan şähärenä kilergä, Volodya Ulyanov ukıgan universitetta häm, hiçşiksez, yüridik fakultetta belem alırga hıyallandı. Kerü imtihannarın da «bişle» bilgesenä genä birde, alga taba da gel şulay ukıysı ide. Şunlıktan yegetlär belän yörep vakıtın äräm itmäskä buldı. Anıñ bülmädäşläre başka fakultet studentkaları idelär. Kürşedä genä ölkän kurs yegetläre yäşi. Alar uku yılı başlanunı şaulaşıp karşı aldılar, ber atna buyına diyärlek bäyräm ittelär. Bülmälärennän büselep çıkkan sıra häm «kaynar» eçemlek isläre koridorga tuldı. Kürşeläre rizasızlık belderergä totıngaç kına, mögayın kesä töpläre sayıgıp, akçaları da tökängänder, ikençe atnadan bötenläy şım kaldılar. Ozın buylı, sarı mıyıklı berseneñ boks buyınça sportçı ikänlege dä bilgele buldı. Ul, çempionatlarda katnaşıp, prizlı urınnar da yaulagan. Anıñ hakında: «Bıltır sugıştılar, üzenä taşlanuçılarnı ärdänäläp öyep kuydı!»— dip söylädelär. Galiyäneñ, monı işetkäç, kotı kitte. Ägär dä anıñ küzenä çalınsa, ul yeget, diyügä äverelep, kabar da yotardır sıman toyıla başladı.
Galiyäneñ bülmädäş kızları kitapsız yäşi almıylar ide. Bukçalarına töyäp ällä nikadärle tomnar alıp kaytalar da şularnı başların kütärmi ukıylar. Alar ukıgan äsärlärne genä tügel, yazuçıların da Galiyäneñ işetkäne dä, belgäne dä yuk.
— «Zaçetka»larıgızda gel «bişle»lär genäder?— digäç:
— Bulır siña!— dip cavap birdelär.— Ul yuristlar gına ukımıyça da «bişle» alalar, ä filologlarga kitaplarnı yalap beterep tä tätemi äle ul. Yazuçılarnıñ biografiyälären dä belergä kiräk, tarihnı, fälsäfäne, başkasın da, ädäbi protsessnı da, äsärlärneñ eçtälegen dä, şularnı analizlau yulların da...
Alar äytkännär Galiyä öçen şulay uk bilgesez närsälär, küz aldına kiterep bulmastayı biyeklek. Kızlardan alıp torıp, ber kalın gına äsärne ukıp çıkkan ide, hämmäse dä urınına utırganday toyıldı: anıñ niye bar, geroyların-vakıygaların iseñdä kaldırasıñ da... İdeya, tema, ädäbi protsess, eçtälek, analiz — boları närsägä kiräk? İñ ähämiyätlese — kaharmanınıñ yazmışı bähetle tämamlandı bit, närsä itsä-itte, ämma söygän yegetenä kiyäügä çıktı. Menä kriminal povestlar isä — başka närsä, detektivlar... Butalgan, serle cinayätlärne akıllı tikşerüçelär açalar, katlaulı yomgaklarnı sütälär, töyennärne çişälär, cep oçına çıgalar. Andıy äsärlärne buş dip bulmıy. Alar yasalma tügellär. Menä nindi äsärlärne ukıganda sulışlar kiñäyep kitä!
Galiyä bolar hakında bülmädäşläre aldında süz kuzgatkan ide, alar köleştelär genä, ämma säbäben añlatıp tormadılar. Bu häldän kıznıñ küñelenä açu cıyıldı. Ul alarnı: «Başsızlar, ahmaklar!— dip, üz aldına açulanıp yörde.— Ädäbiyät ta buldımı serlär dönyası?»
Ämma Galiyä ädäbiyät belän ädäbiyät fäne arasında ayırmanıñ närsä ikänlegen dä belmi, ädäbiyät fänen ädäbi äsärneñ eçtälegen öyränü bularak kına añlıy ide. Mäktäptä dä şulay tügelme? Ädäbiyät däreslärenä ädäbi äsärne ukıp kiläseñ dä, sorasalar, eçtälegen söyläp çıgasıñ, siña «bişle» bilgese kuyalar. Moña nindi baş kiräk bulsın? Hätereñ yahşı ikän, şul citkän! Menä matematika — başka närsä, fizika, geometriyä, himiyä... Alarda baş kiräk!
Bülmädäşlärenä Galiyä şul hakta äytä. Aña: «Döres!— dip, yılmaep cavap birälär.— Andıy fännärdä rähät, his berämlegeneñ, fälsäfäneñ katnaşı yuk, kuşu-alu, bülü-tapkırlaular gına diyärlek. Ä ädäbiyät fänendä bötenläy başkaça!»
— Sez inde öçençe kursta ukıysız, şulay da ädäbiyät beleme närsä inde ul, añlatıp birergä telämisez! Nigä soñ şuşı qadär küp kitap ukıp ta...
Ul şunda süzlärennän kiselde. Anıñ öçen ozın koñgırt çäçle, yabık çıraylı, salınkı borınlı mişär kızı östäp kuydı:
— Ni öçen bez ahmakmı?
Galiyä aklanırga cıyınmıy ide. Ämma «äye» dip tä äytergä telämäde. İnde ikençe ayın ukıy, ämma yüridik fännär buyınça da lektsiyä däftärennän arı kitä alganı yuk, añardan kitap ukunı, däreskä äzerlänep kilüne hiçkem taläp itmi. Ä bülmädäş kızları filologlarnıñ närsä ukıgannarın fikerläp alır öçen genä bulsa da kitaplarınnan baş kütärep karagannarın kürmäde.
III
Galiyä artınnan Hämit kön sayın diyärlek kerä. Alar berär kinoga baralar yäki yal parkın äylänep kaytalar. Kız aña bülmädäşläreneñ ni yegetlär belän yörmäülärenä, ni baş kütärep yal itmäülärenä zarlanıp söyläde.
— Alar urıs, tatar, Avropa, Şärık ädäbiyätlarınıñ hämmäsen dä öyränälär, ukıylar da ukıylar,— dide.
— Eşläre şul,— dip kenä cavap birde Hämit.— Minem bülmädäş yegetlär — matematiklar, alarnıñ da kitap açıp karagannarı yuk. Ä menä Aviatsiyä institutında studentlar sızım sızalar da sızım sızalar. Närsägä kiräk inde ul?
Galiyä üze hakında uylıy:
— Bezgä dä närsäder ukırga kiräk bit inde?
— Lektsiyälärdä barısın da söylilär. Lektsiyälärne kaldırmaska kiräk — barı şul gına!— di Hämit, añlatıp.— Bezneñ professorlarıbız yahşı. Alar belgänne genä beler öçen dä bezgä gomer buyı ukırga turı kiler ide. Alar bit gomer buyı barı üz fännären genä öyränälär. Alar qadär bez barıber beläse, ukıysı tügel. Şuña kürä lektsiyälären kabatlap çıgu da citä.
— Minem bit lektsiyäläremne dä yünläp açıp ukıp karaganım yuk. Alarda närsä bar inde?
— Hämmäse dä bar, Galiyä! Küñeleñä salıp bargansıñ ikän, şul citkän! Seminarlarda şäp cavap biräseñ bit.
— Soñ, min bit alar üzläre lektsiyädä närsälär söyläsälär, şularnı gına soraularına kaytarıp, cavap itep söylim!
— Artıgın töpçenmilär bit!
— Şulay şul!
— Başıñnı katırma!
Hämitneñ süzläre belän Galiyä kileşä. Universitetta ukunıñ rähäte — däreslär äzerlise yuk! Ul filologlarnıñ änä ukıy-ukıy başları çeresen. Tapkannar öyränergä fän! Diplom algaç, kem bulalar inde? Ukıtuçı? Ä Galiyä prokuror märtäbäsenä ireşäçäk äle, böten dönya anıñ taban astında kalaçak!
IV
Hämit yäşlekneñ bar könen häm kiçen üz bähete öçen faydalanu niyäte belän yäşi başladı. Anıñ yahşı uku yortında märtäbäle fakultetta ukuı küplär öçen töşenä dä kermäslek däräcä buldı. Hämitkä kızlar yörägenä dä işeklär kiñ açıldı. Galiyä belän yöri başlasa da, ul bu duslık mönäsäbätenä citdi kararga tiyeşlegen küz aldına kitermäskä tırıştı. Yäşe dä berniçä yılga zur, täcribäse dä yuk tügel. Hämitme inde üzeneñ yazmışın berençe oçragan çibär kız belän bäyläp kuyaçak? Yuk äle, aşıkmıy torsın! Änä yugarı kurs studentları, ber dä öylänep-nitep tormıyça, koçaklarında çibär kızlarnı, hanımnarnı eretälär. Hämit tä alardan kimen kuyarga tiyeş tügel. Bolay da uçilişeda, kızlar urtasında ukıp yörep tä, gomeren ärämgä uzdırdı. Ğaşıyq bulıp, hätta şiğırlär yazu däräcäsenä citte. Eh Gölnaz, Gölnaz! Nigä sin şulay buldıñ, ä? Hämitneñ härbi hezmätkä alınuın gına kötkänseñ, ahrısı, kiyäügä dä çıktıñ. Sineñ könbagış çäçäge kebek suräteñne äle dä onıta alganı yuk Hämitneñ. Yarıy äle yeget şiğır yaza-yaza şaşına baruın añlap ölgerde, yarıy äle annan dusları: «Yülär sin, Hämit! İnde dönyaga kabat Puşkin da, Tukay da tumayaçak! Alar kebek ilahi böyeklekkä tiñ şağıyr bula almagaç, şiğır yazıp mataşasıñ da yuk!»— dip köldelär. Ämma yeget ücät ide. Ber költä şigıren rayon gazetasına iltep birde. Menä alar ber-ber artlı basılıp çıgaçaklar, Hämitne Tukay häm Puşkin märtäbäsenä kütäräçäklär ide. Bulmadı. Alarnıñ sıñar yulı da basılmadı, ber mıskal kälimä yazılgan hat ta kilmäde. Ämma Hämit barıber bireşmäde, kabat ber költä şiğırlär bäylämen redaktsiyälärgä yulladı. Monısında telägenä ireşäçäk sıman ide. Rayon gazetasında şağıyr äfände sıyfat ber abzıy belän ozak kına äñgämä dä korıp utırdılar äle citmäsä. Ul:
— Menä busı yarıysı gına şiğır kürenä!— dip, ike-öçen saylap alıp, aların çitkä kuydı, kalgannarın başka yulı kabat ukıp çıgarga väğdä itte. Gazetada şuları gına bulsa da basılırga, Gölnaz aldında Hämitne keşe itep, yeget räveşendä kürsätergä tiyeş ide. Ämma yartı yıl vakıt ütep tä şiğırläre gazeta bitlärendä kürenmädelär. Hämit hätta curnallarnıñ här cömläsenä qadär diyärlek ukıp bardı, böten akçasın şul ike tiyenlek matbugat öçen tottı. Yıladı, räncede. İnde şiğır yazmaska üz-üzenä süz birde, barıp kına çıkmadı. Gölnazga bulgan mähäbbäte könnän-köngä artıp, yöräge tişelep çıgar däräcägä citte. Tagın şiğırlär yazdı. Bu yulı da rayon gazetasında tege agay belän oçraştılar, anıñ cavabın kötte.
— Tukay ise sizelmi, Puşkinlık yuk älegä sindä!— dide ul, Hämitne bötenläy beterep taşlap.— Şiğırdä — ut, şiğırdä hikmät bulırga tiyeş. Bersen dä sizmim. Açulanma. Bezneñ halık, curnalistlar, qaläm iyäläre, döresen häm turısın äytep söyläşüçän!
Bette, hämmäse cimerelde. Hämit üzendä köç ezläde. Tirängä kitkänçe dip, şiğır belän tämam agulanıp betkänçe, küñelen dä, uyların häm hıyalların da şiğri agudan arındırırga kiräklegen töşende. Tege yulı bu agayga üpkälägän ide, bu oçraşularında isä tämam räncede. Şul könne niçek torak yatagına kaytıp yıgılgandır, häterendä yuk. Ämma atna yarım buyına avırdı, yokı aralaş sataştı. Böten täne şabır tirgä battı. Çakırtılgan vraç apa birep kitkän ike-öç töymä darunıñ da faydası timäde. Gölnaz da hälen genä bulsa da beleşmäde. Şulay da Hämit ayagına bastı. Anı urın östendä yatu tämam tuydırıp betergän ide. Arkaları sızladı. Ämma ul şiğırdän arındı. Üz zamanınıñ böyek şagıyre dip söylänelgän äfändelärneñ kitaplarınnan cepşek borınına üläksä, bädräf isläre kilep toradır sıman toyıla başladı. Ber-ike yul şiğır ukısa, küñele ukşıdı. Safsata häm yalgan hislärdän artıgın tapmadı ul alardan. Ä başka ber häl anı tämam aptıraşta kaldırdı. Anısı bolayrak buldı...
Aşıysı kilüdän tönlä uyanıp kitte. Toraknıñ kuhnya bularak cihazlandırılgan oçına barıp su kaynattı da, bülmäsenä kaytıp, çäy äzerli başladı. Östälgä ğadät buyınça gazeta cäyelgän ide. Sörtep alası tügel. Şunı gına cıyası da çüp çilägenä ırgıtası.
Ä iptäşläre gırlap yoklıylar, cidençe töşlären kürep sataşalar. Hämit çäyli başladı. Utıra torgaç, östälgä cäyelgän gazetanı ukırga kereşkän, häyran itte: bu yulı şiğırläre yartı sähifä tutırık basılıp çıkkan idelär. Tik... Nigä bu hakta aña berkem dä äytmäde, bülmädäşläre dä iskärmädelär mikänni?
Şiğırlären ukıgan sayın yegetneñ ätäçlänergä äzer kikrikläre şiñä bardılar. Bu şiğırlärdä Tukay da, Puşkin da, hätta Hämitneñ üze dä yuk idelär.
V
Galiyä ädäbiyätnı üzençä añlıy häm ädäbi äsärgä karata üz hislären belderüne ädäbi analiz yasau dip belä ide. Filolog kızlarnıñ şiğır añlauda bulgan ällä nindi butalçık fikerläre anıñ öçen säyer häm mäğnäsez toyıla bardılar. Ul alarga:
— Yuk belän başlarıgıznı katırasız!— dip äytkäli dä torgan bulıp kitte.
Anıñ fikerençä, ädäbi äsär keşegä fälsäfi uylar başlangıçı sıyfatında gına hezmät itä ala. Härhäldä universitet lektsiyälärennän küñelendä kalgan beleme anı şulay dip belergä etärä. Ädäbi äsärneñ başkaça nindi hikmäte bulsın inde? Ul hislärne uyatsın, soklandırsın, iñ kiräge — ciñel ukılsın, geroyları bähetkä ireşep, vakıygalar rähätlek belän barsınnar häm tämamlansınnar!
Ämma filolog kızlar anıñ ul süzlären añlamıylar, kabul itmilär, hätta şuşılay uylavı öçen üpkälilär dä. Kayvakıtta bähäsläre, här öç säğattän berär minutka kire kaytarılıp, könnär buyına suzıla, kabatlana-kabatlana aptıratıp beterälär. Ğayepne Galiyä üzendä kürä, süzeneñ döreslegen dä inkar itteräse kilmi.
— Ul «Tapşırılmagan hatlar»nı äyter idem inde. Melodrama, bette-kitte. Geroinya üzeneñ ahmaklıgın añlarga batırçılık itä, hatasın tözätä. Menä äsär närsä hakında! Ä sez, anı analizlap, menä şuşılarnı isäpkä dä almıysız!
Filolog kızlar aptıraşta kalalar. Galiyä tantana itä. Ä närsä, ädäbi äsär hakında şuşılay gına fiker yörtergä kiräk ul. Gap-gadi bit inde!
— Eh, alay gına bulsa ide!— dip, kızlar kabat iske süzne yañartalar. Analiz törläre hakında söyläp, kabat «Tapşırılmagan hatlar»nı sütep taşlıylar, ber yämen kaldırmıylar. Galiyä alarnıñ näticälären kabul itärgä telämi.
Şundıy bähäslärneñ bersendä alarga Hämit kilep kerde, Galiyäne kinoga däşte. Alar çıgıp kitkändä, kızlarnıñ berse:
— Bu yuristlarnıñ eşläre rähät, ukıysıları da yuk!— dip äytep kaldı. Moña Galiyäneñ küñele kuzgaldı.
— Alar bezne nadannarga çıgarıp beterdelär inde. Üzläreneñ öç tiyenlek akılları yuk. Kitap ukıy-ukıy tomalanıp betkännär!— dip, Hämitkä bülmädäşlärennän zarlandı.
— Taşla äle şularnı,— dide Hämit.— Filologlar da buldımı keşe? Yünle ikännär, hiç yugı fizika fänen öyränerlär idelär. Tel, ädäbiyätnıñ kemgä kiräge bar alarnıñ? Ul şağıyrlärne, yazuçılarnı äyter idem inde, halıknıñ başın äyländerep, keşe aptıratıp, zamananı bozıp...
Ul üzeneñ äle kayçan gına şiğırlär yazuın da, ämma Tukay da, Puşkin da bula almauların da, telenä genä tügel, häterenä dä alırga telämäde. Şulay da bu böyeklärgä tibep ütäse itte:
— Puşkinnı da, Tukaynı da meñ kat ukıganmındır. Närsäläre bar inde alarnıñ? Şiğırläre dä berni tügel... «Änä Gali karap tora täräzädän...»
Alar köleştelär. Fikerläre turı kilep, Galiyä şatlık-söyeneç eçendä ide.
— Ämma ällä kemlek, gonor üzlärendä!— dide ul, üz märtäbäsenä köç birep.
Karagan kinoları mähäbbät turında buldı. Yöräklärenä ütep kergän, hislären kuzgatkan, akılların ruhlandırgan ide. Hätta Kazan şähäreneñ yañgır eçendä cebep, asfalt yullarınıñ da ayakka şaktıy yomşarıp kaluı alar öçen iğtibar itärlek närsälärdän tügel idelär. Cıyılıp torgan sularga niçä tapkır barıp kerdelär. Hämit, ayakların çılatıp alsa da, cebenäçä diyärlek cebergä ölgergän Galiyäne bülmäsenä tiz genä kerep kitärgä aşıktırmadı, anı ışık urınga taba kiterde.
— İ çebeşem,— dide, bu süzgä kötelmägänçä mäğnä salıp.
Bolay äytüe Galiyäneñ küñelen sabıylattı. Anıñ menä şunda Hämitkä sıyınası, yegetneñ tän cılısında rähätlänäse kilde. Bu toygısı haman da köçäyä barıp, başınıñ ciñelçä äylänüen toydı.
Yeget töşep kalgannardan tügel ide. Galiyäneñ yañgırdan çılangan yözennän dımın sörtep alganday itep, kolak oçlarına qadär ärsez barmakları belän kagılıp ütte. Kaynar sulışı kıznıñ irken yaulap aldı, irennärenä irennäre kavıştı. Mähäbbät nazında alarnıñ ikesenä dä rähät, bik rähät ide.
VI
Galiyäneñ küñele haman da yaktı ide. Hämit belän duslıkları könnän-kön nıgıp, yeget anı şulkadär üz itte ki, hätta kayber vakıtlarda irtä tañnan diyärlek ük kilep, yäki älege dä bayagı yal parkına, yäisä kinoteatrga alıp kitä tordı. Kinoga kerergä akçaları yuklıkta barı tik uramnarnı äylänep kaytu belän kanäğat itä idelär. Andıy vakıtlarda Galiyä üzeneñ bülmädäş kızların hurlap, Hämitneñ dä üzenä kuşıluına söyenä tordı.
— Nindi gomer inde ul? Ber yeget belän dä yörmilär, haman ukıylar da ukıylar. Ul tatar yazuçıları, şağıyrläre ni birä inde? Puşkin, Lermontov, Tolstoy bulsalar ber häl. Tatar teleneñ kiläçäge yuk!— dip, säyäsi mäsälälärne kuzgatıp, hätta aldagı tormış hakında da fälsäfä kora torgan bulıp kitte. Döresräge, bolar anıñ üz süzläre genä tügel, lektsiyälärdän algan «belemnäre»neñ kisäge dä ide. Äle kayçan «Cepşeklek yılları» citep, liriklar mäydan tota idelär. Ä häzer alarga mäydannarnı gına tügel, hätta yabık klublarnı da birmi başladılar.
— Şağıyrlär, yazuçılar — alar haman kanäğatsez. Halıknı niçek yäşärgä öyrätep aptıratalar. Ä yugıysä ildä härkem zakonnarga buysınıp yäşärgä tiyeşle!
Bu süzlärne Hämit söyli. Şulay uk üz akılınıñ koyısınnan çıgarıp tügel, professorlarınıñ tellärennän töşep kalgannarın gına cıynaştırıp.
Alarnıñ bu räveşle fikerläü yulına kerep kitülärendä filolog kızlarnıñ barı tik ber genä ğayepläre bar ide. Anısı da bik gadi:
— Sezneñ ukıysı yuk, eşläregez rähät!— digännärennän genä.
Yüridik belem alunıñ üz avırlıkları bar, ä filologlar anı añlıymıni? Yuk, älbättä! Alar bit ukudan artıgın belmilär, keşe süzen, keşe fikeren öyränälär, yatlıylar, ä üzläreneke — yuk!
Härhäldä Galiyä dä, Hämit tä bu mäsälädä hatalana idelär. Filologik belemnän başka keşelek tä, ayırım ber adäm dä yäşi almıy. Bu hakta alarnıñ uylarına da kermäde. Añlıybız, beläbez digännäre dä üzläreneñ eçke mönäsäbäte belän bäyle his-toygılarınıñ vakıtlı çagılışı, zur gıylem häm akıl eşçänlege näticäse bulmadı. Şulay da üz kemleklären ber dä taptap-taptalıp kitärlek itmiçä, yugarı kütärdelär.
VII
Hämit belän Galiyäneñ mähäbbäte cırlarda cırlanırlık, kitapka yazarlık märtäbädä ük tügel ide. Şulay da ahırı bar, süzne şunda taba iltkändä, bu hakta da söylämi ütmi bulmıy.
Döres, alar saylap häm saylanıp kına ber-bersen tabıştılar. Duslaşıp kittelär. Yullarına arkılı çıgıp, mähäbbätlärenä ayak çalırga telägän keşe tabılmadı. Şuña küräder dä yöräklärendä pıskıy başlagan söyü säğadäte yomıçkaları tiz genä ürläp kitä almadı. Ä bälki, salamga kapkan ut şikelle, mizgel eçendä yanıp betkänder? Uylanırga urın bar. Menä häzer, alar hakında elgäreräk niçekter iskä almavıma aptırap, kayber soraularıma cavap ta taba almıy borçılam.
Yıllar pärdäse kaplasa da, şunısı küz aldında açık surätlänep tora, yaktı köndägeçä: Hämit belän Galiyä şulkadär duslaşıp kittelär ki, alarnı ber-bersennän başka, ayırım itep küz aldına kiterüe dä mömkin tügel sıman toyıla başladılar. Häyer, ozaklamıy bolarga iğtibar itüçelär dä bette. Ber-bersen tabışkannar ikän, bik yahşı, inde kavışsalar da yarar!
Bu çın mäğnäsendä teläkkä äverelep, kayvakıt Hämitneñ dusları da, yüri şayartıpmı:
— Kayçan tuyda biibez inde?— dip, törtterep soraştırgalıy, yegetne olı eşkä şulay äydi başladılar. Galiyäne dä iptäş kızları tınıçlıkta kaldıru uyında tügel idelär.
Könnär şulay uza tordılar. Studentlarnıñ cäyge sessiyädän taralır çakları ide. Hämit hätta kiçlären dä üz bülmäsenä kaytıp tormıy başladı. Anıñ Galiyä yanında kunıp kalularına şik yuk ide. Kemgäder Hämit kiräk ikän, anı Galiyädän ezlärgä tiyeşlegen härkem belä. Häyer, anı sorap yörüçelär dä bulmadı. Kiräge çıkmagandır. Cäyne kayda uzdıraçakları da aldan uk bilgele ide bit: Hämit, bezneñ kebek ük, student otryadları belän çiräm cirlärgä cibäreläçäk, Galiyä dä anıñ belän bergä bulır inde.
VIII
Köz citte, studentlarnıñ ukuları ul yılnı oktyabrdä genä başlandı. Ä Hämit tagın da ber atnaga soñarıp kilde. Ä Galiyäse haman da kürenmi ide.
Bügen-irtägä ul da kilep citäçäk dip uyladık häm şunıñ belän onıtılgan da. Belmiçä kalganbız: Galiyä akademik yal algan bulıp çıktı. Säbäben hiçkem açıklap tormadı. Kön artınnan ikençese kilep, kış başlanıp, imtihan sessiyäse uzıp, şul mäşäqatlär belän Galiyä dä tämam onıtıldı. Häyer, Hämite dä anı yuksınmıy bugay ide inde. Äle ber, äle ikençe kız yänäşäsendä kürep, yegetneñ botkası peşä ikänlegen añlıy tordık.
Lektsiyälär betkäç, tramvayda kaytışlıy urınnar Hämit belän yänäşä turı kilde. Anıñ küñele tınıç tügellegen añlarga tiyeş idem. Şulay da, şayartu telägemdä bulganmındır inde, anı ürtäp alası ittem:
— Galiyäneñ yugaluın kömänle buluınnan kürälär. Ber dä tik yörmägänsez ikän!— didem. Nindi şaytanım kotırtkanlıgı añlaşıla, älege dä bayagı könçelek ğalämäteneñ çıbırkı şartlatuı ide bu. Eh min — yünsez. Keşe arasına kısılganım yuk ide, häzer nişlim? Kurstaşlar söylärlär inde alar. Keşe büre kua dip niklär genä avızımnı açtım?
Ämma Hämit ser birmäde. Küzläremä tınıç kına karap aldı. Annarı:
— Kaylarda ikän ul?— dip sorap kuydı.
İnde min süzsez idem. Küñel kazanında barı tik ber genä toygı kaynadı: saksız kılanıp, keşe küñelen vatudan ni mäğnä tabasıñ?
Ämma akıl şulpası peşä almadı, soramıyça da bulmadı:
— Ezlädeñmeni?
— Ä sin niçek uylıysıñ? Nigä ezlämim di inde? Ällä mine cansız, taş bäğırle dip beldeñme?
Hämitneñ bolay bitärläp taşlavı yaradı anısı, telem äylänep, ber kälimä süz çıgarır hälennän kayttı, akılımnı şom bastı. Barı tik älege dä bayagı küñel kazanında gına saksız söyläşüemä ükenü şulpası kaynadı. Miña inde Galiyä tügel, Hämit kızganıç bulıp toyıla başladı.
— Nigä kaçtı ul minnän? Äytkän bulsa, öylänmi idemmeni? Nik beldermäde?
Hämit çın mäğnäsendä zarlı ide. Şunda uk häterem yañardı, anıñ başka kızlar itägenä utırıp yörüläre isemä töşte. «Yuk, yeget,— dide, küñelem türendä akıl uçagına su sibep utırgan şaytan kotkısı,— sin yıgılıp kaluçılardan tügel. Soramasam, iseñä dä almagan bulır ideñ äle!»
Üzemneñ ul vakıtta haksız ikänlegemne yıllar ütkäç tä tiz genä töşenä almadım. Nik digändä, Hämit bu söyläşüebezdän soñ minnän tämam çitläşte, nindider yäşeren seren beläm dä şunıñ belän üzen ezärlekli başlarmın dip kurıkkandır, ahrısı. Alay uylagan ikän, bälki haklı da bulgandır? Bilgesez, ällä çınnan da can türendäge hislären hatirälärgä birelüem belän kuzgatmıy kalmas idem, ällä endäşmäs tä idem.
IX
Hämit belän aralar yıragaydı. Ul eşlekle, mäğrur keşegä äverelde. Bigräk tä yugarı kurslarga citkändä, praktikaga barıp kaytkaç, üzen irken tota başladı. Ciñel holıklı kızlarnıñ koçakları cılısınnan gına küñele eri almagaç, universitetnıñ iñ çibär, tabiğatkä nıklı, namusta ışanıçlı tutaşlarınıñ da küñel serlärenä äverelgäläp karadı. Tik haman da saylanudan uza, adaşıp yörüennän tuktıy almadı. Ul alardan Galiyäsen ezli ideme, Ällä bötenläy dä Zöhrä, Zöläyha, Şirinnärneme — boların uk tögäl belmim. Ämma anıñ hakında taralgan häbärlär barçabıznı da beraz aptıraşka häm şul uk vakıtta söyeneçkä dä saldı:
— Hämit öylänä ikän!
Belmim, anıñ isemen telgä alıp, zatın küpme kız-kırkın kahärläp yılagandır, ämma usal telleläreneñ:
— Kapkan, yeget! Östenä täbe töşergännär!— digännären iläk avızlardan yulpıç kolaklarga ireştergäläp tordık.
Hämit belän küptän aralaşkanım bulmagaç, küñelendä nindi uylar buranı uynaganın belmi häm küz aldına kiterä almıy idem. Keşe ni söylämäs diyäräk, däülät imtihannarı häsrätendä bülmämdä ukıştırıp yatkanımda, küzläremä kürenäme dip toram, Hämit kilep kerde. Östendä enä-ceptän genä çıkkan yahşı kışkı pältä, aña meh yaka östennän salıngan ak «Alya-Dunkan» şarftan. Yalanbaş. Häm, isänläşer-isänläşmästän:
— Kitap kimeräsezme?— dip, mıskıllarga teläp süz taşladı.
Bülmädäşlär telsez kaldılar. Alarnıñ Hämit belän alış-bireşe yuk ide. Kem kermäs tä kem çıkmas, student bülmäse olı vokzal ul. Mizgel uzdımı, Hämitneñ äytkännären dä onıttılar, yegetebezgä isläre dä kitmäs buldılar. Min genä aña törtterep aldım:
— Öylänep yöriseñ, dilär!
Ul şuşı süzlärne işeter öçen genä kergänlegen yäşermiçä yılmaydı häm, ukıp yatkan ciremnän karavatıma torıp utırırga ölgerüemä, yanımda urın alıp, avır kulın cilkämä saldı. Anıñ uñ yagına suzılıp karap aldım. Ul da anda tekälde, annarı, yözemä taba borılıp, zatlı eçemlek katnaş huş isle sigaret tötene señgän tının borın tişekläremnän üpkämä cibärep:
— Närsä bar anda?— dip soradı.
— Uñ kulıñ da şuşı sulı kebek büränädäy avırmı?— didem, cilkäläremne sikertep, güyäki alarnı işelgän avırlıktan şulay azat itärgä teläp.
— Ha-ha-ha!— dip cäyelep kölde ul.— Salam sıyraklar beläkläremnän şulay sıgılalar da töşälär, kızlar kebek!
— Maktanuga kilgändä, bezneñ Hämitne uzdırır keşe bu ğasırda tuarga ölgermägän äle,— digän buldım, küñelen ürtärgä teläp.
— Ä uzgan ğasırda andıy keşe bulganmıni?— dide Hämit, güyäki aptıraulı kıyafättä.
Ul artistlarça uyın uynıy ide. Käyefle çagı.
— Bulgan!— didem, ser birergä telämiçä.
— Kem ul?
— Böyek urıs şagıyre Puşkin!
Bu süzlärem yuknı bar itüdän genä çıktılar. Tolstoy dip äytkän bulsam, äle yarar ide. Puşkin, imeş.
— Ä, Aleksandrnı äytäseñ ikän äle, Sergeeçnı...— dide Hämit, citdi kıyafätkä kerep, ämma süzemne asta kaldırası itmäde:— Häterlim min anı, häterlim... Niçek digän äle? «Min üzemä böyek häykäl kuydım», digänme? Şäp äytkän!
— Şulay şul!
— Puşkin, Puşkin!.. Böyek ädip, hörmät itäm min anı... Tik menä äyt äle, ni öçen anıñ häykälenä tungus kilä, sahra dustı kalmık, yağni dä inde — mongol. Ä menä tatar kilmi?.. Beläseñme, taşbaş?..
Min isä:
— Beläm!— dip, ürtälep äytergä ölgermädem, Hämit:
— Bik yahşı!— dide, tagın da kuanıp.— Menä sin tagın da äyt äle, ni öçen bezneñ tatarga ul ışanıçsız karıy?
— Işanıçsız karıy dip... Hikmäte anda tügel anıñ...
— Närsädä inde sineñçä?
— Berençedän, ul zamannarda tatar ädäbiyätı yugarı däräcädä bulgan, dilär, urta ğasırlarda imperiyä totkan halık bit bez, kulturabız da yugarı sanalgan, ä ikençedän...
— Yuk-yuk, tukta äle sin, millätçe iptäş! Tuktap tor!— Hämit barmak yanadı, koçagınnan çıgardı, beraz çitkäräk tartılganday buldı.— Sin bezneñ böyek ilebezneñ ofitsial säyäsätenä, fänenä, ideologiyäsenä karşı çıgasıñ. Sine biş yıl buyına şunıñ öçen ukıttılarmıni?.. Taşla mondıy uylarıñnı! Dustıñ bularak äytäm! Törmädä çeretäçäkbez!
— Soñ, döresen genä äytkän idem!..
Ä aklanuım aña bötenläy dä oşamadı. Torıp uk bastı. «Sez»gä küçte. Kotımnı cibäräse itte.
— Min äle sezne ışanıçlı keşebez dip yöri idem. Ä sez!.. Söyläşep tä torasım kilmi, bötenläy käyefemne kırıp taşladıgız!— dide dä, niçek kötelmägändä kilep kergän bulsa, şulay çıgıp ta kitte. Tänem buylap kaynar ut yögergänen genä toyıp kaldım. Kaltırangan canım pışıldarga mataşa ide: «Timer... Timer... Timer Feliks!..»
X
Min aña üzemne iminlek organnarına iltep satmavı öçen genä bulsa da rähmätle idem. Ämma kolagına ireşterä almadım. Bez kabat ozak yıllar buyına oçraşmadık. Galiyäse genä vakıt-vakıt hätergä töşkäli ide. Matbugattagı häbärlärdän Hämit Häyeroviçnıñ cähät-cähät kütärelä baruın, cavaplı urınnarda eşläven, respublikabıznıñ prokuraturasına uk kütärelüen ukıp belä idem. Aña yulım töşmäde, yomışım da bulmadı. Ä annarı, ul mine onıtkandır dip uyladım. Keşelär sabaktaşların yegerme-yegerme biş yıllar eçendä tanımas bulalar tügelme?
Hämitebez, şulay itep, saylanıp yöri torgaç dip äytergä bazmıym, yugarı däräcädäge türä kızına öylände. Ul tutaşnı yugıysä min dä belä idem. Universitetka ul lampa kebek balkıp kilep kerde, yänäşä gruppalarda ukıdık. Kiyeme-sını — küz timäsen genä, çibärlege hanbikälär nurınıñ çagılışı ide. Gomum lektsiyälärdä Hämit belän bergä utırgalıy başlagannarın häterlim: par kügärçennär kebek görläşälär. Ä min Galiyäsen isemä alıp borçılam, yülär baş.
Ämma yegetebez, beraz kireräk keşelärdän bulganlıktan, kızga bik ise kitkänen sizdermäde. Bu duslıkları da bolay gına, ciñelçä ürtäşep alularınnan gıybarät ide sıman. Şulay da ike taş (yuk-yuk, taş kına tügellär, çakmataşlardır), yağni ike çakmataş yakınayganda, bärelep kitkännärendä oçkın çıguçan. Bu oçkınnan mähäbbät utları kabınuı ber dä säyer tügel.
Härhäldä hämmä vaklıklarına qadär belmim, küz aldına da kiterä almıym. Ämma bähetle ğailä korularına söyendem. Başkort kızı Galiyäse dä häterdän kitep tordı. Ä üzemneñ tormış isä tiz genä, ciñel genä caylana barmaganlıktan, Hämitneñ buldıklılıgın iskä alıp: «Min dä ayga menär idem, arttan etüçem bulsa!»— diyäräk, halık cırındagıça takmaklap yörüne ğadätem ittem.
Gomumän dä tormışta Hämit kebek bulırga kiräk ul. Hämmä närsäne aldan ülçäp kuyarga, üz kirägeñne belep häm küzdä totıp häräkät itärgä. Adäm balasına birelgän gomer bolay da bik kıska bit, äle genä tañıñ atkan kebek, inde kiç iñärgä dä ölgergän. Hi, ülçi kitsäñ... Niçämä urında döres süz äytelmägän, hakıykatkä tabınılgan, ä hak süz belän döres süzneñ ayırması kapma-karşı kilgän çaklar da bar ikän ul. Kızganıç, küpme vakıtlar hakıykat yalçısı bulıp yörüdä ütelgän. Ä baksañ, hakıykatneñ üzenä yalçıları kiräk isä dä, ul alarnıñ hezmätenä bervakıtta da kanäğat itmiçä, han kebek tähete märtäbäsendä kala birä, sine korbanı yasıy. Yalçıları anıñ hezmätendä yıgılışıp ülälär, alarnı harap itüendä ğayepne hakıykat ahmaklıklarınnan kürä. Bu tormışka döreslek kenä kiräk, haklık-hakıykat tügel.
İnde min dä beläm, härkemneñ üz dörese bar. Ä yugarıdagılarnıñ kulında häm telendä hämmä döreslektän dä östenräk döreslek. Alarnıkı gına çınlık. Ä hakıykat? Anıñ yugarıdagılarga kiräge barmı soñ? Östenlekle döreslektän döresräk hakıykat cirdä bula alamı?
Bolarnı äüväldän ük üzeñä koral itä belsäñ ide anı! Häyer, koral itsäñ dä, sinnän barı tik yalagay, kuştan keşe genä barlıkka kilergä mömkin. Hezmäteñneñ yugarıdagılarga bötenläy kiräk bulmıy kaluı da ğadäti küreneş, yağni alar aña mohtac tügel. Östenlekle döreslekne yaklap, akıllı başlarnıñ kuştanı bulıp yöri bir şunda!
Ämma dä, tarih nirgälärennän torıp karaganda, hakıykatkä hezmät itüne keşelär märtäbäleräk kürälär. Hakıykat ezläüçelär çın ir bulalar. Alarnı bu yulga akılı, zihene, küñele, keşelege etärä. Şuña kürä kuştannar ezennän mondıylar bara almıylar. Kemlege, yağni tabigate dä namuska hilaflı yuldan çitkä, turısına alıp kitä. Menä şuldır inde ul täqdir digännäre.
Yäşermim, minem dä ällä kemnär bulası kilgän çaklarım bar ide ul. Närsä, belememme alarnıkınnan kim, kıyafätemme? Naçarmıni, gomereñ hörmät bakçasınıñ türendä tatlı cimeşlärne aşap kına uzsa? Ämma... Bii belmägäç, ayu da tabanın yalap yatarga mäcbür, di, yukarmasmı, imeş.
Yarar, süz başına kaytıyk, betmäs ul fälsäfä tegermäneneñ tuzanı...
Bervakıt Galiyä hakında da häbärlär kolagıma kilep ireşkäç, min bötenläy dä häyranga kaldım. Döresräge, häbärlär kilep ireşte tügel, alarnı min üzem ezläp taptım bugay.
Eş belän Ufaga komandirovkaga barıp çıgarga turı kilde. «Agıydel» kunakhanäsendä koykalı ayırım bülmä bulmadı, öç urınlıga urnaşırga turı kilde.
— Kaygırmagız!— dide administrator hanım, kara kuyı çäçlärenä kerä başlagan aklıknı kaplar öçenme bäylägän kıyıkçasın tözetkäläp.— Öç urınlı yahşı ul, öçkä ciñel cıyıştırıla!
«Öç borınga cıyu»nı küzdä totkanlıgın añlap, min beraz mıskıllandım:
— Sezdä eçärgä yaramıy bit!— didem, kagıydälär taktasına işarä itep.
— Yaramıy, älbättä... Ämma tärtip bozmaganda kem tıya?
— Rähmät!— didem. Närsä äytim?
Bülmämdä inde ber keşe bar ide. Açkıç anda ikän. Şakıp kerdem. Tanıştık. Minem kormadarak bulıp çıktı. Anıñ da çäçenä çal töşkän, ämma yözenä cıyırçıklar yögerergä ölgermägän. Mongol tibı. Andıylar kartaygaç ta yäş kürenälär.
Häbärläştek. Ul Oktyabr kalasınnan ikän. Başkortostannıñ üzeneke.
Yöz çalımnarı nigäder tanış kebek toyıldılar. Şunda isemä Galiyäne kiterep, student yıllarımda alar kalasınnan çibär tutaşnı belüemne äyttem, ämma yazmışı nindiräk buldı ikän, belmime diyäräk soraştırdım. Mine söyenderep cavap ta birde ul:
— Galiyä Häsänovnanı niçek belmäskä!..
Äüväle süz çınnan da anıñ hakında baradır dip uylasam da, annarı fikeremne üzgärtergä aşıgıp, yuktır, didem. Ämma Hämit isemen dä işetkäç, anıñ zur, märtäbäle prokuror buluı da yaña tanışımnıñ isenä töşkäç, belgän vakıygaların bäynä-bäynä söyläven ütendem. Min alar hakında küp kenä häbärlärne işetmägänmen ikän bit!
Şähärgä kiç iñep mataşa, barıber barır cir yuk ide, kunakhanä bufetın äylänep kilsäk kenä inde.
Bülmädäşem üteneçemne tıñladı häm üze belgän vakıygalarnı bolay dip söyli başladı:
— Galiyä Häsänovna belän kürşedä ük diyärlek yäşädem. Bez äle Ufa universitetın da çittän torıp bergä tämamladık. Elektän yakın fikerdäşem ide ul...
XI
Miña anıñ hämmä söylägännäre dä yañalık ide.
— Galiyäneñ Kazannan kömänle bulıp kaytuı hakında häbär keçkenä şähärebezgä tiz taraldı. İnde äytkän idem... Häyer, häzer yäşermäsäm dä yarıy, ul bit minem berençe mähäbbätem dä ide. Galiyäne kürüemä, hislärem kabat yañarıp, güyäki tabigatemä kabat yaz kilde. Anı niçek tä oçratırga, süz katıp, hätta üzemä dimlärgä ide isäbem. Bulsın, kömäne komaçau itmi, minnän, diyärmen, imeş. Üzen yaratkaç, balasın gına üz itmi kalmamın!
Şuşı hıyallarımda yäşi birdem.
Ämma ul ber genä dä keşe küzenä kürenmi ide. Yugıysä kürşemdä genä yäşi. Uramga nik ber çıgıp kersen? Kiçlären dä täräzälärendä ut kürenmi.
Ul bit änise belän genä tora ide. Ätilären marcaga iyärep kitkän dip söyläülären häterlim. Şunlıktan, niçek itep, Galiyäne küräsem kilgänne yäşermi, tup-turı alarga barıp keräseñ?
Keşe aşa da süz citkerep karadım. Yuk. Häbär aluın da beldermäde. Ämma dä kapka töplärennän könenä un-yegerme tapkırlar gına uza, tuktalıp, täräzälärenä karap tora idem.
Minem küñeldägen üzebezneñ öydägelär dä belep algan.
— Armiyä hezmäteñnän kaytkanıña ike ay bulıp kilä, yä Ufaga barıp, ukırga keräseñ, yä inde eş tap!— dip, ätkäy mäsäläne katı kuydı.
Ufaga yul totarga turı kilde. Ukırga kerü mäşäqatläre belän köz dä kilep citte. Arada yal tabıp kaytırga, bu yulı hiçşiksez Galiyäne oçratırga, üzem belän kalaga alıp kitärgä ide isäbem. Tugannar rizalık birmäsälär, kaçıp öyläneşerbez, didem. Galiyä dä karşı kilmäs kebek ide.
Kaytsam, ul yuk. Galiyä kitep tä bargan. Yulı Kazanga taba ide, didelär. Niçek häm kaya barıym? Citmäsä süz taralgan: Galiyäneñ yegete — tatar, bik kättä, gacäyep kürkäm teatr artistı bulgan ikän! Hatı da kilgän. Tik menä öylänä genä almıy, di. Çönki ul artist äfändeneñ üz ğailäse dä bar ikän. Ayırılışsak, pıçak astına keräm dip hatını arkılı töşkän.
Häm tagın ällä nilär...
Galiyäneñ änise bik çibär hanım ide. Gomere buyı balalar ukıttı. Ber genä tapkır da tavışın kütärep süz äytkäne bulmadı. Urıs teleneñ döres yazu kagıydälären şundıy da tögäl, küñelgä kererlek itep, cirenä citkerep añlatkan bulgan ul, äle haman da anıñ birgän belemnäreneñ cimeşlären tatıym.
Küp närsä ukıtuçıdan tora ikän şul. Berse anıñ nadan kaldırırga, hätereñne genä butarga mömkin, ä menä Cävahirä Samatovna kebeklär — alar altın börtekläre! Fikerläre — açık, belemnäre — tirän, canga ütep kerä, vatıknı-bozıknı tözekländerep kuya ala torgan. Andıy hatınnarnı niçek itep irläre taşlap kitä ala ikän? Dörester inde ul, haktır: ber çibärgä — ber yämsez, ber asılga — ber yırtık, ber cetegä ber tössez bulsın dip, koyrıgın çänçep, Şaytan mahsus, cirgä can iñderüçe färeştälärne butap, üz etlegen kılıp utıra torgandır. Hak täğalädän şulay disäk, ul andıy eşne başkarmas ide.
Cävahirä Samatovna altın börtege bulsa, Galiyäneñ kem häm nindi ikänlegen üzegez küz aldıgızga kiteregez inde sez!
XII
Galiyä belän çirattagı oçraşuıbız kötelmägändä buldı. Ufa kalasında. Universitet karşısında.
Häzergedäy häteremdä, şundıy yaktı, rähät kön ide ul. Hämmä tarafta ap-ak kar. Häm şul kar diñgezeneñ güyäki dulkınnarı östennän tibrälep kenä zifa akkoş yözep kilä. Östendä şundıy kileşle kara pältä, ä üze kışkı kızıl çiteklärdän, başında yomşak Irınbur şäle...
Bu Galiyä ide.
Söyläşep aldık. Bergä ukıyaçakbız ikän. Dokumentların Kazan universitetınnan monda küçertkän. Köndezgegä telämägän. Minem kebek çittän torıp kına belem alaçak.
Eşen soraştım, tormışın. Ä balası, ire hakında — läm-mim. Ä ul:
— Minem ulım bar, Fail!— di.
— Fail isemen kuştıgızmıni?— dip, minem atımnı alganına söyengän idem. Akıl sataşıp kuygandır inde.
— Yuk, Fail... Fail tügel, Tahir!— dide Galiyä. Ä annarı: — Oçraşırbız äle!— dide dä kitep bardı.
Ä bez çınnan da oçraştık. Bik küp märtäbälär: imtihannarda da, uku zallarında da, däreslärdä-lektsiyälärdä dä. Ämma ul mine üzenä bik yakın cibärmäde. Anıñ ul süzenä dä haman ışana idem:
— Minem irem bar!
Kem, nindi keşe buluın sorarga başıma da kilmägän. Ä ul arada min dä üzemä yar taptım, öyländem. Bezne berençe bulıp kotlagan keşe dä Galiyä ide. Min aña, barıber sanlamas inde dip kenä, tuyıbızga yalınmıyça gına çakıru tapşırgan idem, iñ berençe ul kilep kerde. Kulında — şakmaklı tartmaçık, ä anda — yuka-näzek çäşkelär. Alarga zäğfran çäçäkläre töşerelgän. Bik yarattım min alarnı. Gomeremdä başka andıy büläk alganım bulmagan ikän. Äle menä şular isemä töşte.
Ozakka cittelär alar, ä annarı kayadır yukka çıktılar. Karagız äle, bötenläy dä ul hakta onıtıp torganmın ikän!
XIII
Yaña tanışımnıñ Fail isemle bulganlıgın añlagansızdır inde. Häyer, bu sezgä bernärsä hakında da söylämi. Min bit anı äsäremdä başkaça da atıy alır idem. Hikmät isemdä tügel, cisemdä, diyärsez. Häm sez meñ tapkırlar haklı!
Minem öçen anıñ ciseme söylägän vakıygalarında buldı. Häyran idem. Keşelär belän yänäşä genä yäşibez, alar hakında berär fikergä kiläbez dä, şunı döres dip yöribez. Baksak, hakıykattä bötenläy başkaça bulıp çıga.
Min dä Hämitne karyerist, üz bähete öçen genä yäşäüçe keşe dip küz aldıma kiterä idem. Änä bit yugarıga niçek ürmäläde, imeş. Ä ul bötenläy dä anda ürmälämägän, karyeraga ise dä kitmägän bulıp çıktı. Härhäldä Fail äfändeneñ söylägän vakıygaları moña dälil idelär.
«Agıydel» kunakhanäsendä öç kiç kundım. Moña qadär niçämä kilep kitelgän Ufa şähären bu yulı güyäki tanımadım. Yuk, uramnarı da, halkı da, telläre dä üzgärmägän. Ämma anıñ mäğnäse, eçtälege minem öçen häzer başkaça ide. Bu — bütän il, yat tufrak, monda çit ber halık yäşider sıman toyıla başladı kebek. Niçek moñarçı anıñ şundıy ikänlegen belmägänmen dä, nigä añlamaganmın?
Ufada miña ber cır iyärde. Sez beläsez inde anı: «Sanıy bardım, sanıy kayttım Saniyä kaberlären...»
«Galiyä kaberlären...» Äye-äye, anı minem küñelem şulay takmaklıy: «Galiyä kaberlären!»
Menä niçeklär bulıp betkän sineñ yazmışıñ, başkort kızı Galiyä! Menä nilär kürgänseñ! Niçeklär sularga taşlanmadıñ da, keşe süzlären nindi kodräteñ belän yırıp çıga aldıñ?
Küz aldıma ulı Tahir kilep baskanday buldı. Buy citkän, kara çäçle, ak yözle, az süzle, tınıç, sabır holıklı. Bervakıtta da kızlarnıñ başın katırmagan häm äyländerep gazaplamagan. Ä bälki ğaşıyq bulırga da ölgermägänder?
Närsälär genä eşlätmi bu dönya adäm balasın, niçeklär genä anı aptıratmıy. Bez berne uylıybız, niyätlibez, maksatıbızga akrın-akrın gına bulsa da citä barabız, ä dönyalık kötmägändä artı belän borıla da kuya, yäki inde üzeneñ avır arbasın söyrägän kileş östebezdän taptap-sıtıp ütä dä kitä, söyäklärebezne cıyıp alır hälgä kayta almıy izelep kalabız. Bügen mäydan totu belän genämeni soñ äle ul, irtägäse köne dä bar bit. «Yıgılasımnı belsäm, salam cäyep kuygan bulır idem!»— digän beräü. Belmim, salam cäyep kuyıp kına bälalärdän kotılıp kalıp bulmıydır ul. «Nilär genä kürmi cirdä ir yeget belän at başı!» Häyer, batır yeget belän at başı gınamı soñ?
Ozak vakıtlar tetränülärdä yörgännän soñ, minem küñel mäydanınıñ sähnäsendä Hämit belän Galiyä vakıygaları açık surättä canlandılar da, şul hällärdä katnaşkan kebek üzemne his itep aptıradım. Toygılarım avır idelär.
Kazanga kaytkaç, Hämit hakında soraştırıp, işetkän-belgännärne barlap, küplärdän şaktıy häbärlär işettem. Vakıygalar tezmäse ber çılbırga tezelä başlaganday toyıldılar. Ämma barçası da açıklandı dip äyter öçen nindider faktlar citmider sıman ide. Ä annarı, tormış digänebez şundıy bit inde ul, üz dulkınnarı eçenä alıp kerep kitä bardı, Hämit-Galiyä vakıygaları bötenläy ük istän dä çıkkannar.
Ber mäcleskä hatınım belän çakırulı idem. Beleşkän-küreşkän keşelärne genä tügel, yañaların da urtaga kertep, törle gıybrätlär häm hikmätlär turında küp söyläşelde. Niçekter süz artı süz çıgıp, Hämitne dä iskä töşerep aldık. Şunda äle genä bäyrämdä tanışkan äfändelärebezdän bulgan beräü:
— Ällä Hämit Häyeroviç belän sez yahşı äşnälärme?— dip soradı.
Çitkäräk çıktık. Aralaşıp-söyläşep kittek. Annan algan häbärlärem iskelärenä kilep kuşıldılar. Menä şulay Hämit-Galiyä vakıygaları minem öçen tämam diyärlek açıklanıp bettelär. Soraularım da kalmadılar kebek.
Kemnärneñ närsälär söylägänen ayırım-ayırım bäyän itsäm, kabatlanular da küp bulır, küñeleñne, ukuçım, yalıktırır digän uyda kalıp, Hämit belän Galiyäneñ tormışlarında tagın ni-närsälär bulgan, alar yañadan kavışkannarmı, ber-bersen ezlägännärme, şularnı gına yazıp ütärgä röhsät itsägez ide? Bälki sezneñ öçen dä bolarnıñ ähämiyäte bardır?
XIV
Hämitneñ soñgı vakıtlarda ezlägän häm ezlätkän keşese Galiyä Häsänovna buldı. Monıñ säbäben hiçkem belmi ide. Hämit Häyeroviçnıñ añlatıp mataşası kilmäde. Tapsınnar!
Ä nigäder ozak ezlädelär. Eşkä alıngan adämnäre:
— Kartotekalarda andıy keşe isäptä yuk!— didelär.
Şunda Hämit Häyeroviçnıñ täqate bozıldı, ul açu belän:
— Pasport östäle buyınça ezlätegez!— dide.
— Familiyäse bilgele bulsa ide, tugan yılı, urını...— didelär.
— Tabıgız!— dip, Hämit Häyeroviç östäl suktı.— Üzegez dä bik yahşı beläsez ikän bit närsälär kiräk ikänen!
Eş köneneñ ahırında anıñ östälenä ozın isemlek tezelgän berniçä bit käğaz kiterep saldılar. Hämit Häyeroviç, karañgı tös yögertelgän küzlegen batırıbrak kiyep, «Başkortostan. Oktyabrskiy» digän yazularnı ezläde. Ämma ni öçen bolay eşläven uylap ta karamadı. Äye, ul şähärdä çınnan da Galiyä Häsänovna digän keşe bar ide. Prokuratura hezmätkäre. Mayor.
Hämit Häyeroviç käğazläreneñ boların cıynap urtalay bökläde, tüş kesäsenä tıktı. Säğatenä karap aldı. İrtä tügel, soñ tügel, digändäy, kiçke sigezlär tulıp bara ide. Ul öyenä kaytıp kitte. Anda isä, hatınına:
— İrtägä komandirovkaga kitäm,— dip belderde,— yul çemodanın äzerläp kuyarsıñ äle!
Annarı üz bülmäsenä kerep, yaratkan divanına yatıp yokladı. Anı uyatıp, borçıp aptıratuçı bulmadı. Kızı inde kiyäüdä, malayı da öylängän, ayırım tora başlagan idelär. İlle yäşlek Hämit Häyeroviç bu tormışta eş atı bulıp yäşägän, üz digännären kılırga ölgergän, näselen kaldırgan, başkalar öçen tırışkan keşe ide. İnde menä bügen ul, yoklarga yatkaç ta, häzer barı tik üzem öçen genä yäşäyaçäkmen digän uyda küzlären yomdı.
Anıñ bu hakta hıyallanuların barı ber keşe — Gıylemhan Ramazanoviç, inde unbiş yıllık dustı, auga bergä yörergä yaratuçı militsiyä polkovnigı gına belä ide. Ul aña niçekter:
— Üzem öçen yäşisem kilä, hökümät dip, ğailä dip, il dip can atudan tuydım,— diyäräk niçämä äytkäne buldı.
Gıylemhan Ramazanoviç anıñ nindi uylardan çıgıp bolay söylänüen belmiçä, süzlären üzençä añlap, şunda uk kileşte. Hätta:
— Bulırmı ikän andıy çaklar da?— dip östäp tä kuydı.— Äle otstavkaga qadär niçä yıl bar tügelme?
— Het bügen kitsäm dä berni äytmäyäçäklär. «Vıslugam» bar!— dide Hämit Häyeroviç.— Yanımda kimendä unbiş-yegerme keşe, kayçan kitä inde bu mähluk, urının buşatsa, üzebez menep utırır idek dip can atıp toralar.
— Anısı şulay... Ämma...
— Närsäse ämma?.. Vlast kuldan ıçkına dimäkçeseñme? Närsä birde ul bezgä? Uylap kara: bez bit anıñ barı tik sakçıları gına, başka berkeme tügel!.. Karaçkıları!..
— Alay uk dip inde...
— Üzeñ dä beläseñ, äytmäsäm dä!
Hämit Häyeroviç sagışlılar tormışınnan küptän çitläşkän, gomerenä dä hakimlek-vlast märtäbäsen yugaltıp karamagan, dönya yözendä adäm balalarınıñ niçek yäşäülären küz aldına kiterä alırday häldä tügel ide. Anıñça, ägär dä Galiyäne ezläp tapsa, yäşlegendä özelep kalgan mähäbbät utın kabat tergezep cibärsä, üze öçen yäşäü menä şul inde. Moña qadär hatını, ğailäse öçen tırışkan, imeş. Ä Galiyä belän bulsa, aña kayda da cännät, üz bähete tügäräk bulır sıman.
Anıñ boları da akılınıñ, ziheneñ, küzallaularınıñ tämam hıyal belän genä beregep tuluınnan, halıknıñ niçek yäşäven belmävennän häm belergä dä telämävennän, üzen genä haklık iyäse dip uylap sataşuınnan kilä ide. Partiyä dokumentları, kararları könnän-köngä ilne kommunizmga yakınaytıp kiterälär bit, niçek başkaça bulsın?
XV
Hämit Häyeroviç üzeneñ taläpçänlege belän härvakıt ayırılıp tordı. Televizordan näfis filmnarnı säğatlär buyı karap utıra belmäde, barı tik yañalıklarnı küñelenä señderergä tırışudan kanäğatlek taptı. Gazeta-curnallardan da, üzençä äytsäk, «akılga faydalı» sanalgan mäğlümatlarnı gına karaştıra, başkalarına küz yörtep kenä çıkkalıy, matur ädäbiyät äsärlären ukunı rätle keşe eşe tügel dip sanıy tordı. Köne-töne hezmätendä buldı. Däräcäse üsüneñ töp säbäben ul şuşı sıyfatlarınnan kürde. Mañgayın yara-yara keşe meñ üteneç belän säcdälär itsä dä, Allahı täğaläneñ aña karata mähäbbäte töşmäsä, berni dä kıla almavın, bähetennän mährüm yäşi biräsen ul belmi, añlamıy, küz aldına da kiterä almıy torgan ateist ide. Adämneñ qadere eşe belän genä häm yugarıdagı türälärneñ aña karata mähäbbäte barlıktan gına tora, imeşter. Yäşäeş hikmäte barı şunda. Beräülär ul märtäbäne rişvät birep taba, ikençelär — yalagaylık yärdämendä, başkalarnı oçsızga çıgarıp beterü yulı belän... Häyer, sanıy kitsäñ, küpter inde anıñ küperläre, sukmakları, başkaları!
Hämit Häyeroviçnıñ kemlegendä kaynatasınıñ da role zur buldı. Üz zamanında ul, başlı-küzle ber türä kisäge bularak, bütännärgä yärdäm itkän, alarnı etä-törtä kütäreşkän. İnde aña burıçlılar här süzenä can atıp toralar. Ni sorasa, şunı cirenä citkerüne töp burıçları sanıylar. «Kul — kulnı yua, ike kul — bitne», digändäy, Hämit Häyeroviç estafetanı häzer üz cilkäsenä alıp, başkalar aldındagı burıçların «tüli» başlagan keşelärdän sanala ide.
Akçada tügel hikmät. Ul alardan akçalar birep tä kotıla almayaçak. Bolarnıñ da tugannarı, işläre dönya qadärle, balaları artınnan onıkları üsep kilä. Hämmäsenä dä märtäbä kiräk. Ä urınnar — sanaulı gına. Berne ikegä-öçkä bülep bulmıy bit.
Häm Hämit Häyeroviç üz burıçların yöze belän kaytarıp birä barırga tırıştı. İnde mondıy dönyalık anı da arıttı, küñelen kaytardı. Başka törle yäşäü mömkinlege dä bar, yugıysä. Ämma ul anıñ öçen tügel. Baş çöyä, kaynarlana, kire kaga alamı soñ ul? Balaları yukmıni?
Gomereñneñ başınnan uk yalgışmıyça, üz digäneñçä yäşäveñne korıp cibärsäñ, älbättä tormışıñ irektä bulır ide...
— Galiyä!..
Hämit Häyeroviçnıñ küñelenä genä tügel, telenä dä bu isem yış kilä başladı. Menä kem belän anıñ gomere irektä ütkän bulır ide, menä kem yanında ul üz küñelenä tınıçlık tabaçak!
Aña şulay toyıldı. Mähäbbäte ul bulgan anıñ, Galiyäse! Hätta çäç islärenä qadär häterli tügelme?.. Cäsmin isläre kilä ide alardan.
Häm bürekkä salıngan büre, inde üsep citsä dä, urmanına karadı. Anıñ täväkkäl keşe buluın küplär beläder, islärenä töşersennär!
Hämit Häyeroviç kayçan da bulsa Galiyäne ber oçratırmın dip yäşäde. Ämma anı yazmışı söyendermäde. Berär cıyılışta bulsa da bergä turı kilergä tiyeş idelär. Keşelär arasınnan gomere buyı Galiyäne ezläde ul, hätta küp tapkırlar:
— Sez Galiyä bit äle,— dip, kaysıber çalımnarın anıkına ohşatıp, yulına oçragan hanımnardan soraştırgalıy da torgan ide. Tik küñelenä avır cavapnı gına işetä bardı:
— Yuk, yalgıştıgız!
Hezmättäşläre Hämit Häyeroviçnıñ bu isem belän hatın-kız zatına süz katularına küptän künekkän idelär, şunlıktan iğtibar birmi kaldıralar tordılar. Häyer, ul üze dä sak kılandı. Ni genä kılsa da arıslanday acgırıp torgan ir barı tik Galiyäne ezlägändä genä täväkkäl bula almadı. Säbäpläre... Aları sansız ide.
Ä küplär anıñ «sez Galiyä bit äle» digän süzlären hanımnar belän tanışu korıp cibärüeneñ «bismillası» dip uyladı. Ul isem Hämit Häyeroviçnıñ avızınnan çıkkanda nigäder hikmätle yañgırıy häm hatın-kıznı siherläü köçenä iyä buldı. Alar şunda uk üz iteşep söyläşep kitälär, ber-bersenä koyaşka göldäy açılalar.
Hämit Häyeroviçnıñ hanımnar aldında, ser tügel, märtäbäse «söhanallah» ide. Yözgä-bitkä kürkämlege dä, buy-sınga zatlılıgı da barı tik anıñ üz faydası öçen genä diyärlek hezmät ittelär. Mondıy belän bäyrämdä bulu, aşta-mäclestä karaşıp utıru da «kurkınıç», çönki hämmäseneñ küzläre añarga kadalıp kaluçan.
XVI
Bu könnän alda gına, aylık hezmät hakın algannan soñ, berara vakıtka yal sorau niyäte belän Hämit Häyeroviç baş prokurorga kerde. Söyläşü cayına turı kiterep:
— Soñgı aralarda zur eşlär kürenep torganday tügel,— digäne yarap kuydı, ber atnaga yugalıp torırga röhsät aldı.
Ä annarı poyızdga bilet soratıp vokzal kassalarına şaltırattı:
— Äye, Kazan — Ufa!..
Bu poyızd ul yıllarda Ulyanovski şähäre aşa yöri, kiçke yakta kitä, ikençe könne köndez, uñaylı säğattä Başkortostanga barıp kerä torgan ide. Hämit Häyeroviç Tuymazıda töşep kalası itte. Ä annarı, belgän-yörgän cire tügel, tabar äle yulnı. «Tel Kiyevka qadär alıp bara!»— dilär tügelme urıslarda? Soraştırır, beleşer. Tele närsä öçen? Anı telägän cirenä iltep citkerer. Telneñ şundıy hikmäte bulgaç, aña «utırmıylar» dimeni?
Hämit Häyeroviçnıñ inde küptän üzeneñ holkında-figılendä şuşı qadär irek häm irkenlek toyganı yuk ide. Häyer, eleklärne, ägär dä eş arasında dusları belän, korı käyef-safa öçen tügel, yal maksatında beraz şärab yäki annan da kuätlerägen totıp algannarında, ul bavınnan ıçkıngan bozau şikelle koyrık çänçep çabarday, dönyasına tökererdäy bula torgan ide. Ämma eçtän genä, tışka ber dä çıgarmıyça. Bu yulı da näq şulay... Yuk-yuk, alay uk ta tügel bugay, niçekter başkaça anıñ can rähäte.
İrek! Hay mökatdäs närsä ikänseñ sin!
Ul haman da üz dönyası hakında kayta-kayta uylandı. Moñarçı üzeneñ yazmışı belän kemneñder kulı uynagan, anı tormış teatrında mesken ber, ähämiyäte yuk rol başkarırga mäcbür itkän tügelme? Ni qadär genä ihtıyarlı bulmasın, dönyanı üz telägenä buysındırıp yäşim dip uylamasın, ber dä alay barmagan ikän bit.
Menä kayda ul çın irek: tottı da yulga çıktı. Bernigä dä karamıy, däräcäsenä, ğailäsenä, duslarına, tugannarına — bersenä dä ise kitmiçä, hiçber kiñäşlärenä mohtac bulmıyça, hätta balaların da isäbenä almıyça.
Onıttı?
Onıttı dip, döresräge alar üzläre ük anı küptän iğtibarlarınnan çıgardılar tügelme? Eş arasında eläkkäläüçe tönge yokısına kaytkan çaklarında, olı fatirındagı bülmälärgä kergäläp, balalarınıñ östennän töşkän yurgannarın tözätkäläp kuyu belän anıñ tärbiyäse çiklände. Mäktäpkä cıyılışlarga yörmäde. Ğailä mäşäqatläre hatını cilkäsendä buldı. Hämit Häyeroviç akçanı härvakıt mul kaytardı, üzen yörtüçe «Volga» maşinası isä hatınına da hezmät itte, anı härkönne diyärlek bazar yannarında häm kibet töplärendä dürtär-bişär säğatläp kötep tora ide.
Eşendä Hämit Häyeroviç härkemgä kiräkle keşe buluın toyıp hezmät itärgä künekte. Öyendägelär öçen dä üzen şundıydır dip belde, başkaça ikänlegen küz aldında da kitermäde. Ä dönyalar üzgärä tordı. Balaları başlı-küzle bulıp ölgerdelär. Hämit Häyeroviç tiräsendä dä ärsez yäşlär kübäyä tordılar. Alar citez, buldıklı bulıp kürenü maksatında hämmäse berdäy tırışa, dan-däräcälären arttıru öçen kemnäreder tuktausız kaygırta, şaltıratıp borçıştıra tordılar. Alarnıñ teläklären isäpkä almıy mömkin tügel ide. Citäkçelek tä şulay eşläde. Hämit Häyeroviçka da hezmätendä küp mäsälälärdän çitläşergä turı kilde. Bülek yanına bülek häm bülekçälär östälde. Alarnıñ küpçelege ber-bersen hätta isemnärendä dä kabatlıy idelär. Elek ber Hämit Häyeroviç citäkläp bargan bülek urınına häzer altau buldılar, aña karap kına eşneñ sıyfatı yahşırmadı. Fälsäfäçelärneñ sannan sıyfatka küçelä digännäre barı tik safsata gına buluına ul gacäpsenmi kala almadı. Bu tabigıy üseş tügel, yasalma üzgäreşlär genä ide. Hämit Häyeroviç monıñ belän kileşte. Prokuratura eşendä zur butalçıklar barlıkka kilep, bu ölkä isä ilneñ töp sazlık urınnarınıñ bersenä äverelde. Sannı kıskartıp kına hätta elekkege sıyfatnı da kire kaytaru mömkin tügel ide inde. Ber-bersen kabatlauçı büleklär berniçä bulganlıktan, küp kenä eşlär Hämit Häyeroviçnıñ iğtibarınnan çittä kala başladı. Ozaklamıy üzeneñ dä kiräge betäçäkne ul bik yahşı añlıy ide.
Eşkä, barı tik hezmät itärgä genä öyrängän keşeneñ, berkön kilep, eşlären kulınnan tartıp alsalar, şulay anıñ hezmätenä mohtaclıknı betersälär, uylau-fikerläü öçen aña forsat açıla inde, anısı. Hämit Häyeroviçka da hezmättäşläre andıy mömkinlek büläk ittelär. Küñelenä häm häterenä, ni hikmät, yäşlegendä adaşıp kalgan hatiräläre kire kaytıp, başın avır borçularga sala başladılar. Gomere ber dä aldan häm göldän genä bulmagan ikän bit. Galiyä!
Ä Galiyä hakında uylaudan anıñ berär vakıt tuktaganı buldımı ikän? Yuk ide bugay. Döres, tormışınıñ kisken borılış algan, öste-östenä öyelgän mäsälälär belän tulgan çaklarında Galiyäse onıtılıp torgalagandır ide... Nindi ikänder ul Galiyä, kara çäçle başkort kızı, ällä anıñ da yözlärenä cıyırçıklar yögergänme, çäçläre agarganmı?
XVII
Oktyabr kalasına alıp bara torgan yul çatına çıgıp basarga mäcbür bulgan Hämit Häyeroviç beraz ükenep tä kuydı. Avtovokzal kassaları bikle idelär. İke säğatsez açılmas, didelär aña. Ul arada yañgır kilep, tuygançı koyıp, yüeşläp, balçıklı uramnarnı bozıp ütte. Yul çatında un minut basıp toruı da Hämit Häyeroviçka bik ozak bulıp toyıldı. «Monısı da utırtmas inde!»— dip uylagan ide, anı azga gına uzıp kitep, kızıl «Ciguli» tuktadı. Ruldä utırgan köläç yözle yäş ir:
— Urın bar, abıy, kaya qadär kiräk ide?— dip soradı.
— Oktyabr kalasına uk!— dide, ämer birgändäy Hämit Häyeroviç, haman da üzeneñ eşendäge ğadätlärennän kotıla almıyça.
— Kittek alaysa!— digän buldı yäş ir, passacirınıñ tökse süzlärenä törtelep kalırga telämiçä. Şayartıp tagın da östäde: — «Cigüle» atıbız çaptıra torsın!
Hämit Häyeroviç caylap utırdı. Ruldägegä ber-ber süz katıp borçırga uylap ta birmiçä, üz eçenä çumdı. Yäş ir dä anıñ holkın toyıp ölgerde, maşinasın kua bardı, «may kaptı».
«Bulırdaynıñ kulınnan da, telennän dä kilä!»— Hämit Häyeroviç bu süzlärne küptän işetkän häm alarnı haktan da şulay dip yäşi torgan keşelärneñ berse ide. Aña monı Yar Çallı şähärendä «KamGES tözeleş» oyışması başlıgı Marat Bibişev äytkän ide, anda tikşerü eşläre belän bargaç, oçraklı räveştä tanışıp kitep, söyläşep utırgannarında. Mondıy zur cavaplılık sorıy torgan tözeleş ölkäsen citäkläüçe keşene Hämit Häyeroviçnıñ borçıysı kilmägän ide, şunlıktan üzenä çakırtıp gazaplamadı. Ämma tikşerelä torgan eşneñ çıbık oçında şuşı Marat Bibişevnıñ da şäüläse barlıgı toyım küzläre belän beraz çalımlana ide.
Oçraşu cayı üze kilep çıktı. Alarnıñ urınnarın urıs artistı häm şagıyre Vladimir Vısotsskiy kontsertında yänäşä turı kiterdelär. Bu mahsus şulay eşlände. Marat Bibişevnıñ itağatle, tärbiyäle häm akıllı keşe ikänlegenä Hämit Häyeroviç soklanırga mäcbür buldı.
Alar ciñel tanışıp kittelär. Moña gına Hämit Häyeroviçnı öyrätergä kiräk tügel ide. Ul bu ölkädä un pot toz aşagan keşe. Kiräkle häbärne alu maksatında anıñ akılı tuktausız eşli, kırıkmasa kırık törle yullarnı ülçi, barlıy, iñ kulayın ul äñgämädäşeneñ küzläre belän oçraşuga uk saylap ala belä. Häyer, elegräk şulay ide. Ä häzer, asılda, ber genä yulga bara — endäşmi tora häm ahırda yılmaep kuya. Keşeneñ «eçen tişär» öçen şul da citä ikän, cimerelä dä kitä biçarakaylar. Änä maşinasınıñ rulen tägärätkän yäş ir belän dä alar karaşıp kuydılar, ällä kayçangı tanışlar kebek ber-bersenä yılmaeştılar häm güyäki yakınnar bulıp kittelär.
Hämit Häyeroviçnıñ küñelenä Marat Bibişev belän bulgan vakıygalar yukka gına kilmädelär. Alar da şulay tanışıp algan idelär. Bufetta da kähvä eçä-eçä söyläşep utırdılar. Huşlaşkan vakıtta Hämit Häyeroviç anıñ turı süzle buluın tagın ber kat bäyälärgä mäcbür buldı:
— Sez bit prokuratura keşe!— dide aña Marat äfände, küzlärenä turı karap.— Kayan beldegez, kem äytte, dimägez. Min inde küp törle keşelär belän eşlädem. Kemneñ kem buluı yözenä yazılgan. Ä annarı...
— Soraularım da şul tirädäräk buldı!
Hämit Häyeroviç otılıp kalunı yaratmıy ide. Marat Bibişevnıñ anı ciñel «açuı» küñelenä tide. Ämma «tişelmi» häm «çişelmi» kala almadı.
«Köçle keşelär bar şul dönyada! Min kem dip yöriseñ-yöriseñ dä, şundıylar yanına kilep eläkkäç, bigräklär keçeräyep kalasıñ!»
Hämit Häyeroviçnıñ bolay uylarga häm näticä çıgarırga elek vakıtı yuk ide, menä häzer ber-ber artlı akıl bakçasınıñ cimeşlären tatıy başladı.
Ruldäge yäş ir aña tagın da karap aldı. Menä häzer ul süz başlarga tiyeş ide. Hämit Häyeroviç şunı kötte häm yalgışmadı:
— Oktyabrskida kaya qadär barasız, kaysı uramgaça?
Bu soravı urınlı ide. Hämit Häyeroviç, militsiyä yäki prokuratura binası hakında äytep, anıñ käyefen kaytarası kilmäde. Halıkta andıy urınnarga kurkınıp häm söymiçä karıylar. Moñardan gına ul häbärdar ide.
XVIII
— Minem kilüem Galiyä Häsänovnalarga...
Hämit Häyeroviç başlagan süzen niçek dävam itärgä belmiçäräk tınıp kaldı. Ruldäge aña ütäli karap kuyganday toyıldı. Ämma Hämit Häyeroviç sizgänen beldermäde. Ämma dä uylap kuydı: «Yäki monıñ Galiyä Häsänovna belän kayçan da bulsa yulları kiseşkän, yäisä yakın keşelärdänder?»
«Ciguli» eçe tıgızlangan kebek toyıldı. Hämit Häyeroviçnıñ üzenä süzgä küçärgä turı kilde:
— Sabaktaşlar idek... Menä, yulım töşte dä, alarga kagılıp çıgarga ittem...
Gomerendä kauşaunıñ närsä ikänlegen belmägän, här ayak atlavında dönyanıñ yözen genä tügel, hätta bägıren izep yörüne ğadät itkän Hämit Häyeroviç aklana başlavın añlap aldı. Bu minutlarda ul üzen tanımadı, ämma telen dä tuktata almadı, soraular birügä küçte:
— Belmisezder inde alarnıñ kayda yäşäülären?.. İre kem bulıp eşli äle?..
Hämit Häyeroviçnıñ cömläläre ötek-ötek çıga birdelär, ä yäş irneñ yılmayuı sürelde, sorauların cavapsız kaldıra bardı. Alarnıñ küzläre kabat oçraşmadılar. Oktyabr şähäreneñ tup-turıga suzılgan kiñ uramınnan kızıl «Ciguli» maşinası bardı da bardı, uñda olı parkmı-bakçamı ide, anıñ da betäse bulmadı.
Annarı ike katlı, ak akşarlı yortlarnıñ işek aldı yagına kerep tuktaldılar.
— Miña kaya barırga inde?
Hämit Häyeroviç yulnıñ soñgı çakrımında üzen kulga alırga ölgergän, telsez kalgan yäş irneñ yanında söylänep barunı mäğnäsezgä sanaunı östengä çıgarıp ölgergän ide inde. Şulay da, tanış bulmagan şähärdä, tanış tügel yortlarnıñ bilgesez işek aldı yagına kilep tuktalgaç, soraşmıy kala almadı. Ämma:
— Minem belän!— dip kenä cavap birde yäş ir.
Ul şuşı mizgeldä Hämit Häyeroviçka dorfa keşedäy toyıldı.
Alar ike katlı yortlar arasında güyäki yäşerenep utırgan öylär yagına atladılar. Yäş ir yäşel kapkadan uzdı. Közge sarılık iñgän, töse sulıp bargan tınıç bakça türendä basınkı gına holıklı mıştım öygä taba yakınaydılar. Ayak aslarında yafraklar kuırılıp-kuırılıp kala bardılar. Böten cirdä tärtip, ihataları, iske bulsalar da, tözek, akşarlı häm buyaulı, häm, iñ hikmätlese — küñelgä bik tä yatış, yakın kebek ide.
XIX
Alar öç basmalı baskıçtan kütäreldelär. Öy aldı olı täräzäle veranda itep eşlätelgän, ul güyäki kızıl, tulışıp peşkän almalar belän tulı ide. Täräzälärdän kürenep toralar. Mögayın bu könnärdä genä cıygannardır. Alar: «Bezne aşagız inde, bolay aptıratmagız!»— digändäy kızıktırıp, küzlärgä kerep toralar.
Karşılarına işek açıp çıga kilgän hanımnı Hämit Häyeroviç tanıp aldı. Ul Galiyä Häsänovna ide. Çalımnarı şul uk kalgan. Çäçlärendäge aklık belän yözenä iñgän olıgayu ğalämätlären isäpkä almaganda, haman da elekkeçä ikän.
— Kayttıñmı, ulım?— dide Galiyä Häsänovna, alarnı karşı alıp, küzlären Hämit Häyeroviçka töbäp.
— Änkäy,— dide yäş ir,— bu agay sine soragayne...
Hämit Häyeroviç anıñ Galiyä Häsänovnanıñ ulı ikänlegen añlarga ölgergän ide inde. «Menä ni öçen ul aña küptänge tanışı kebek toyılgan! Telendä başkortlık çalımı da bar ikän!»
Ä Galiyä Häsänovnanıñ tele tatarça ide:
— Küräm, ulım, küräm... Tanış bul... Häyer, yulda tanışkansızdır da inde... Bu — sineñ atañ, Hämit Battalov bula!.. İsänme, Hämit! Nindi cillär taşladı?
Galiyä Häsänovna isänläşergä dip kulın suzdı, Hämit Häyeroviç aşıgıp aña yabıştı, ämma añına kilep kire çigende häm yomşak kına küreşte:
— İsänme, Galiyä!.. İsän genä tordıñmı?.. Menä, sine ezläp kildem äle...
Şunda ul Galiyä Häsänovnanıñ küzlekle buluına iğtibar itte häm ni säbäple küzlärennän cılısın toymaganlıgın añlarga ölgerde.
— Şuşı qadär gomerdän soñmı?
— Äye, gomer ütkän dä kitkän. Kiçä, kapkanı yabıp çıgıp, eşkä barganmın da bügen kaytıp kergänmen şikelle...— Bu süzlärne Hämit Häyeroviç äytergä dip äzerlämägän ide, ämma tıyıla da almadı. Anıñ şuşı minutlarda akılı tügel, küñele söyli ide: — Ütkän dä kitkän?.. Kürim, didem... Kuıp çıgarmas äle, didem... Ni disäk tä, tanışlar idek bit...
Hämit Häyeroviçnıñ aldan uylap kuygan matur-matur süzläreneñ berse dä häterendä kalmagan ide, äytergä telägännäre işelep kenä töştelär, niçek tä tärtiple cömlälär tözi almadı. Ämma ni öçender alar Galiyä Häsänovnaga añlayışlı idelär. Söyläsen, äytsen. Niçek tä yarıy! İ Hämit, Hämit, Hämit!..
— Äydägez, kerik... Min arkılı çıgıp toram tagın...
Galiyä Häsänovna öygä uzarga çakırdı. İşege açık tora ide.
Yortnıñ eçe keçkenä ikän. Şulay da ike bülmäle, tür häm algı yaklı. Altı poçmaklı agaç öy. Täräzä töplärendä olı göllär. Yarannar inde, yarannar. Haman da çäçäk atıp utıralar. Akları da, alları da, kızılları da bar.
Kilep kerüenä, Hämit Häyeroviç täräzälärneñ keçkenälegenä, tüşämnärneñ täbänäklegenä iğtibar itärgä mäcbür ide. Ä yarannar, tıynak bulsalar da, küzlärgä kerep toralar, hätta alar bu yortka üzläre genä hucalardır sıman.
XX
Ulları üzen tınıç tottı. İsemeneñ Tahir ikänlegen belep alsa da Hämit Häyeroviç anıñ familiyäsen soramadı, aña hätta kütärelep kararga da kıymadı, söyläşep utırırga da cayı kilmäde.
«Tahir digen, ä?»
Bu soravın Hämit Häyeroviç üz aldına oçraklı kuydı. Aña ulım dip däşärlek namus märtäbäse yuklıgın da añlıy ide ul.
Tahir älegä öylänmägän, yeget hälendä yöri ikän. Ä Hämit Häyeroviç anıñ hakında başkaça uylagan ide, yalgışkan. Tahirnı, änise Galiyä Häsänovna, rayon prokurorın yörtä, di. Alarnı ğailäläre belän yalga ozatıp kaytuı ikän. Ural tauları arasında bik şäp kurortlar, yal yortları bar, ber aylap şunda bulaçaklar, di. Tahir isä, ul arada Ufaga kitep, cäyge sessiyädän kalgan «koyrıkların» beterep, yaña imtihannarın da tapşırıp kaytaçak. Bu cäydä eşläre küp bulgan, sessiyäsen yapmıyça kaytkan.
Aldan şulay niyät itkännär. Universitetnıñ yüridik fakultetında çittän torıp öçençe kursta ukıy ikän. İnde dürtençegä küçäse. Härbi hezmäten Yırak Könçıgışta uzgan.
Eh, Hämit Häyeroviç belgän bulsamı, üz ulına sıyık soldat şulpasın aşap yäşärgä yul kuyar ideme? Küplärneñ ullarına anıñ yärdäme tide!
Ämma tormış şulay inde ul: meñ yatlarga hezmät itäseñ, ä üzeñnekelärgä — yuk! Ällä nişläp şulay kilep çıga...
Annarı, soldat şulpasınnan soñ, Tahir tözeleş eşendä bulgan. Utızga citäräk kenä yugarı belem kiräklege belän kileşkän.
— Tıñlamadı, äbise süze belän üste!— dip zarlanıp aldı Galiyä Häsänovna, bersen dä yäşermi söyli birep.
Tahir töştän soñ Ufaga kitep bardı. Galiyä belän Hämit öydä ikese genä kaldılar. Döres, Galiyä Häsänovna eşenä barıp kilde, anıñ yugalıp toruı Hämit Häyeroviçnı şaktıy moñsulatıp aldı. Ämma ul anı-monı uylarga tırışmadı. «Min döres eşlimme?»— digän sorau başına kilsä, aña cavap ezläp aptıramaska tırıştı. Kararın adım sayın üzgärtep, akıl alıştırıp mataşırga ul kiçä-bügen genä tugan keşe tügel ide. «Kiskän ikmäk yalganmıy!»— dide ul üz aldına. Aña holkınıñ sıyfatlarınnan kararlı ir bula belüe oşıy. Bu üzençälegen tuktausız nıgıtıp, üsterep yäşäde. Bügen genä bozılıp kitärlek tügel ide. Tik menä moñsulık anıñ häteren kaynattı.
«Galiyä gomere buyı «peçän aşap» kına yäşämägänder inde, keşese dä bardır!»— dip uylap kuydı da, bu fikere akıl uçagında oçkınlanıp, kümerläre yöräk kölisäsenä töşte. Hätere kitkändäy buldı.
Ul moña qadär andıy hisneñ dä barlıgın belmi yäşäde. Yuktan, säbäpsez dä tua ikän ul könçelek digän närsä. Adäm hurlıgı.
Hämit Häyeroviç könläşü hisennän arınırga teläde. Ämma anıñ belän ul köräşä belmi ide şul.
XXI
İke atnadan soñ bulır, Hämit Häyeroviç tagın yulda ide. Monısında Kazannan böten alış-bireşen tämamlap kuzgaldı.
Ul äüväle ışana da almagan sıman: Galiyäse anı gomere buyı kötkän! Ä nigä häbär birmägän, student vakıtında kaçıp kitkän, ezlämägän soñ? İ yülär!
— Menä bit, üzeñ tabıp kilep kerdeñ!— dide Galiyä, Hämitneñ soraularına tınıç kına cavap birep.
Alar ber atna diyärlek bergä yäşädelär. İkese genä, ulları haman da Ufada, ukuında ide. Galiyäne eşenä çakırtıp ta aptıratmıylar.
— Kızık ikän sezdä!— di, şul hakta äytergä telägän Hämit.
— Närsäse?
Hämit Häyeroviç tagın uylarına çuma. Alar könnär-tönnär buyı bergä, näq student vakıtlarındagıça.
— Min ışanıp betä almıym äle! Gomerem buyı äle cılı, äle başkası citmägän kebek ide. Menä häzer güyäki dönyam tügäräk!
Hämit Häyeroviçnıñ bolay äytüeneñ mäğnäsen dä añlıy Galiyä Häsänovna. Ul üze dä näq şulay yäşämädemeni?
— Häterliseñme, filolog kızlardan kölä idek? Ä çınlıkta bez üzebez kölke bulganbız! Alar tormış täcribäsen küñellärenä, zihennärenä şul kitaplardan cıygannar. Bez zakonnar, kanunnar arasında adaşıp kalganbız. Tormış digän, härkemgä ber genä tapkır birelüçe nasıypnı kanunnar belän genä çikläü mömkin tügel ikän şul. Zakonnar anıñ bik az öleşen tärtipkä sala alalar, kalganı goref-ğadät, ädäp-ählak, tärbiyä, añ-belem kulında.
— Galiyäm, küräse ide üzlären, ä alar bähetle yäşädelär mikän?
Gomerläre buyı hiçkemneñ tormışı, yäşäeşe belän kızıksınmagan buluların Hämit Häyeroviç ta şunda gına añladı, moñarçı kiçermägän halät alarnıñ cannarın biläde. Ni hikmät, irneñ yözenä, säyer toygı belän bergä, oyat kızıllıgı yögerde. Gomerlären eş belän ütte dä kitte dip äytsälär dä döres bulmas ide. Haman da üzlären, barı tik üzlären genä kaygırtkannar. Ä bolay yäşäü gomer äräme genä şul.
XXII
Bu kilüendä Hämit Häyeroviç, Kazanga monnan kaytkanındagı kebek, avtobus belän yörüne kulayrak sanadı. Äüväle Bögelmägä qadär barasıñ, ä annan Oktyabr kalasına iltüçe avtobuska küçep utırasıñ. Poyızd belän Ulyannarnı äylänep, täülek buyı yörüeñä karaganda, avtobusta yulıñnı un säğat eçendä oçlap çıgıp bula. Aña da tulmıy äle. İrtän Kazannan kitelä, kiçkä Oktyabr şähärenä barıp ta citelä. Yul — tigez, asfalt. Kiräksä, yoklap ta alasıñ, artık arılmıy da.
Yul uylata da ikän äle ul. Hämit Häyeroviç şunısına gacäplände: moña qadär niçä yıllar tuktalıp torgandır kebek toyılgan vakıt tägärmäçe güyäki menä häzer, şuşı soñgı ayda gına kuzgalıp kitte sıman aña.
Bu hisläre äüväle üzenä dä säyer kebek ide, bara-bara, uylarınıñ hakıykatkä turı kilä ikänlegen sizenä başladı. Ul vakıt tägärmäçe şul ikençe kursta uk tuktalıp kalgan ide tügelme soñ? Annan alıp bügengäçä bötenläy başka keşe bularak yäşälmädeme? Ul çaklarda hätta kulındagı säğate dä yöremäs bulgan ide bit! Hämit başkasın satıp aldı. Anısı da tuktadı. Berara bötenläy dä säğatlärneñ barlıgın isennän çıgarıp yäşäde. Tämäke tartırga öyrände, şäriklärenä iyärep, sıra häm arakıga küñel sala başladı. Ämma ayaklarınnan yıgılgan çagı berme-ikeme genä buldı. Ul güyäki yäşämi, ämma barın da bar ide. Monı toydı, iğtibarga gına almadı. Anıñ öçen, barı tik anıñ öçen genä vakıt digän moğciza tuktalıp torgandır sıman. Vakıtıñ yöreşen tuktatsa, namus ta sünä, yäşäüneñ asılı karyerada gına kala. Menä niçek?!. Ä başkalar öçen ul tuktala belmägän tügelme?
Häyer, Hämit Häyeroviç ta tik tormadı. Rähätlänep, aldın-artın uylamıy yäşi başladı. Öylände, ğailä kordı, balalar üsterde... Häm alar häzer berse dä anı üzlärenä däğva kılmadılar. Yararmı — yarar belän barısı da häl itelde.
Bu uyları Hämit Häyeroviç öçen nikter, azmı-küpme, barı tik safsata çıganagınnan agıp çıkkan mäğnälär kebek kenä idelär. Ämma küñelen-akılın yaulıy, hätta saflandıra bardılar.
Ul altın kul säğatenä karap aldı. Vakıt köndezge ike tulıp kilä ide. Tizdän Älmät şähärenä kilep kererlär, timer yul aşa ütep, taudan töşep kilälär dä inde.
Ä uy — uylata da, izrätä dä ide. Hämit Häyeroviç, yokıga kitep alganın toyıp, küzlären açtı. Älmät avtovokzalına kilep tuktalgannar ikän. Unbiş minutlap toraçaklar, di.
Şunda ul kabat kul säğatenä karap aldı. Äüväle ise kitmäde. Annarı gına, hätere yañarıp, säğatenä kabat küz salıp aldı, selketep karadı. Tagın-tagın selkede. Şunnan soñ gına säğateneñ miqdar tele yögerä başladı.
Hämit Häyeroviç çıgarga dip urınınnan kuzgaldı. Taza ir artınnan turı kilde. İşek yanında passacirlar tıgızlanıp, çıguçılar bik aşıkmaska mäcbür buldılar.
— Äle ike tulırga unbiş minutlar bar, irtä kildek. Yartı säğatläp torgızırlar,— dide, üz aldına söylänep, ämma süzläreneñ başkalar kolagına adreslangan buluın sizderep, yanındagılarga yılmaep karap kuygan tege taza ir.
Anıñ süzlären işetkäç, Hämit Häyeroviç kabat üzeneñ kul säğatenä karap aldı. Çınnan da säğat barı tik ike tula unbiş minut kına ide. Baya, Älmätkä citep kilgännärendä, yalgış kürgän bulganmıni? Ul vakıtta da kul säğate ike tula unbiş minutnı kürsätä ide tügelme?
Ä, äye, şul çagında tuktap kalgan bulgandır äle! Säğate algarak yögergän, menä, tuktap torgaç, başkalarnıkı belän tigezläşkän.
Älmätneñ avtovokzalı güyäki akvarium kebek pıyala ide. Döres, uramga karap torgan divarları gına şulay, ämma bar yagı da pıyaladır sıman toygı kaldıra.
Hämit Häyeroviç divar pıyalalarına çagılıp kitkän üz şäüläsenä iğtibar itte, yöräge şaulap aldı häm üzendä moña qadär bulmagan säyer üzgäreşneñ päyda buluın toydı. Tuktaldı. Şäüläseneñ çagılışın küzätte. Aña şul çagılıştagı ir kübräk oşıy ide.
XXIII
Oktyabr şähärendä anı karşı alırga tiyeş tügel idelär. Ul aldan häbär birep tormadı. Monda, ni genä bulmasın, anı öylärendä Galiyäse häm ulı barıber kötäçäklär dip belde.
Menä tanış uram, tanış tıkrık, tanış yort...
Ä kapkada — yozak.
Hämit Häyeroviç aptırap kaldı. Kullarındagı çemodannarın cirgä kuydı, añlaşmıy uñına-sulına karap aldı, keşe kara kürenmi ide.
Baganalar ut aldılar. Karañgılık här tarafka kanatların cäyärgä ölgergän, äle dä kilergä aşıkmagan kışnıñ barıber tantana itäçägen belderergä telägändäy hava salkınça ide.
— Sez Hämit bulasızmı? Kazannanmı?
Endäşkän keşeneñ ölkän yäştä buluın añlap ölgerep, Hämit Häyeroviç şul tavış kilgän yakka borıldı. Karşında basınkı gäüdäle, yabıklıgı arkasındadır bötenläy dä keçkenä toyılgan başkort äbise basıp tora ide. Ul anıñ yözlären abaylap ölgermäde. Karañgılık komaçau itte. Häyer, bolay da tanır ideme ällä, barıber kürgän-belgän keşese tügel. Ä kulında açkıçlar şaltıradı.
— Galiyä kızım kaldırıp kitkän ide, Kazannan Hämit isemle keşe kilä kalsa, açıp kerterseñ äle, äbi, dip...
Närsä äytergä dä belmi tınıç torgan Hämit Häyeroviçnı ul, kapka yozagın açıp, işek aldı yagına kertte.
— Suınmagandır äle miçläre. Bügen genä kittelär... Bik aşıgıp... Ufaga uk yul aldılar. Ulı belän ikese. İrtägä, berse köngä kaytıp ta citmägäyläre. Şulay dip äytte. Bik köttelär inde, köttelär... Küptän kilerseñ digännär ide... Menä bit ul niçek...
Şunda äbi, kulın Hämit Häyeroviçka taba suzıp, açkıçlarnı aña birde.
— Vakıtında kilüeñ äybät buldı äle, ulım. Kayçan kürener ikän bu keşeläre dip zarıgıp täräzädän karap utırgançı, menä bit söyeneç...
Äbi çıgıp ta kitte. Hämit Häyeroviç, yort işegenä kilep, yozagına açkıçlarnıñ bersen, ikençesen kuyıp açtı, eçkä uzdı. Ut yandırdı.
Öydä cılı ide. Çemodannarın tür yaktagı divan yanına kuydı, östäl östendäge yazuga küze töşte. Alıp ukıdı. Galiyälär çınnan da eş belän Ufaga kitkännär, ozakka tügel, ber-ike könnän kilep tä citäçäklär ikän. «Ägär bez yugında kilsäñ,— dip yazgan ide Galiyä,— üpkälämä, huca bula tor. Bu yortka sineñ kebek huca ällä kayçannan kiräk ide inde!»
XXIV
İrtägesen tagın tege äbi kerde. Tatarstan vakıtınça Hämit Häyeroviç torıp kına kilä ide, ä Başkortostanda inde ike säğat aldan yäşi başlarga da ölgergännär. Divar säğate tugızdan uzıp kitep bara ide.
— Karale, ulım,— dide äbi, Hämit Häyeroviçka töse çıgıp betä bargan küzläre belän tekälep,— monda, yakında gına, militsiyä idaräsenä yörep çıksañ ide...
— Äbi, nigä?— dide Hämit Häyeroviç, üzeneñ kemlegen isenä töşerep.— Min üzem alarnı monda çakırta alam!
Ämma söyäkçel yözle äbi üzeneken kabatladı:
— Alay dimä, ulım, alar kilgänçe üzeñ bar äle, siña eşläre bulmagayı!
— He, kızık ikän. Nigä üzläre kerep tikşermilär? Ällä minnän şiklänälärme?— Hämit Häyeroviç yuktan kızıp kitte.— Äle min alarnı!.. Kara bolarnı, närsä taläp itälär!
— Sin, ulım, kızma äle, kızma,— dide äbi, tonık küzlären yomgalasa da, sabırlıgında kalıp,— bar äle, bar! Tiz yöre! Soñarta torgan eş tügel!
Äytep tä beterde, çıgıp ta kitte.
Äbi kapka artında yugalganda Hämit Häyeroviç kiyenep betkän, kesäsendäge prokuratura hezmätkäre dokumentların barlagan, çıgıp kitärgä äzerlänep, işek açkıçların kaya kuyganlıgın isenä töşerep, alarga kulın suzıp mataşa, ul arada yan täräzädän işek aldı yagına küz töşerep tä alırga ölgergän ide.
Militsiyä idaräsenä citäräk, ul anda cıyılgan halıkka, alarnıñ üzenä karap-karap kuyularına säyersende. Yul çitendäräk yänçelep-izelep betkän kızıl «Ciguli» maşinası tora ide. Hämit Häyeroviçnıñ yöräge cu itep kuydı. Yuk-yuk, alarnıkı bulmaska tiyeş!
XXV
Galiyä Häsänovna belän ulı Tahirnıñ cenazasına böten şähär halkı diyärlek cıyıldı. Alarnı Ufadan alıp kayttılar da, yortlarına da kertep tormıyça, işek aldına gına kuyıp tordılar, annarı, mulla kilep citügä, ozata alıp kittelär. Ziratnıñ agaçsız, kır başında kazılgan gürlärenä kuydılar. İke kaber beryulı kütärelep çıktı. Berse — äniseneke, ikençese — balasınıkı. Kayberäülär, ber genä kaber kazıp, ike yagına ike lähet alunı döresräk bulır digän idelär dä, inde ayırım-ayırım kaber kazılgan, lähetläre alıngan, nindi safsata, kolakka işetelmägän, küzgä çalınmagan yola belän baş katıru inde ul dip, ölkänräk kartlar karşı töştelär. Bu ıgı-zıgı Hämit Häyeroviç aldında kubıp, aña uylarınnan ayırılırga yärdäm itte. Şulay da küñele töbendä ber kälimä süzläreneñ kaynarlıgı canın köyderep-köyderep aptırata ide: «Alar belän huşlaşu öçen dip şulay aşkınganmın, akılımnan yazganmın ikän bit!»
Menä häzer genä aña şuşı soñgı vakıtlarda kılgan ğamälläre çınnan da akılsızlık ğalämäte kebek toyıla başladılar. Ämma dä yazmışı aldında üzen burıçlı toyarga mäcbür buldı. Ägär dä Kazanda gına kalsa, «akılsızlanırga» başı citmäsä, Galiyäsen häm Tahirın soñgı yulga ozata alır ideme? Bu dönyada bar, ahrı, bar ul böyek köç! Allahı täğalä dilärme äle?
Şuşı mizgeldä Hämit Häyeroviçnıñ küñelennän şom kitte, küz alları açılıp, yäşäeşeneñ mäğnäsen inde niçänçe tapkır añlap aldı sıman. Güyäki ul Garasat mäydanı buylap kuılıp kiterelä. Koyaş söñge yugarılıgı gına elenep tora häm köyderep yandıra. Ä ul bara da bara, kilä dä kilä. İnde Cavap mäydanı kürenergä, Mizan elenergä tiyeş... Ä alar yuk ta yuk!..
Cenaza ukılıp, halık taralışa başladı. Hämit Häyeroviçnı aralarında kem ikänlegen täğaen genä belüçe dä, nindilege belän kızıksınuçı da yuk ide. Menä halık törkemeneñ soñgı keşese, käkre ayaklı ber babay, zirat kapkasın yabıp kaldırmakçı ide. Hämit Häyeroviçnıñ yaña kaberlär yanınnan kitmiçä, başkalar artınnan karap kalganın kürde dä, mögayın anı tälkıyn äytüçe dip uylapmı, niyätennän kire kaytıp, başkalar artınnan aşıktı. Zirat kayınnarınıñ berän-särän kalgan soñgı yafrakların da tämam koyıp beterergä teläp cil isep-isep aldı. Hämit Häyeroviç üzen haman da Garasat mäydanı buylap barganday toya tordı. Şunda sibäläp tä algan bozlı yañgır tamçıları aña küktän erep töşkän kaynar kurgaşın kebek toyıldılar. Ul äkren genä tezlärenä çükte häm yılap cibärde. Berazdan tınıçlandı, kütärelde, kaberlär yanınnan kitep, kapkaga citte, anı yaptı, bilen tözätte. Ä annarı şähär uramına taba atladı. Bu inde Garasat mäydanı tügel ide, gadi, ğadäti tormış belän tulgan dönya yöze.
Şul uk kiçne ul, çemodannarın aldı da, işeklären bikläp mataşkanda kilep kergän älege dä bayagı äbigä açkıçlarnı kaldırıp, olı yulga taba atladı. Aña Galiyäse tagın kaçıp kitkänder kebek toyıla ide.
— Başkort kızı Galiyä, nigä sin şundıy buldıñ, äyt äle?
Ul yätim üskän ulı Tahirnı häm kartlıgında bulsa da bähetkä ireşteräçäk dip uylagan Galiyäne äle kat-kat isenä alaçak ide.
Aprel-oktyabr, 2005.