Hikäyä
Bäräñgeneñ bäräncäse barlıgın belmisezder äle. Häyer, ber dä uftanmagız, häzer añlatıp biräm!
Avılıbıznıñ ike taşbaşı bar. Bala çaklarınnan birle eştän gayre närsäne kürmiçä, haman da äti-änilärenä yärdäm itep, cäylären çögender häm bäräñge basuların eşkärtep gomerläre ütsä, köz, kış häm yaz aylarında ihatadan çıga almıyça mal karıy, utın yara, tires tügä idelär. Abıylı-enele bulsalar da, buyga-sınga ber çamadarak üzläre. Kulga — katı, telgä — turı, häylägä — osta, uyınga bik tä hirıs isälär dä, keşe süzenä tıñlauçanlık kürsätep, sabırlıkta ücätlek ğalämätläre dä bar bolarnıñ.
Avıl şundıy cir inde ul. Yort hayvannarı belän çagıştırma itep äytkändä, at holıklı keşeläre dä, käcä, sarık, hätta ätäç, tavık, kaz tokımı adämnäre dä bar.
İskärtkänemçä, tege ike malay, yağni Gali belän Väli, karap toruga töskä-bitkä küz tiyärlek kenä bulsalar da, haman eş belän yöklätelgänlekläre, ä aşagannarı ipi belän çäydän uzmaulık säbäple at isemen yörtep, bik açu kilgännärdä:
— Çıgınlama!— dip açulana, hätta «Tärtägä tipte!.. Tires çanasın audardı!.. Ayaknı izde!..» kebek gıybarälär belän alarnı ürtäp taşlarga ber dä röhsät sorap tormıybız. İnde dä bötenläy sarunı kaynatsalar, iñ kättä süzlärdän sanalgan kälimäne çänçäbez:
— İşäk!
Moña inde bolarnıñ eçläre kaynıy, cennäre kotıra. Atnıñ niçek işäk atalası kilmäsä — bolarnıñ da şulay.
Bäräñge bäräncäsen näq şuşı ike taşbaş avılga tarattılar. Mögayın üzlären belä-belgännärennän birle eşläp-eşläp tä tamakları tuymagan, däres ukıgannarında «dürt»tän yugarı bilge alu hakında uylap ta karamagan, «ikele» belän «öçle»ne üz kürgän Väli belän Gali çınlap torıp «tärtägä tibärgä» uylagannar bulsa kiräk. İmeş, bäräñge bäräncäsen aşagan keşe küzgä kürenmi başlıy ikän dä hikmätlärgä ireşä, di. Galineñ abıysı Väli anı tapkan, kapkan da yotkan, häzer kayda gına yörsä dä adäm küze anı hätta şäyli dä almıy. Monı bezgä Gali kilep söyläde.
Dälilgä ölkännärdän işetkän hikmät süzlär üzebezdä dä citärlek ide. Dinar, zäñgär küzle, sarı çäçle, gomeren su buyında rähät gizep ütkärüçe kürşe malayı, şunda östäp tä kuydı:
— «Röstäm macaraları»n ukıganıgız barmı?
— Äye şul! Bar-bar! Abaga çäçägen aşagaç, hiçkemgä kürenmi başlagan. Şunımı äytäseñ?— Ramilneñ süzlärne elep alıp, kara küzlären tagın da şomırtlandırıp, çümeş başın artka cibärep äytkännärenä abıysı Battal kuşıldı:
— Ä tılsımlı başlıknı?.. Anı kisäñ dä kürenmi başlıysıñ!
Hämmäbezne Äldermeş gacäpkä kaldırdı:
— Ber himik şundıy daru uylap taba, eçäseñ, kürenmi başlıysıñ! «Gaib keşe» kitabında ukıdım, beldegezme!
— Şıttırma!— Battal yüri ürtärgä yarata torgan malay, Äldermeşne mahsus üçekläve bu.
— Häzer kitapnı alıp kiläm!— Äldermeşneñ üzsüzlelege Galigä citä kaldı:
— Bar, kiter!
Östergän sayın yögerergä Äldermeş yülär tügel inde, anısı. Ämma bu yulı utırgan cirennän çınlap ta sikerep tordı. Yar buyında çişenep, koyınırga cıyınıp utıra idek. Şunda su eçennän «melt» itep Väli kilep çıktı.
— Aldakçılar, änä bit ul!— dip, iñ berençe kürep algan Äldermeş kıçkırıp cibärde. Väli bezneñ yanga taba yarga yözep kilde. Çıktı.
— Kara äle bu bäräñge bäräncäseneñ hikmäten, suga kergänemdä mine beregez dä kürmäde, çumıp çıktım, sihere bette, kuäte kitte!— dip, ükengän kıyafät yasap äytep kuydı.— Tagın kapsam, suga kerdem yuk! Ukıtuçılarnı da kızık itäm äle! Mäktäpkä yöri başlagaç, böten curnallarga «bişle» tutıram.
— Aldama!— dide Dinar, baya äytkän süzlärennän kire kaytıp.— Tal arasına kerep çişengänseñ dä...
Şunda Väli, ayak astında gına yatkan kiyemnären alıp, bezgä alarnı kürsätergä telägändäy selki-selki kiyenä başladı. Bu ışandırırlık dälillärdän ide. Avızlar açılıp kaldı, Gali belän Väli:
— Kittek, änkäy açulanır, ätkäy orışır, bäräñge kırın oçlap beteräsebez bar,— dip, soñarmaska tırışıp, ğadätlärençä eşkä kuzgaldılar.
Ämma kiyenä-kiyenä, artlarınnan bez dä iyärdek. Bäräñge bäräncäse çınlıkta niçek bulırga tiyeşlegen belmäsäk tä, anıñ gayre tabigıy ber nämärsä ikänlegenä imanıbız kamil ide. Kitmännärebezne kütärep, kümhuc basuına kilep kerdek. Bil bökkän Gali belän Väligä barıp kuşıldık. Bäräñge bäräncäsen tapsa, ul anı bezgä hiçşiksez kürsätergä süz birde. Menä-menä kitmännärebezgä eläger, çüp arasınnan kürener, anı aşarbız da keşe küzenä kürenmi başlarbız kebek tösle ide.
İyün, 1999.