Аймыл - 1

повесть
1
Кибеттә, касса янында басып торганда, мөлдер-кара күзле кызыйны күргәч, Фәритнең тезләре сыгылып төште. Стеналар һәм кибеттәге кешеләр чайкалып куйды.
...Әйтерсең, әллә ничә еллар йокымсырап яткан тәбәнәк авыл өйләрен, иске читән абзарларны көчле су ташкыны күтәреп алды һәм, вата-җимерә бөтәрләп, тыелсыз бер көч белән каядыр агызып китте...
Кыз бер дә тик тормый. Ризык төягән тимер кәрзинен әле бер, әле икенче кулына элә. Карандаш хәтле нәни толымчыклары ялт-йолт сикергәли.
— Өч сум туксан биш тиен синнән.
Кызый учын ачты да, гаҗәпләнеп кычкырып җибәрде:
— Ай!
— Нәрсә тагын?
— Акчам юк...
— Нишләп әйбер алдың сон алайса?
— Акчам юк... — Күзләре тагы да ныграк елтырый башлады. — Бар иде бит... Әни биргән иде...
— Каяле, читкәрәк китеп тор. Кешеләрне тоткарлыйсың. Кызый кәрзинен бер читкә куйды, башын түбән иде. Керфек очларына ләйсән бөртеге эленде.
— Аһ, кызый, кызый...
— Шулай ярыймыни инде...
Кешеләр, әллә кызганып, әллә көлеп, аның яныннан уза тордылар. Бите буйлап агып төшкән яшь бөртекләрен сөртә-сөртә кыз арлы-бирле сугылды.
— Нәрсә, таптыңмы?
— Ю-ук...
— Тапмасаң, бар, кайтып акча апкил. Кәрзинеңне әнә шунда куеп тор.
Фәрит касса төбенә җиткән иде. Күзен кыздан ала алмыйча шактый карап торды.
— Гражданин, сездән бер сум кырык алты тиен.
— Ә? Хәзер...
Кыз, кибеттән чыгып, автобус тукталышына китте. Кире борылды.
Кибет төбенә житкәч, туктап калды. Озак кына итеп, ишеккә төбәлеп торды. Аннары, борылып, мәйдан читендәге эскәмиягә барып утырды.
Фәрит боларны тәрәзәдән күрде. Әле алга талпынып, әле үкерә-үкерә артка чигенеп юлның баткак өлешен узарга маташкан машина шикелле, аның, зиһене көчәнә башлады. Кайда күргән иде ул бу күзләрне? Берара күңел пәрдәсе ачылып киткәндәй була да, йә зәңгәрсу төтенгә өретелгән зур тынчу бина эчендә, йә караңгы, ләкин гаҗәеп саф һавалы төнге елга буенда күрә ул үзен...
Кешеләргә бәрелә-сугыла Фәрит кибеттән чыкты һәм туп-туры кызга таба юнәлде.
— Нәрсә, акчаңны югалттыңмы әллә, үскәнем?
— Әйе...
— Ничә сум?
— Биш...
— Каяле, минеке җитәрлек түгел микән?..
Фәрит җәтмә сумкасьн икенче кулына күчерде, плащ чабуын кайтарып чалбар кесәсенә тыгылды. Аннан бер уч вак акча чыгарды һәм арада агарып күренгән егерме, унбиш, ун тиенлекләрне чүпли башлады.
— Дүрт сум илле тиен генә икән, мә...
Кыз, рәхмәт әйтергә дә онытып, кибеткә йөгерде.
Рәхәт булып китте.
Шундый җәй була: айлар буе яңгыр ява. Яңгыр яумаганда да, көннең рәте-чираты булмый. Инде күнегеп бетәсең — кинәт, берсен-берсе таптый-таптый агылган болытлар арасыннан, кояш күренеп китә. Бер генә мизгелгә үләннәр ачык-яшел тескә керә, чыпчыклар чыркылдашканы ишетелә башлый... Әнә шул кояшны хәтерләтте Фәриткә ул кызның күзләре.
Нишләп сискәнде соң әле ул бу күзләрне күргәч? Йоклаган иде бит инде аның күңеле. Күптән йклаган иде. Ефәк корты үзен-үзе чорнаган кебек, шәраб томанына төренеп гомер кичерә иде. Затлы киемнәр дә, дәртле хатыннар да, сәяси мәхшәрләр дә, кеше кичерә торган иң гади хисләр дә аның аңына аксыл пыяла аша күренгән сурәт кебек кенә ирешә иде. Ул инде моңа шул хәтле күнеккән, әйтерсең, туганнан бирле шушы халәттә яши.
Аның тормышы ике атналык йомык әйләнә буенча тәгәри иде. Бер атна буе хезмәт хакы көтә һәм алган акчасын атна эчендә эчеп тә бетерә. Калса да — сөт белән ипилек, шикәр белән тәмәкелек. Ә көн саен завод ашханәсендә тукланырлык акчаны эш бүлүче Гуляга башта ук биреп куя. Дөресрәге, хатын аңардан мәҗбүриләп ала. Берьюлы ике атналык итеп. Шулай итмәсә, киләсе акча алуга чаклы Фәритнең ач йөриячәген белә ул.
Гуля — тыныч һәм юаш хатын. Бервакытта да күзгә күгәрелеп карамый (Бәлки Фәриткә генә карамыйдыр?). Фәрит инде аның кайгыртучанлыгына күнегеп беткән. Игътибар да итми. Кайчагында, үзе дә сизмәстән, ярамаган сүзләр дә әйтеп ташлый. Аннары, кинәт, ярты җөемләдә туктап кала да, хатыннан сүзсез генә гафу үтенә. Ә Гуля, үпкәләгәнен сиздермәскә тырышып, әкрен генә китеп бара. Бик кыен була Фәриткә андый чакларда.
Кайчак ул, әллә шул хатынга өйләнергәме соң? дип тә уйлап куя. Фәритнең малосемейкасы, Гуляның бер бүлмәле фатиры бар. Шуларны рәхәтләнеп ике бүлмәлегә алыштырып булыр иде. Аннары... алар бит бер-берсен сүзсез аңлыйлар. Их... буш хыял. Хатын риза булган очракта да, Фәрит ул никахтан баш тартыр иде шул. Шундый изге күңелле хатынны алкаш ир белән интектерәләрмени? Фәрит моңа бервакытта да юл куймаячак.
Йә, Хода. Хатын-кыз кулын тотып карамаганга ничә ел булды икән инде? Ун? Унбиш? Егерме? Ел хисабына чаклы онытылган. Хатыны белән аерылышканнан бирле, ул әйтерсең, баш күтәрми гел эчеп кенә утырган.
Тәненең бөтен күзәнәкләре сулкылдап-сулкылдап хәмер сорый башлады. Онытасы иде дөньясын, урынлы-урынсыз искә төшкән хатирәләрне шәрабка салып эретәсе иде. Тик...
Ургылып-ургылып болыт агыла. Болытлар арасыннан кояш күренә дә китә, күренә да китә. Әнә шул болыт арасыннан кояш күренеп киткән мизгелне туктатырга иде. Балки, бу кадәр үк газаплы булмас иде хәтирәләр. Бәлки, тагын теге кызчык күзгә чалыныр иде. Кем Күзләре иде икән ул кызда?
Калдык-постык зиһенен җыеп бик озак баш ватты Фәрит...
2
Фатирының ишеге ачык иде. Күпне күргән ботинкасы тавыш-тынсыз гына төшеп калды, күршесенең ишек төбеннән аяк очы белән гена баса-баса узып, Фәрит үз бүлмәсенә керде.
Тын алгысыз авыр һавасы, кубып беткән төссез-пычрак обойлары, тузан каплаган иске телевизоры, ризык калдыклары белән тулган өстәле, гарип диваны, шифоньер буендагы почмакка тезелеп баскан буш шешәләре белән бу бүлмә аңа кем өчендер казып куелган, ләкин, ни сәбәпледер, беркем дә күмелмәгән һәм тора-бара чуп-чар белән тулган буш каберне хәтерләтте. Боларны беренче мәртәбә күргән кешедәй, Фәрит катып калды.
Кулына тоткан җәтмә сумкасын нишләтергә белмичә шактый басып торды. Ниһаять, исенә килеп, диванга иске гәҗит җәйде, батон һәм йомшак сыр кисәген шунда куйды.
Плащын, эшләпәсен салды. Аларны кая куярга белмичә каранып торды да, ачу белән почмакка тондырды.
Тәрәзәне ачмакчы булды. Тоткага ияреп агач черекләре гена чыкты.
Пычак, отверка белән каера торгач, ниһаять, тәрәзә ачылды.
Бүлмәгә шәһәр гөрелтесе — автомобиль-трамвай тавышлары, бала-чага чыр-чуы һәм кичке җиләс һава кереп тулды. Булмә ишеге шапылдап ябылды, күрше хатынының җан ачысы белән сөрән салганы ишетелде:
— Ябыгыз, яп! Сквозняк! Үтерә!..
Җиңнәрен сызганып, кәкрәеп каткан ипи сыныкларын, балык сөякләрен, юылмаган кефир шешәләрен, тәмәке төпчеге белән тулган консерв банкаларын өстәл өстеннән чиләккә эшерә гена башлаган иде, күршесе килеп керде.
— ho-o! Өй җыештырасыңмыни?
Фәритнең күптән кырынмаган яңагы сизелер-сизелмәс кызарып куйды. Дәшмәде.
— Кирәк, кирәк... Күптән... Туктале, мин хатынга әйтим, ярдәм итсен.
— Кирәкми, кирәкми, — дияргә ашыкты Фәрит. — Мин үзем.
— Бигайбә. Әйттем исә кайттым.
Бер сәгатьтән бүлмәдәге бар җиһаз елмая иде инде. Стенадагы кара тасма белән читләнгән гаилә портреты да җиңел сулап куйды сыман...
Барлык керле киемнәрен, җәймәләрен ваннага тутырды, күршеләреннән кер порошогы сорап, керләре өстенә сипте. Тау-тау күбекләр кабартып бөтенесен берьюлы уды. Балыкка йөри торган капрон бауларын бүлмәсенә тарттырды. Керләрен элеп куйгач, җилкәнле кораб палубасына арып егылган матрос кебек, диванга ауды.
Бераз яткач, торып утырды. Ут кабызды. Телевизор астындагы тумбочкадан бер бит кәгазь һәм карандаш алды.
...Арык кулда карандаш калтырый. Ак кәгазьгә якын китерерлек тә түгел. Гаҗәпләнү катыш курку белән кулына карады. Карандаш тоткан кулы да, алдында яткан кәгазь бите дә торган саен тоныклана, җәелә, үз рәвешен югалта бара иде.
Кинәт кәгазьгә сизелер-сизелмәс сызыклар төшә башлады.
Маңгай.
Чәч толымы.
Күз уентысы.
Карандаш кайта-кайта сызыкларны ныгыта:
ияк,
муен,
яртылаш чәч белән капланган нәни колак,
күзләр...
Штрихлар чәч булып ята. Нәфис-нәфис сызыклар күләгә төшерә.
Яңак.
Борын...
Карандаш муенга әйләнеп кайта. Сак хәрәкәтләр белән аска таба шуыша. Йомры иңбашлар һәм илаһи күкрәкләргә ишарә барлыкка килә...
Күзләр. Алар каралалар, серле елмаю белән ялтырарга керешәләр.
Булды. Тагын бер гена сызык төшерсәң дә, сурәт бозылачак.
Сурәтне өстәл өстендәге көзгегә бастырып куйды. Йөрәге дөп-дөп тибә.
Кем бу? Теге кызчык түгел бит инде. Бүтән. Бик таныш һәм якын. Шул ук вакытта бик еракта калган, онытылган сыман...
Утны сүндерде. Кулларын баш астына салып чалкан ятты. Тәрәзәдән күргән саран яктыда серле шәүлә булып теге сурәт күренә.
Сак кына тәрәзә чирттеләр. Күңеле шомланып куйды. Нишләптер, чынга охшамаган иде бу тәрәзә чирткән тавыш. Озак кына тыңлап ятты. Борылып карарга йөрәге җитмәде.
Тәрәзә тагын зеңгелдәде. Артык музыкаль, артык әкияти иде бу зеңгелдәү. Башын тәрәзәгә таба борганда, кечкенә генә кул шәүләсе күренеп калды. Сулыш алырга да куркып, тәрәзәгә килде. Тышта, тәрәзә артында, чынлап та кемнеңдер шәүләсе бар иде. Фәрит калтыранган куллары белән күтәрмәне ачты.
"Кем анда?" — дип эндәшмәкче булды, ләкин тавышы чыкмады. Авыз эче шундый нык киткән, телне әйләндерерлек тә түгел иде.
— Мин бу, Фәрит абый, Гөлсара. Танымыйсыңмы әллә?
"Гөлсара?.."
Кызның тавышы да, исеме да бик таныш иде.
"Гөлсара... Гөлсара... Кем соң әле ул?" — дип уйлады Фәрит, зиһенен җыярга тырышып.
Кыз кулларын сузды, Фәрит аны күтәреп алды.
"Кеше затыннан түтелдер син... Кеше затыннан булсаң, болай җиңел булмас идең..."
— И Фәрит абый, көлмә инде. Болай да ояла-ояла гына килдем. Ой! Әллә... минем рәсем инде?
Фәрит стенаны кармалый башлады.
— Яндырма, яндырма, Фәрит абый. Мин оялам.
"Тавышың бигрәк матур синең, Гөлсара. Әллә кемнең тавышын хәтерләтә".
— И Фәрит абый, гел шулай дигән буласың инде... Абау, бигрәк матур ясагансың. Гел үзем. Тик...
"Ошамыймы әллә, Гөлсара?"
Кыз рәсемдәге ясалып бетмәгән күкрәкне учы белән каплады.
— Шулай ярамый инде, Фәрит абый...
"Нигә?.. Ходай биргән байлык бит..."
Кыз башын түбән иде.
— Алай карама инде, Фәрит абый...
Фәрит аны сак кына кочагына алды. Кыз кулындагы рәсем өстәл читенә шуып төште.
— Фәрит абый... Син мина үпкәләгәнсеңдер инде, иеме?
Чынлап та, күңелендә бу кызга карата аз гына үпкә бар бугай шул аның. Ләкин ни өчен? Ул моны һич кенә дә хәтеренә төшерә алмый.
Кызның йомшак беләкләре аның аның муенына сарыла, кайнар сулышы яңагын кытыклый. Иреннәрдән йөрәккә таба ниндидер рәхәт дулкын тарала, йөрәктән аяк бармакларына йөгерә...
3
Икенче көн — шимбә иде. Эшкә барасы булмаганлыктан, шактый иркәләнеп ятты. Ниһаять, торып утырды. Караса, кичтән көзгегә бастырып куйган рәсем өстәл читендә ята. Тәрәзә ачык.
Калтыранып куйды. Озак кына карап торгач, эсселе-суыклы булып китте. Төшендә күрде бит ул аны! Исемен дә белә иде бит...
Кем соң әле?..
Юынды. Кырынды. Чиста күлмәген, өйләнгән вакыттагы костюмын киде... Бу костюм янына яңа туфли дә кирәк икән шул.
— Карале, күрше, — диде ул кухняга керешли.
Күршесе күзләрен түгәрәкләндерде:
— Бәрәч...
— Нигә?
— Бөтенләй икенче кеше булгансың бит син.
— Карале, күрше... Бер йөз илле сум акча биреп тормассыңмы?
Аның биш яки ун сум сорап торуына күнеккәннәр иде инде. Һәм, әйтергә кирәк, ул акчаны алуы бик кыен була иде. Ә бүген күршесе урыныннан ук сикереп торды:
— Йөз иллеме? Һә-әй... Хатын!
Бераздан, нидер сөйләнә-сөйләнә хатыны чыкты. Һәм авызын ачып катты. Каушавыннан "сез"гә күчте:
— Фәрит?.. Ни булды Сезгә?
— Берни дә булмады ла. Менә... акча биреп тормассызмы дигән идем. Туфли тузган. Яңаны алырга иде... Мин түләрмен, курыкмагыз.
— Ә... Ә... Сиңайтәм, теге ватылмаганнарын алып бирсәң генә инде.
... Шыгырт, шыгырт... Аякта яңа туфли җырлый. Фәрит җилкенеп теге кибет янына ашыга.
Менә ул анда барып җитәр. Кызык өчен генә булса да кәрзин күтәреп йөрер. Аннары тышка чыгып папирос кабызыр. Шактый көтәр. Көтми генә булмас. Берзаманны сикергәли-сикергәли теге кызый килеп җитәр. Сихри күзләре белән тутырып аңа бер карар да, оялып, башын ияр. "Их абый, — дияр, — Сезгә түләргә акчам юк инде..." — "Кирәкми, кирәкми, — дияр Фәрит, — мин әле монда болай гына чыккан идем. Үсеп эшли башлагач түләрсең әле", — дигән булыр...
Ә кызый килмәде.
Бер генә мизгелгә күренде дә, кояш болытка күмелде.
Әлла ул кызый бөтенләй күренмәдеме соң теге көнне? Хәмер пары белән томаланган күзләренә ниндидер шәүлә генә чалындымы әллә? Мөгаен шулайдыр. Төш кенә булгандыр ул.
Ә менә төштә күргәне чын булды бугай. Кайнар иде, дәртле иде ул кыз. Кочагына сеңеп бетә язган иде... бәлки, тагын килер?
Фәрит кибет тәрәзәсендәге шәүләсенә күз төшерде һәм көлемсерап куйды. Ябыгып-тартышып беткән сәрхүш гәүдәсенә элеп куйган костюм аның аптыраулы, оялып-кыенсынып кына карап торган чыраена бер дә килешми иде.
Тирә-ягындагы кешеләрне күзәтергә кереште. Һавалы гына атлап баручы юан-юан хатыннар, ирләр... Гәүдәләре туры, тавышлары көр, хәрәкәтләре салмак. Пилатлар!.. Пилатлар?.. Кем соң әле ул Пилат дигәне? Үз-үзенә нык ышанган шома чырайлы хакимне кайда күрде соң әле ул? Симез кулы белән каядыр ишарәләп, хәерче сукбай рәвешендәге Гайсәгә иманның ни икәнен аңлата... Рәсем белән шөгыльләнгән чакларында ниндидер бер картинада күргән иде бугай ул аны.
Боларның — үз иманнары. Үз иманнарының камиллегенә ирешкәннәр инде болар. Йөзләреннән күренеп тора.
Әнә икенче берәүләр. Болар һәрвакыт, вакытны узарга теләгәндәй, алга таба аз гына авышып йөриләр. Узарсың вакытны! Аның белән идарә итеп булса, Фәрит ике дә уйламый төнлә күргән төшенә әйләнеп кайтыр иде. Анда аның нәрсәседер онытылып, ниндидер эше эшләнмичә калган. Кайдадыр ялгыш җибәргән. Төзәтергә иде шул ялгышны. Гомергә бер килә торган бәхет дигән мизгеле, аның бәхете, әнә шунда калды бугай бит.
...Менә ул кызның рәсеме. Кечкенә борын, өскәрәк тартылып торган иреннәр һәм елмаюлы күзләр. Ниндидер гаҗәеп рәхәт, серле, тын, җылы җәйге төнне хәтерләтә ул күзләр. Шундый төннәр да булды микәнни?
Рәсемне өстәлгә куйды, көзгегә бик озак карап торды. Күз төпләре иске пинжәк кесәсе кебек салынып төшкән, яңаклары суырылып кергән бу шыксыз чырайны танымады. Караган саен беренче мәлдә күргән таныш чалымнарын югалта барды. Юк, юк, бу — ул түгел. Фәриткә бит әле кырык та юк.
Кырык? Шулай ук кырык тулып килә микәнни инде аңа?
Бармакларын бөгә-бөгә санап карады. Кырык тугыз, илле тугыз, алтмыш тугыз, сиксән тугыз... Шулай икән шул.
Җитмеш тугыз... Ул елны ул гаиләсеннән аерылды. Әле генә кебек. Юк, инде йөз ел узган кебек. Юк, юк, кичә дә, йөз ел элек та түгел, ниндидер кинода гына күрде бугай ул гаиләсен.
Алтмыш тугыз... Ул елны армиядә хезмәт итә иде. Төсе уңган яшел гимнастерка. Стройбат. Айга сиксән сум хезмәт хакы. Беренче елныкы ашау белән киенергә дә җитми иде. Яшел. Шундый яшел чагы да булды микәнни аның?
... Күз бәйләнә башлады. Утны яндырды. Тизрәк кире сүндерде. Ул бит ут яндырганны яратмый иде!
Тәрәзәгә килде. Офык читендәге тар гына алсу ярыкка карады. Ярык түгел, кап-кара жир белән соргылт күк арсындагы озынча алсу чөй иде ул. Иртәгә көн аяз булачак. Балыкка барырга булыр. Суалчан казып куярга башына килмәгән бит, әй! Хәер, камыр ясарга да мөмкин.
Кичәге вакыт җитте. Әмма тәрәзә астында берәү дә күренмәде. Бәлки, ятып торыргадыр?
Кулларын баш астына куеп ятуы булды, тәрәзә чирттеләр.
"Килдеңме, Гөлсара?" — димәкче булды.
Кызның исемен шулай тиз хәтеренә төшерүенә гаҗәпләнеп куйды.
— Әйдә, Фәрит абый, Кама буеннан әйләнеп кайтабыз. Кич шундый җылы, нәкъ теге вакыттагы кебек.
Теге вакыттагы гаҗәп рәхәт, серле, тын, җылы җәйге кич. Кайчан иде соң ул?
Тәрәзә төбенә менде, сикерергә әзерләнде. Кыз көлеп җибәрде:
— Ботинка ки инде, ичмасам!
"Ә-ә, чынлап та..."
— Фәрит... — Кыз тотлыгып калды. — Шулай гына дисәм ачуланмыйсыңмы?
"Нинди ачулану, Гөлсара! Хәер... син шундый яшь, чибәр. Ә мин..."
— И Фәрит аб... Фәрит, менә, карале.
Кыз сумкасыннан кечкенә түгәрәк көзге алып бирде.
"Ничек инде бу болай?.. Минме соң бу?"
Кыз рәхәтләнеп кәлә:
— Син инде, син.
"Соң мин әле генә үземне көзгедән карадым... әллә син сихерчеме?"
— Юк, Фәрит. Мин — синен хыялың. Анда без икебез дә шулай яшь көенчә яшибез бит.
Үзәкне өзеп алырдай таныш күзләр!.. Ә елмаюы... Ә тавышы...
Кем соң бу?
"Гөлсара, ә теге... кичә көндез кибеттә очраган кыз син идеңме ул?"
— Гөлнараны әйтәсеңме? — Кыз башын иде. — Мин түгел ул, Фәрит, минем ялгышым.
Берни аңламаса да, Фәрит баш какты:
"Ә-әә".
— Фәрит... Син минем тавышымны да, елмаюымны да, күзләремне дә хәтерлисең. Ә менә кем икәнлегемне тәки исеңә төшерә алмыйсың...
"Әйе шул".
Кыз тезләрен кысып ниндидер утыргычка чүгәләде. Башын иеп, күзләрен яшерде. Фәрит аның янына урнашты. Сак кына иңбашыннан алды.
— Хәтерлисеңме, ул елны ун көнлек ял биргәннәр иде сиңа. Хезмәт срогын туларга алты-җиде ай гына калса да, баш тартмадың. Тагын ике көннән, кинәт ирекле дөньяга чыгуыңа гаҗәпләнә-гаҗәпләнә, кайтып та төштең. Мич башындагы киез итек эченнән тартып чыгарган җылы шәраб телеңне чишеп җибәргән иде, әллә нинди таныш булмаган кызлар белән дә, егетләр белән дә бик шома сөйләштең.
Җыйнаулашып клуб артындагы яланга чыктыгыз. Кителеңне салып бер кызга тоттырдың да, ярсып-ярсып волейбол уйнарга керештең. Югыйсә, аңа чаклы да, аннан соң да туп белән мавыкканың, булмады, өстеңә туп оча башласа, каушап кала идең. Ә ул көнне уен уртасында булдың. Гаҗәп матур сузылып, егылып барган шәпкә тупны чөеп җибәрәсең, аягыңдагы кирзы итекләрнең авырлыгын тоймыйча сикерәсең, тупны ядрә урынына атасың гына. Егетләр дә сиңа көч биргәндәй:
"Әйдә, Фәрит!"
"Фәрит, ал!"
"Фәриткә бир! Фәриткә бир!" — дип шаулашалар.
Уен беткәч, яланнан агып яткан инештә бит-кулыңны юдың, теге кыздан кителеңне алып кидең. Әллә ничек үзеннән-үзе килеп чыкты: ихтыярыңнан тыш туган кыюлык белән кызның биленнән кочып, бүтәннәр белән бергә клубка атладың...
"Ул бит... син идең, Гөлсара!"
— Әйе...
4
Кояш чыгар-чыкмас бер вакытта уянып китте. Күк йөзе, чынлап та, аяз иде. Дөнья шундый тын, кайдадыр, шәһәрнең икенче башында кабынган мотоцикл тавышы шул тынлыкның зеңгелдәп кителеп төшкән бер кыйпылчыгы кебек.
Шилнә буендагы таллыкта хәзер сандугачлар уяна башлагандыр. Аксыл томан күтәрелгән су өстендә чабаклар чупылдаша, үлән-яфракларга мөлдерәп чык төшкәндер...
Кинәт аның күз алдына җәядәй киерелгән кармак сабы һәм нечкә капрон җепнең теге башында уйнаклый-уйнаклый тартышучы чабак килде. Тирләп чыккан учлары белән кармак сабын, суда бәргәләнүче чабакның авырлыгын тойды.
Сикереп торды да балыкка әзерләнә башлады. Төшкә чаклы гына булса да утырып, күңелне басып кайтырга кирәк.
Бер квартал узуга, шәһәр читенә килеп чыкты. Яртылаш җиргә күмелгән, сынган кул-аякларның сөякләре кебек тимер чыбыклары тырпаеп торган бетон плитәләр; тутыгудан ваемсыз-кызылт төска кергән металл корылма үләксәләре; ничек бушатсалар шул килеш катып калган измә өемнәре; аркылыга-буйга казылып-актарылып беткән яланнар аша Шилнә буена төште. Әрем һәм шайтан таягы баскан бу җирләр аңа кайчандыр сугыш узган һәм шуннан соң да әллә ничә еллар буена кеше аягы басмаган дала кебек тоелды. Биредән инде кешеләр генә түгел, җанварлар да качып киткәндер кебек.
Бер елны аларның авылы янындагы урманда, чатыр корып, җәй буе чегәннәр яшәгән иде. Чегәннәр барында гына түгел, алар киткәч тә, тәмам кышка чаклы, авыл халкы ул урманга кермәс булды. Кайсы куак, кайсы гына агач төбенә килсәң дә, йә муртаеп-сасып беткән кием калдыгына, йә кадакларын ыржайтып ятучы аяк киеменә тап буласың...
Нәрсә бу? Сансызлыкмы? Мәнсезлекме?..
Шул кешеләр кичен батист күлмәкләрен ефәк билбау белән буып авыл кибетенә киләләр. Үзләрен шундый эре тоталар. Бароннар диярсең, валлаһи.
Чегәннәр тулыр-тулмас бер җәй яшәделәр дә киттеләр. Тора-бара урман аларның барлык шапшаклыгын йотты, чистарынды. Ә бит Камаз китәргә килмәгән. Беркемнән сорамыйча, беркем белән киңәшмичә җәелеп утырган да, дөньяны сасыта, җирне имгәтә бирә.
Юк, гигант заводлар да, ишелеп торган муллык та коткара алмый кешелекне. Гүзәллекне тоя белү сәләте югалса, кеше юкка чыга.
...Калкавыч селкенми дә, гүя аның уйларын укый... Күңел офыгы ачылып киткәнгә ул үзе дә гаҗәпләнеп куйды.
Унбиш ел буе аның аңын нәрсә томалап торган соң? Хәмер пары гына түтелдер бит инде? Бер стакан салып алгач, киресенчә, аның зиһене ачылып киткән кебек була иде. Инде күптән кайтып күрмәгән әнисен кызганып күңеле йомшый, бәгыре үрсәләнә иде. Чираттагы еллык ялында ук, яки икенче атнада, юк, бүген, менә хәзер үк авылга кайтып китәргә, утынын әзерләп, печәнен чабып, каралты-кураларны рәтләп килмәкче була. Кесә төпләрен актарып карый да, күчтәнәч алырлык та рәте юклыгын аңлагач, калтыранган куллары белән икенчесен салып эчә, шуннан соң рәхәт бер дулкында йөзә башлый. Аннары бары да онытыла. Икенче көнне атна башы туа, Фәрит тагын эшкә чума.
Ә бит өйләнгән елларны кайткалый иде ул. Әнисен онытып бетерми иде. Күчтәнәчкә, әнисенең кирәк-ярагына дип алып кайткан аракысын чөемерә дә, ятып йоклый, иртәгәсен тулы сумкаларын күтәреп чыгып китә иде. Их, әни, әни! Син дә, улым бар, дип яшисеңдер инде...
...Балык тоту дәрте сүрелде. Дөньясын онытып авылга, тагын әллә кайларга чыгып китәсе килде...
Кием шкафында бер шешә "Агстафа" калды бугай. Әллә кайтып шуны салыргамы?..
Тукта, кая бара соң әле ул? Нишләп тагын теге кибет янына килеп чыкты? Ни тарта аны анда? Нәрсә тапты Фәрит ул кызчыкта?
Күзләр...
Кем күзләре ул? Алар бит кызчыкныкы гына түгел. Тагын кемдәдер бар иде бит ул күзләр...
Төш...
Төшендә ул тагын теге кызны күрде түгелме сон? Ничек соң әле исеме? Гөл...
"Хәтереңдәме, ул елны ун көнлек ял биргәннәр иде сиңа?.."
Хәтереңдәме? Хәтереңдәме?..
...Егерме яшенә җитеп, кызлар белән йөргәне юк иде әле аның. Бүтәннәр, югыйсә, әнә, армиягә озату кичәсендә дә кияү белән кәләш кебек утыралар. Аларга карасаң, "Әче!" дип кычкырасы килә башлый. Ә Фәритне авылдан озатып калган кыз да булмады.
Дөрес, ул һәрвакыт кемгә булса да гашыйк иде. Икенчедә укыганда, түгәрәк йөзле Ләйләне, дүртенчене тәмамлагач, пионер лагеренда, җырчы Элизаны, бишенчедә — ак йөзле көләч кыз Сәрияне, тагын әллә кемнәрне яратып йөрде. Һәм аларның һәрберсен гомерлеккә яратуына чын күңеленнән ышана иде. Әгәр ул кызның берәрсе аның үзен дә яратса, бәлки, алар, чыннан да, гомерлек яр булырлар иде... Ләкин аның кызлар яратмый торган ниндидер сөйкемсез сөяге бар иде бугай шул.
Ә бу кыз, әллә солдатка булган хөрмәт йөзеннән, әллә хискә бирелеп, аны читкә тибәрмәде. Биленнән тоткан кулны йомшак бармаклары белән каерып-каерып маташса да, егеткә ничектер үз итеп карый, ягымлы елмая иде. Фәрит армиягә киткәндә тырк-тырк сикергәләп йөргән бу кызчыкның исемен да белми иде әле. Кызга ул башта апасының, аннары сеңелесенең исеме белән эндәште. Икесе дә көлештеләр.
Клубта бик сыланмаса да, кичә бетүгә, егет аның сул ягына килеп басты, тартынып кына биленнән алды.
— Ачуланмыйсыңдыр бит?
— Ачуланмыйм...
Өй турыларына җиткәч, Гөлсара адымын тизләтә төште:
— Узып китик. Сеңелләрем бакчада йоклый. Йә уятырбыз.
Тыкрык аша чыгып, күрше урамдагы койма буена утырдылар.
— Туңмыйсынмы?
— Ю-ук...
Кызның тәненнән, чынлап та, эссе бөркелә иде. Чәчләреннән килгән татлы искә исерсә дә, үзен гаҗәп тыныч тотты егет. Сылуның кулларын да, иңбашын да саклык белән генә сыйпады. Әйтерсең, унынчыда гына укыгаган бу кыз — кеше түгел, нәфис бер чәчәк һәм ул аны үзенең тупас куллары белән таушалтмаска, рәнҗетмәскә тырыша иде. Кайчагында, хискә бирелеп, аның иреннәрен, яңагын үбәргә ымсынса да, кызның ялварулы карашыннан ул оялып куя һәм үзен бик тиз кулга ала иде.
— Гөлсара... Гөлсара... — дип пышылдады ул әледән-әле. — Исемең бигрәк матур синең. Үзең шикелле. Кай арада шулай чибәр булып үсеп җиттең син? Ничек мин сине армиягә чаклы күрмәгәнмен? Нишләп озату кичәмә чакырмаганмын? Түр башында парлап утырыр идек...
Кыз үзалдына елмая.
— Бәләкәйрәк булгансыңдыр шул. Болай ук чибәр да булмагансыңдыр әле мөгаен. Шулаймы?
— Кысма инде шул кадәрле, Фәрит абый. Беләгемне кара яндырасың.
— Бетте, бетте, Гөлсара. Ялгыш кына.
— Кайтыйм инде, Фәрит абый. Сәгать дүрттән сыер саварга барасым бар.
— Сыер савасыңмыни син?
— Юк, әнигә булышам. Имтиханнар башланганчы гына.
— Шушы кечкенә кулларың белән ничек күтәреп йөрисең син ул авыр чиләкләрне?
— Күтәрәм инде...
5
Кызый бүген дә килмәде. Фәрит папирос эзләп кесәсенә тыгылды һәм бармаклары белән ниндидер яссы-шома нәрсәгә төртелде. Алып караса, сискәнеп китте. Аның кулында артына открытка кыстырылган кечкенә түгәрәк көзге иде. Ә көзгедән, гаҗәпләнүле күзләрен зур ачып, япь-яшь Фәрит карап тора.
Күзләрен йомгалады. Ләкин көзгедәге шәүлә аның бер хәрәкәтен дә кабатламады Ул җансыз иде...
Башын күтәрде. Берьюлы колагы ачылып китте: зәһәр төтен бөрки-бөрки чабышкан машиналарның үкерешүен, бертуктаусыз каядыр ашыгучы кешеләрнең кулларын бутый-бутый сөйләшкәннәрен ишетте. Аны чолгап алган дөнья кинәт үсә башлады. Автобуслар, машиналар чиксезлеккә сыеша алмыйча берсе өстенә берсе менә, йортларның югаргы катлары сирәк-мирәк күренгән болытлар арасына кереп югала, кешеләрнең гигант табаннары аны менә-менә сытып үтәр төсле...
Шул хәтле дә кечкенә, көчсезмени соң ул? Киресенчә, аңларга мөмкин булган барлык нәрсәне төшенгән, кулыннан килердәй барлык һөнәрләрне үзләштергән, тормышның сукыр агышына ияләшкән, нәкъ бүтәннәр шикелле үк тулы канлы кеше итеп сизә иде бит ул үзен. Кибетләрдә, хастаханәләрдә, кабул итү бүлмәләре ишеге тебендә сәгатьләр буе чират торуларны, сатучыларның, табибларның, түрәләрнең, алай гынамы, хатыннарның тупаслыгын, мәрхәмәтсезлеген, аны бурычлы, гөнаһлы, гаепле санауларын табигый бер хәл дип белә иде.
Нишләптер аңа дөньядагы барлык кануннар, кагыйдә-постулатлар, бүтәннәрне этә-төртә алга чыгарга маташулар, игелек белән кешелеклелектән кала һәммәсе — көлке һәм мәгънәсез тоелды. Тормышның төп өч хәләте — туу, яшәү, үлем — кызыгын югалтты.
Менә ул яши торган йорт. Йөзләгән тимер-бетон тартмаларның игезәге, "П" хәрефенә охшатып эшләнгән бу йорт төрмәне хәтерләтә. Шау-гөр килеп уйнап йөргән балалар үскәч аны "туган йортым" дип атар. Фәритнең үзенә да картлык көннәрен биредә каршыларга туры килер.
Биш-алты ел элек урманнан алып кайтып утырткан агачларның бүрек хәтле гена ябалдашлары һәм нәзек кәүсәләре итәк кимәгән үсмер кызларны хәтерләтә. Алар кеше күзеннән качар урын эзлиләр шикелле. Кояшка тартылып үскән бу агачлар кайчандыр үз мохитләрендә бик матур булганнардыр. Җилле көннәрдә карт имәннәргә, карамаларга сыенганнардыр. Ә биредә алар чыпчык кунганга да дерелдәп утыралар. Аларга монда, таш арасында бик күңелсездер.
Ирексездән уйлары дистәләгән чишмәдән агып чыккан Дусай буйларына, тып-тын көнне да лепердәшеп утырган усаклар арасына алып китте. Усаклар, каеннар арасында Гөлсараның зәңгәр күлмәге күренеп китте кебек. Гөлсара...
Нишләптер ул Гөлсараны бер тапкыр да төшендә күрмәде. Ә бит, юкса, кызны һәp кич исенә төшерә иде. Алай гынамы! Аның белән уздырган һәp көнен, һәр сәгатен күңеленнән үткәрмичә йокламый иде.
...Менә алар бер-берсенә назлы сыенып әкрен генә урамнан баралар. Караңгылык шул хәтле тирән, сириннәргә, шомыртларга күмелеп утырган өйләр ниндидер серле шәүлә булып каршыга килеп чыгалар да, тагын эриләр. Дөньяда беркем юк. Бары шәүләләр һәм сирәк-мирәк кенә ишетелеп киткән саңгырау авазлар гына бар. Ул шәүләләр, ул авазлар берсе да чын түгелдер, фәкать аларның бүгенге бәхетен тулыландырып торучы бер манзара гынадыр. Хәтта, йолдыз яктысын кайтарып бәрхет караңгыны бераз сыегайтып торучы Дусай суы да, һәм андагы әрәмәнең өнсез утыруы да, күңелдәге моңны тирәнәйтә генә иде... Күрде микән бу гүзәллекне Гөлсара?
... Армиядән мөлдерәмә сагыш тулы хатлар язды. Берне, икенчесен. Җавап көтәр әмәле юк иде, өченчесен, дүртенчесен җибәрде...
Ун хатына бер җавап килсен иде. Күктә кырык кояш балкыр иде, югыйсә...
Балкымады. Киресенчә, көннән-көн сүрелә барды. Бер генә мәртәбә күкрәгенә кысып үпсен иде ул аны, ичмаса! Бу хәтле үк үкенечкә калмас иде. Ә бәлки... кыюрак кочарга кирәк булгандыр? Иреннәр якынайганда, әдәп саклап кына башын читкә боргандыр ул? Бәлки, илаһи күкрәкләре егет учын көтеп талпынгандыр?..
...Армиядән бөтенләйгә кайткач, декабрьнең утыз бере көнне, алар кабат очрашты. Бер төркем яшьләр белән аулак өйдә Яңа ел каршыладылар. Гөлсара өстәлнең бөтенләй икенче башында утыра, карашы салкын иде.
— Их, Гөлсара! — диде Фәрит аны озата төшкәч. Кыз сөйләшергә да теләмичэ кереп китте. Фарит яңагы белән капка баганасына сөялеп калды.
Алар бүтән очрашмады.
Күңелендә йөрткән хыяллары тоныкланды.
Ә бит, югыйсә, нинди биектә оча иде ул. Канатлары офыклардан офыкларга тия иде. Җирдәге һәр кеше, һәр агач, һәр чәчәк ниндидер эчке нурланыш белән балкый, кояшта уңып, яңгырда юылып беткән соры агач өйләргә сәлам биреп узасы килә иде...
Рәссам рухы бар иде аңарда. Әллә нинди җансыз әйберләрне шундый итеп ясап куя, әйтерсең, аларга җан өрә. Алар гүя сине каядыр, аңлаешлы-ачык дөньяга, камиллек дөньясына, миһербанлы дөньяга дәшә. Әгәр ул гап-гади агач урындык сурәтен генә ясаса да, шул сурәт дөньяның җанлы бер сокландыргыч бизәге булып күңелне били. Әгәр ат сурәте ясаса, аңа караган саен карыйсы килә иде. Аның һәр сызыгы тамырларда уйнап торган канны, ярсуны искәртеп тора. Тик Гөлсара сурәтен генә... йөз утырып бер мәртәбә ясый алмады. Югыйсә, кызның күзләре аның хәтерендә шундый ачык һәм тере, аны күз алдына китерүгә, йөрәге тиберченә башлый... Ә кәгазьдә, ничек кенә тырышмасын, кыз җансыз чыга.
6
— Исәнме Фәрит, Менә мин тагын килдем әле. Гаепламисеңдер бит?
"Ник гаеплим ди, Гөлсара.. Син килгән саен яңадан туган күк булам мин".
— Күзеңә күтәрелеп карарга да оялам инде, Фәрит. Синең алда бик гаепле бит мин...
"Белмим, Гөлсара, белмим. Бәлки, киресенчә, гаеп миндә булгандыр?"
— Юк, юк, Фәрит, мин гаепле.
"Белмим инде... Күбрәк үземне битәрләдем мин ул вакытта. Әгәр бераз кыюрак, әрсезрәк булсам, мөгаен, син мина бүтәнчәрәк карар идең...
Бик авыр булды мина Яңа ел төнендә синең белән аерылышу. Тормышның бөтен шатлыгыннан мәхрүм ителгән, ким кеше итеп тойдым мин үземне.
Хәер, андый халәт элек тә хас иде миңа. Армиядә чакта, егетләр үзләренә ошаган кисәкләрне алмый торып, ипи тәлинкәсенә үрелми идем... Гомумән, туганнан бирле, миндә ниндидер курку яши. Кечкенә чакта Тәэәпечәмнән курка идем. Базык гәүдәле сакау абзый урамнан: "Тәэә печам! Тәэә печам!" — кычкырып узганда, ике тәрәзә арасындагы стенага елыша идем. Өйдә сикерергә ярамый — каз утыра. Сызгырырга ярамый — ут чыга. Шауларга ярамый — әбекәйнең баш өянәге кузгала. Ишек алдында чабарга ярамый — маллар өркә... Кечкенәдән канга сеңеп калган шул курку хисе мине гомерем буе эзәрлекләп килде. Мәктәптә укыганда әләкчеләрдән, үсә төшкәч кызлардан курыктым.
Юк, икеле алудан түгел, ялгыш үз фикеремне кычкырып әйтеп, иптәшләремнең, укытучыларның шаркылдап көлүеннән курка идем. Чөнки алар бөтенесе дә — яшьләр дә, укытучылар да, өлкәннәр дә — ни турында гына сөйләшмәсеннәр, фәкать дөрес сүз генә сөйлиләр. Әнә шул дөреслеккә төшенү өчен миңа үземнең беркатлы акылым белән потлап-потлап уй-фикер катламын актарырга туры килә иде. Һәм, берәрсеннән төпле, дөрес сүз ишетми торып, үз фикеремне ачыктан-ачык әйтүне күз алдыма да китерми идем.
Кызлардан куркуым да сөйләшә белмәүдән генә иде. Берәр ялгыш сүз әйтеп ташлармын да, йә үземне көлке хәлгә куярмын, йә берәрсен урынсызга рәнҗетермен кебек. Кызларны гына түгел, хайваннарны да, бүтәннәрне да рәнҗетергә курка идем. Гомер буе шулай куркып яшәү рәхәтме?".
— Ә минем белән бер дә куркып сөйләшмәдең үзең...
"Сине очратуга ук, мин бөтенләй икенче кешегә әверелдем. Белмим, каян килгәндер миңа ул кыюлык?.. Хәер, кыюлыгым җитәрлек булмады шул. Бер кочаклап үбәргә да курыктым..."
— Ә бәлки... курку — кеше күңелендә булырга тиешле әдәп, итәгатьлек, игелек билгеседер? Бәлки, ул кемнеңдер файдасына үз-үзеңне чикләү, нәфесеңне тыю — кеше булуның нигезедер?..