LatinHärber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
Авылда Сабантуй
Süzlärneñ gomumi sanı 2053
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1312
35.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
48.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
55.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
(хикәя)
Атнарас* көн, июннең 11 дә, Илминдә(Верхазовкада) сабантуе булып узды, ун елга якын авылда гына төгел, районда да сабан туе булганы юк иде.
Ә быел үткәрделәр, әлдә гади авыл сабантуе төгел, Сарытау өлкәсенең авыл сабан туе.
Мәктәп янындагы стадионда үтте сабантуй.
Тик мин башланышына өлгермәдем, аз гына кичегеберәк килдем, шуңа күрә түрәләрдән кемнәр булгандыр әйтәлмим.
Сабантуйларның ул өлеше бар җирдәдә бер, түрәләр бер бересен мактылар, бер беренә бүләкләр бирәләр, аннары чәй эчәргә каяда керәләр.
Халык әйтмешли, каян белер идек түрәнең якшы кеше икәнен, башка түрә аны безгә әйтмәсә.
Килеп туктагач стадионга кермәс борон үк, боронга пәрәмәчә, коймак исләре килеп бәрелде. Нәрсә, нәрсә, Илмин хатын—кызы, аш-суга уңган.
Итле күзле пәрәмәчәләре генә ни тора. Хатын-кыз аны бик кадерле кунакка гына Илминчә пешерә, ә сере пәрәмәчәнең итендә, аны иттарткычтан җибәрмиләр, түндәк өстендә балта белән тапылар, аннары тапаган итне балтаның түтәсе белән изәләр, суганныда, сарымсагында шул рәвешчә әзерлиләр. Шәрәф мулла әйтмешли, - Оҗмах ачкычлары кулымда булса, бирер идем, мондый тәмле пәрәмәчә пешерә белгән хатынга.
Әминә апаның пәрәмәчәләрен ашагач шулай әйткәнди. Шәрәф мулланың нәселе Хвалынский ягыннан, аның атасын Ибрагим мулланы авылга Менгазетдин Хасанович Ямашев, урта мәчетне салгач китерә, Казан мәдрәсәсен тәмамлаган, көчле укымышлы кеше була.
Әминә апада юк, Шәрәф муллада күптән мәрхум, ә пәрәмәчәләр бар, исе бөтен сабантуйны япкан.
Шундый тәмле уйларга чумып сәхнә ягына барып тора идем, аю тике бер адәм кочаклап туктаты.
- И яштәш ничә ел үзеңне күргәнем юк, ярый әле бу сабантуйга килдең, каян күрер идем үзеңне. Башымны кочагыннан көчкә чыгарып йөзенә карасам, чында яштәшем, сыныфташем Марс, мыҗук Марысы.
- Адя, ни-вата, яшел чатырга шәрик кериек, анда минем урыннар алган, Тәскирә кызым пәрәмәчәләр пешерә, сатарга, безгәдә өлеш чыгарыр.
Мин берни уйламый пәрәмәчәгә нәфсемне сузыпмыдыр, әлә инде яштәшемә чыннанда иреккәнмен, артыннан ул әйткән яшел чатырга кереп утырдым.
Чында бу чатырда безне бик яхшы каршы алдылар, Тәскирәсе Марысның хатынына охшаган, күк күзле, кара чәчле, бер карауда гына багып туймысың, буйга бөтен мыҗуклар озын. Тәскирәдә башы белән чатыр тубәсенә тиям—тиям йөри.
Алныбызга бер литыр чәй сыярлык чынаяк чәйнек китереп куйды, кук өстендә кара бизәк, узбәк осталарының эше. Һөнәрләрен югатмаганнар кардәшләр.
Мин чәй эчәргә аныклансам, кәсәгә азгына төсен кызарткан аракы салдылар, син Марыс нәрсә, сабантуйда бу әйберсездә көңелле, бездә андый аракы эчә торган гадәт юк дисәм.
- Ә син белмисең әйтергә онытканмын, кичә кичен кече кызым бәби алып кайтты, кыз бала Ләйсән диеп атадык үзен, чын әлдә ат куйганыбыз юк, аягын юмый булмый. Эчмәсәң гомерлек дошманым буласың.
Мин гомерлек дошман буласым килмәде.
Тәскирә пәрәмәчәләрне куя бирде өстәлгә, Марс кәсәгә чәйне коя бирде.
Чатыр сәхнәгә әлә ни ерак булмаганга, татарстаннан килгән артисларның җырлаган тавышлары күңелгә өстәмә ләззәт биреп торды, я раббым көндә булмасада, аена бергенә шулай көнем үтсә иде, дигән уйда килеп китте башка. Тик мин бу гоняхлы уйларны кире кудым.
Марысның миңа мондый кунакчыл булуы бик күптән үткән вакыгага бәйле.
Мин яңа гына колхозда электрик булып эшләргә тотынган идем, август аеның ахырлары, урып—җиюның иң кызу вахыты, мин МТМ га кичен сәгат бишләрдә дежурга барыга диеп урамга чыктым, урамнан артымнан ЗИЛ-555 машинасы җиттедә, минем яныма туктап, ишеге ачылып, сөрлегә—сөрлегә генә булсада татар телендә, ничек авылдан чыгарга диеп, руль артына утырган бер чибәр кыз эндәште.
Минем бу кызга шаккатып, авызымны ачкан килеш карап басып торуым анарга кызык булып күренгәндер, ул урысча
- Ну парен помоги выехать из аула, не получается у меня выехать, диеп әйткәч, мин пассажир ягына бара башлаган идем,
- Да садись за руль, если умеешь водить машину дигәч, мин кукырлана төшеп, еще бы диеп әйтеп куйдымда, руль артына менеп утырдым.
МТС бумасы аша чыгып бераз үткәч туктадымда, әле мәйтәм үзегездә бик якшы бараласыз. Кыз берни әйтеп өлгермәде, мин ишекне ачып төшүем булды, безгә каршы килгән яшел москвич туктадыда, аннан дүрт ир кеше чыгып машинаның ишекләрендә япмый минем яныма йөгреп килделәрдә, ни анаңны сатыем эләктең диеп, кая эләкте шунда сугып, мине кыйны башладылар. Мин берни аңгармасамда, ниндидер миңа хас булмаган егерлек белән, кире кабинага кереп утырдым, кыз дигәнем кабинадан төшкән, теге ирләргә нәрсәдер аңгарта.
Шул арада москвич артына, "Урал" мотоцыкылы килеп туктады, люлкысыннан ялан башлы, күркәмгенә бер хатын төштедә, ни турындадыр бәхәсләшеп торган ирләр янына килеп, мине көтмәгән бәляга тарткан кыз белән сүләргә тотынды.
Әйтмәсәләрдә бу хатын, кызның анасы икәннеге күренә. Чират миңада җитте, кыз шакап миннән ишекне ачтырды, мин куркып кына булсада буйсындым, ишекне ачтым.
- Сания, минем исмем Сания, диеп кыз миңа кулын сузды. - Бу ирләр әтием белән аның энеләре. Әтием Мөнир, әнием Роза, син мине бүлдермичә тыңла мин сиңа кыскача ни булганын сүләп бирәм. Бөген төштән соң без сеңелем белән велесопетта Зориннан Баяска килдек магазинга да, әбиләргә диептә, магазин ябык булганга сеңелем әбиләргә китте, ә мин кибетнең ачканын көтәргә калдым.
Магазин ачылышка менә шул ЗИЛ машинасы килеп туктады, аннан ике татар җигете төшеп минең белән сүз башладылар, мин аңгарыпта өлгермәдем икәү күтәреп машина кабинасына утыртып алыпта киттеләр. Авылдан кыр юлына чыккач, без сине урладык диеп миңа әйттеләр.
Мин ни әйтсәмдә тыңламадылар, шулай талаша—кыйнаша Илмингә җиттек.
Буйга озынырагы Марс, аның өенә килеп туктадык, Нязым—икенчесе Нязым атлы, ник сиңа туктадык, әйдә безгә, бу кыз миңа диеп, минем аша иелеп Марсны төртте, Марс үз ягындагы ишекне ачып чыктыда, пассажир ягыннан ишекне ачып, Нязымны тартып кабинадан төшерде. Алар тарткалашып бәхәсләшкән арада мин машинаны алып качтым, машина сүндермәгәндә иде. Юлда сине очраттым, калганын беләсең Әти белән әни, сеңелемдә, әбидә, Зоринга шалтраткач, куа чыкканнар машинаның нинди икәнен һәм номерын беләләр.
Тик торганнан сиңа эләкте, ачуланма зинһар диеп Сания кулымнан тотты. Мин бик каршы сүләр идемдә шул, сүләп булмый, иреннәр эшешкән авызны ачып булмый, җитмәсә әлдә сул күземдә елсенгән, берни күрми. Ирләр кызны алып кире китәргә уйлары булсада, Саниянең әнисе Илмин кызы буларак, юк әйдә җитиек өйләренә, көпә—көндез, килешми—сүләшми кыз урларга ни хаклары бар диеп, барысын үзе белән ияртеп мыҗук Марсларга киттек.
Кыз урлаганнарның берсе бу ЗИЛ да эшләвече мыҗук Марысы икәнлеген миндә аңгардым. Мин ЗИЛ да рульда кыз янымда, барып җиттек, урамнарына туктап, москвичтанда, мотоцыкылданда төшеп Марсның йортына керделәр, артларыннан миндә, Саниядә иярдек.
Йорт тулы кеше, бөтен тума—тумача, кода—кодача, егетләрне аерганнар, икесе ике якта утырып тора. Саниянең әнисен арадагы хатын кыз Роза кодача диеп каршы алдылар, башта кызу гына башланган бәхәс, әкерен генә тихара барып, чәй өстәле артына күчте.
Марыста, янымда басып торган Саниянең янына килеп, вахытына туры килгән сүзләр табып, гафу үтенеп, сүли—сүли кияүгә чакырды.
Мин үземне бу йортта, артык кеше күреп, мыштым гына арт капкадан чыгып киттем. Икенче көннедә, өченче көннедә, өйдән чыкмадым, кеше күзенә күренергә оялып.
Ничек килешкәннәрдер мин белмим, Марс Сания белән өйләнештеләр, Сания пединститутның өченче курсын бетергән булган, читтән торып укырга күчкән.
Мәктәпкә эшләргә кергән, мине туйгада чакыручы булмады.
Башка кеше булса үпкәләгәндә булыр идем, тик Марыс белән мәктәптә бер сыныфта, бер партада утырып укыдык. Беренчедән алып дүрт сыныфны бетергинчә кечкенә мәктәптә укыдык. Кечкенә мәктәп диеп аталган ике яташлы, Новоузенскиның икече гилдия сәүдәгәре булган Мингазетдин Хасанович Ямашевның өендә.
Бу өйдә татар халкының беренче политик эшлеклесе, халык азатлыгы өчен заманына карата көрәш юлын тапкан, үзе артыннан алдынгы фикерле яшләрне иярткән кеше, Казанның РСДРП комитетын җитәкләгән шәхес. 1905—1907 елгы революциянең актив җитәкчесе, урыс телендә язган өндәмәләрне, чакырышларны татар теленә тәрҗемә итеп халыкка җиткергән Хөсәен Ямашев ускән һәм тәрбияләнгән.
Безгә укытучылар сүләве буенча безнең авылга 1933 елның март аенда, Мәскәүдән командировкага килеп Муса Җәлил татар телендә газета чыгарган, наборчыгы Абдылла исемле булган. Җәлил авылда 111 көн тора, ул авылда вахытта Алимова Айни апа һәм аның сеңелесе Нәймә апа белән, алар укытучылар булып эшләгән, авылда Ямашевларда эшләгән кэшләр белән сөйләгән һәм язып алган, Ямашев Хөсәен белән дус булган Айнетдинов Шакирдан сорашкан.
Айнетдинов Шакир, Хөсәен биргән прокламасияләрне башка татар авылларында таратканда аны 1906 елны кулга алалар һәм каторгага озаталар, ул биш елдан артык каторгада утыра. 1917 елны РСДРП члены буларак авылда сельсовет оештыра. Гражданнар сугышында халыкны акларга каршы күтәрә.
Ямашевларда эшләгән кешләрдә, авыл картларыда, елын әтәлмәсәләрдә, бер елны Хөсәен Казаннан авылга кайткач, атасы Уральскидан бер шәкерт китерә.
Ул шәкерт Габдулла Тукай булуын бик күпләр белгән, алар Хөсәен белән мәчеткә җомга намазына йөрегәннәр. Тукайның Верхазовкага ник эләгүен туры гына әйтәлмәсәләрдә, Хөсәеннең( учительская школада) класста утырып калганы белән бәйлиләр, Тукай ул вахытта халык шагире төгел, ә якшы белемле шәкерт, акчага мохтач чагы була, Хөсәен белән Габдулла дуслашалар, кем өчен файдалырак булгандыр бу очрашу әйтүе кыен, Тукайның 31мең урыс торган Уралскида,
барлыгы өч мең ярым татар торган җирдә, тере татар сөйләшенә иреккәннеге көн кебек ачык, Илмин, Алтата, Сафарка, Узин авылларында 15 меңгә якын татар яшәгән, Тукай көзгә тике Ямашевларда торган. Күрәсең Хөсәен белән Габдулланың аралары йөзелмәгән.
Айни апа сүләгән буенча, Тукай чама белән 1906 елның май ахырында авылда булган сабантуйда катнаша, думбырада уйнап кара каршы җырлашта ота.
Халык хәтерендә калган шаян җыр, Тукай шул сабантуйда каршы җырлашта җырлаган диләр.
Алдыбызда җома мәчет, ялтырыдыр калайлары.
Эчәк турап, салма ашый, "кара чәркә" малайлары.
Шул ук сабантуенда, Агиш Сафасының, кече кызы Маһисәрвәр белән танышкан, кичке уенда гына төгел, икенче көннедә бергә сөйләшеп торганнар.
Тукайның Маһисәрвәргә өйләнгеседә келәгән, диеп сүлиләр, тик бай кеше, каяндыр килгән ярлы—ябагайга кызын бирмәгән.
Тукай бер иптәше белән, 1906 елның җәендә Сафаркадан әллә ни ерак төгел, бер утарда полиция эзерлекләвеннән качып тора. Авылга килеп йөрегәннәре, билгеле.
Бу вакигалар турында Җәлилдә белгән, халыктан сорашып язып алган булган, тик никтер файдаланмаган.
Мәктәпнең бинасын әллә кайчан тетеп бәрделәр, татарга кем торган булсада бары бер. Тик безгә ул мәктәптә укыганнарга, әлдә кемнең өе булганын белгәннәргә көңеләренә авыр. Мәктәпне тетсәләрдә, анда үткәргән еллар, бергә укыган сыныфташлар онотылмый.
Мыҗук Марс белән белән сүләшеп утыру ни тора, мин шулай уйларга батып торган җиремнән, кувалды тике Марысның йодрогы, өстәл өстенә дорс итеп төшкәне чын барлыкка алып кайтты. Чәйнектә беткән, Тәскирә кабатларга уе юк.
Барыгыз кеше күрегез, ярты чатырны алдыгыз кеше керегә урны юк диеп, безне озатты. Марс сукрана—сукрана, үстер үзләрен, аталарынан бер ортлам чәй кызганалар, диеп мине чатырдан алып чыкты.
Минем бәхеткә чатырдан чыгуга, "Бушлый" Халисә апа очрады, Марс аны кочагына алып абыстай кәбешем, йөрәгемнең мае, маем сүзен берничә кабатлап тәпәрләнгән иреннәре белән апай итәргә тотынган арада мин читкәрәк китеп өлгердем.
Халисә апан, әнисе Нәгимә тәтәй сугыш елларында туган, сугыш вахыты авылның валютасы булып тәмәке йөрегән, колхоз күп устергән, дәвләткә тапшырган, халык карап тормаган, алалганы колхоздан алган, алалмаганы үзе устергән. Ул тәмәкене тапаганнар, киптергәннәр, тимер юл вокзалында хәрби эшалоннарга чыгарып сатканнар, киемгә алыштырганнар, сабынга. Халисә апаның әниседә, бабасы белән бер өч көн вокзалда тәмәке саткан, вокзалда фронтка китә торган авыл җигетен очраткан, көз булуына карамастан, араларында нидер булып алган.
Яз башына табан Нәгимә апаның эштән авыр йөреп кайтканын күреп, күрше хатыны, Нәгимә йөкле төгелме үзең, бик авыр йөрисең дигәч, кем миңа йөк бирсен бушлый киләм. Вахыты җиткәч, дөняга Халисә апа килгәч, аны бушлый Халисә диеп йөретә башлылар.
Стадион халык белән тулы сәхнәдә җырлылар, бииләр, күп халык ат чабышына табан тартылган, бәйге башы стадион кырыенда, кайсы колгага менгән, кайсы баганага менәргә маташа, кем капчык белән бер бересен дөмпесли, тик торучы кеше юк, минем ишлеләр генә авызын ачып башкаларга акыл биреп тора.
Әйе мондый сабантуйны мин Шамюьнов Равыл абый районның главасы булгач кына күргән идем. Равыл абый ул вахытта пенсиягә чыккан булсада, тавыклар
Фабрикасында директор вәзифәсен үти иде. Район берчегә күтәрәмгә калгач, юнне кеше главага яшләр арасыннан тапмагач, губернатор Аяцков Д. Ф. үзе
Шамюьновка Дәргачка килеп районны кеше рәденә керткинчек кенә булсада, җитәкләвен соралган. Равыл абый губернаторның сүзен аяк аска басмаган, глава булып эшләргә килешкән.
Аяцков ялгышмаган, тотырыксыз главалар урнына Шамюьнов килгәч, халык ян алды. Хуҗалыклар шыгырдап—шыгырдап булсада оеп торудан кузгалды.
Тик кызганыч бу хәл озакка бармады, Аяцков губернатордан киткәч, Равыл абыйда китте, сабантуйларда бетте.
Анарга алмашка килгән главалар, аның кебек ук сәләтле җитәкчеләр булып чыкмадылар.
Ни эшлисең ходайның әмере. Менә тагын авылдашлар бик яхшы сабантуй оештырганнар, татарстаннанда килгәннәр.
Картлар янына барып саулыклашып кына өлгергән идем, мыҗук мине яңадан эзләп тапты, тик ул бу юлы авызыклаган килеш, янында Сания.
Сания өчен вахыт читтән узган, еллар матурлыгын, сылулыгын киметмәгәндә көбек, гомер буе сокланып йөредем үзенә.
Алныдарак заманда, мин үләнәлми йөрегән чакта, Сания миннән ник өйләнмисең диеп сорагач, син башкага кияүгә чыктың, кемгә миңа өйләнергә дигәч, җигет мин машина белән яныңа туктадым, рулга утыртым, үзең бәхетеңне күрмәдең, әле үкенмә диеп ярым шаярып ярым чынната әйтте.
Марс үзен ташлап киткән өчен бераз ачулансада, Сания каршында бер ни әйтмәде.
Мыҗук үзен бәхетлегә санасада, баребер, көңелендә бер рызасызлык бар, Сания аңа биш кыз бала тапты, бөгенгә Саниянең кызларыда, дөняга малай китергәннәре юк, тик кызлар туалар. Мин аны якшыга диеп юрым.
Кич якынайды мин китәргә җыендым, халык көңел ача, бәйрәм итә. Тукайның бәйрәм бөген дигән сузләре искә төште, кайчандыр дистә еллар борын, Хөсәендә, Габдуллада сабантуйдагы халыкка карап, халыкның киләчәге турында уйланганнардыр, алар ишмәсәдә әйтәсе килә, бар халкыгыз, яши, сез безнең арада, без сезне онытмадык, иң оло васятегезне үтәп торабыз, кайда булсакта татарлыгыбызны саклыбыз бер халык икәнебезне онотмыбыз.
*Искәрмә. Атнарас көн - атна арасы көн, җомга белән базар көн арасы.
Уральск - Верхазовка. июнь 2011
Атнарас* көн, июннең 11 дә, Илминдә(Верхазовкада) сабантуе булып узды, ун елга якын авылда гына төгел, районда да сабан туе булганы юк иде.
Ә быел үткәрделәр, әлдә гади авыл сабантуе төгел, Сарытау өлкәсенең авыл сабан туе.
Мәктәп янындагы стадионда үтте сабантуй.
Тик мин башланышына өлгермәдем, аз гына кичегеберәк килдем, шуңа күрә түрәләрдән кемнәр булгандыр әйтәлмим.
Сабантуйларның ул өлеше бар җирдәдә бер, түрәләр бер бересен мактылар, бер беренә бүләкләр бирәләр, аннары чәй эчәргә каяда керәләр.
Халык әйтмешли, каян белер идек түрәнең якшы кеше икәнен, башка түрә аны безгә әйтмәсә.
Килеп туктагач стадионга кермәс борон үк, боронга пәрәмәчә, коймак исләре килеп бәрелде. Нәрсә, нәрсә, Илмин хатын—кызы, аш-суга уңган.
Итле күзле пәрәмәчәләре генә ни тора. Хатын-кыз аны бик кадерле кунакка гына Илминчә пешерә, ә сере пәрәмәчәнең итендә, аны иттарткычтан җибәрмиләр, түндәк өстендә балта белән тапылар, аннары тапаган итне балтаның түтәсе белән изәләр, суганныда, сарымсагында шул рәвешчә әзерлиләр. Шәрәф мулла әйтмешли, - Оҗмах ачкычлары кулымда булса, бирер идем, мондый тәмле пәрәмәчә пешерә белгән хатынга.
Әминә апаның пәрәмәчәләрен ашагач шулай әйткәнди. Шәрәф мулланың нәселе Хвалынский ягыннан, аның атасын Ибрагим мулланы авылга Менгазетдин Хасанович Ямашев, урта мәчетне салгач китерә, Казан мәдрәсәсен тәмамлаган, көчле укымышлы кеше була.
Әминә апада юк, Шәрәф муллада күптән мәрхум, ә пәрәмәчәләр бар, исе бөтен сабантуйны япкан.
Шундый тәмле уйларга чумып сәхнә ягына барып тора идем, аю тике бер адәм кочаклап туктаты.
- И яштәш ничә ел үзеңне күргәнем юк, ярый әле бу сабантуйга килдең, каян күрер идем үзеңне. Башымны кочагыннан көчкә чыгарып йөзенә карасам, чында яштәшем, сыныфташем Марс, мыҗук Марысы.
- Адя, ни-вата, яшел чатырга шәрик кериек, анда минем урыннар алган, Тәскирә кызым пәрәмәчәләр пешерә, сатарга, безгәдә өлеш чыгарыр.
Мин берни уйламый пәрәмәчәгә нәфсемне сузыпмыдыр, әлә инде яштәшемә чыннанда иреккәнмен, артыннан ул әйткән яшел чатырга кереп утырдым.
Чында бу чатырда безне бик яхшы каршы алдылар, Тәскирәсе Марысның хатынына охшаган, күк күзле, кара чәчле, бер карауда гына багып туймысың, буйга бөтен мыҗуклар озын. Тәскирәдә башы белән чатыр тубәсенә тиям—тиям йөри.
Алныбызга бер литыр чәй сыярлык чынаяк чәйнек китереп куйды, кук өстендә кара бизәк, узбәк осталарының эше. Һөнәрләрен югатмаганнар кардәшләр.
Мин чәй эчәргә аныклансам, кәсәгә азгына төсен кызарткан аракы салдылар, син Марыс нәрсә, сабантуйда бу әйберсездә көңелле, бездә андый аракы эчә торган гадәт юк дисәм.
- Ә син белмисең әйтергә онытканмын, кичә кичен кече кызым бәби алып кайтты, кыз бала Ләйсән диеп атадык үзен, чын әлдә ат куйганыбыз юк, аягын юмый булмый. Эчмәсәң гомерлек дошманым буласың.
Мин гомерлек дошман буласым килмәде.
Тәскирә пәрәмәчәләрне куя бирде өстәлгә, Марс кәсәгә чәйне коя бирде.
Чатыр сәхнәгә әлә ни ерак булмаганга, татарстаннан килгән артисларның җырлаган тавышлары күңелгә өстәмә ләззәт биреп торды, я раббым көндә булмасада, аена бергенә шулай көнем үтсә иде, дигән уйда килеп китте башка. Тик мин бу гоняхлы уйларны кире кудым.
Марысның миңа мондый кунакчыл булуы бик күптән үткән вакыгага бәйле.
Мин яңа гына колхозда электрик булып эшләргә тотынган идем, август аеның ахырлары, урып—җиюның иң кызу вахыты, мин МТМ га кичен сәгат бишләрдә дежурга барыга диеп урамга чыктым, урамнан артымнан ЗИЛ-555 машинасы җиттедә, минем яныма туктап, ишеге ачылып, сөрлегә—сөрлегә генә булсада татар телендә, ничек авылдан чыгарга диеп, руль артына утырган бер чибәр кыз эндәште.
Минем бу кызга шаккатып, авызымны ачкан килеш карап басып торуым анарга кызык булып күренгәндер, ул урысча
- Ну парен помоги выехать из аула, не получается у меня выехать, диеп әйткәч, мин пассажир ягына бара башлаган идем,
- Да садись за руль, если умеешь водить машину дигәч, мин кукырлана төшеп, еще бы диеп әйтеп куйдымда, руль артына менеп утырдым.
МТС бумасы аша чыгып бераз үткәч туктадымда, әле мәйтәм үзегездә бик якшы бараласыз. Кыз берни әйтеп өлгермәде, мин ишекне ачып төшүем булды, безгә каршы килгән яшел москвич туктадыда, аннан дүрт ир кеше чыгып машинаның ишекләрендә япмый минем яныма йөгреп килделәрдә, ни анаңны сатыем эләктең диеп, кая эләкте шунда сугып, мине кыйны башладылар. Мин берни аңгармасамда, ниндидер миңа хас булмаган егерлек белән, кире кабинага кереп утырдым, кыз дигәнем кабинадан төшкән, теге ирләргә нәрсәдер аңгарта.
Шул арада москвич артына, "Урал" мотоцыкылы килеп туктады, люлкысыннан ялан башлы, күркәмгенә бер хатын төштедә, ни турындадыр бәхәсләшеп торган ирләр янына килеп, мине көтмәгән бәляга тарткан кыз белән сүләргә тотынды.
Әйтмәсәләрдә бу хатын, кызның анасы икәннеге күренә. Чират миңада җитте, кыз шакап миннән ишекне ачтырды, мин куркып кына булсада буйсындым, ишекне ачтым.
- Сания, минем исмем Сания, диеп кыз миңа кулын сузды. - Бу ирләр әтием белән аның энеләре. Әтием Мөнир, әнием Роза, син мине бүлдермичә тыңла мин сиңа кыскача ни булганын сүләп бирәм. Бөген төштән соң без сеңелем белән велесопетта Зориннан Баяска килдек магазинга да, әбиләргә диептә, магазин ябык булганга сеңелем әбиләргә китте, ә мин кибетнең ачканын көтәргә калдым.
Магазин ачылышка менә шул ЗИЛ машинасы килеп туктады, аннан ике татар җигете төшеп минең белән сүз башладылар, мин аңгарыпта өлгермәдем икәү күтәреп машина кабинасына утыртып алыпта киттеләр. Авылдан кыр юлына чыккач, без сине урладык диеп миңа әйттеләр.
Мин ни әйтсәмдә тыңламадылар, шулай талаша—кыйнаша Илмингә җиттек.
Буйга озынырагы Марс, аның өенә килеп туктадык, Нязым—икенчесе Нязым атлы, ник сиңа туктадык, әйдә безгә, бу кыз миңа диеп, минем аша иелеп Марсны төртте, Марс үз ягындагы ишекне ачып чыктыда, пассажир ягыннан ишекне ачып, Нязымны тартып кабинадан төшерде. Алар тарткалашып бәхәсләшкән арада мин машинаны алып качтым, машина сүндермәгәндә иде. Юлда сине очраттым, калганын беләсең Әти белән әни, сеңелемдә, әбидә, Зоринга шалтраткач, куа чыкканнар машинаның нинди икәнен һәм номерын беләләр.
Тик торганнан сиңа эләкте, ачуланма зинһар диеп Сания кулымнан тотты. Мин бик каршы сүләр идемдә шул, сүләп булмый, иреннәр эшешкән авызны ачып булмый, җитмәсә әлдә сул күземдә елсенгән, берни күрми. Ирләр кызны алып кире китәргә уйлары булсада, Саниянең әнисе Илмин кызы буларак, юк әйдә җитиек өйләренә, көпә—көндез, килешми—сүләшми кыз урларга ни хаклары бар диеп, барысын үзе белән ияртеп мыҗук Марсларга киттек.
Кыз урлаганнарның берсе бу ЗИЛ да эшләвече мыҗук Марысы икәнлеген миндә аңгардым. Мин ЗИЛ да рульда кыз янымда, барып җиттек, урамнарына туктап, москвичтанда, мотоцыкылданда төшеп Марсның йортына керделәр, артларыннан миндә, Саниядә иярдек.
Йорт тулы кеше, бөтен тума—тумача, кода—кодача, егетләрне аерганнар, икесе ике якта утырып тора. Саниянең әнисен арадагы хатын кыз Роза кодача диеп каршы алдылар, башта кызу гына башланган бәхәс, әкерен генә тихара барып, чәй өстәле артына күчте.
Марыста, янымда басып торган Саниянең янына килеп, вахытына туры килгән сүзләр табып, гафу үтенеп, сүли—сүли кияүгә чакырды.
Мин үземне бу йортта, артык кеше күреп, мыштым гына арт капкадан чыгып киттем. Икенче көннедә, өченче көннедә, өйдән чыкмадым, кеше күзенә күренергә оялып.
Ничек килешкәннәрдер мин белмим, Марс Сания белән өйләнештеләр, Сания пединститутның өченче курсын бетергән булган, читтән торып укырга күчкән.
Мәктәпкә эшләргә кергән, мине туйгада чакыручы булмады.
Башка кеше булса үпкәләгәндә булыр идем, тик Марыс белән мәктәптә бер сыныфта, бер партада утырып укыдык. Беренчедән алып дүрт сыныфны бетергинчә кечкенә мәктәптә укыдык. Кечкенә мәктәп диеп аталган ике яташлы, Новоузенскиның икече гилдия сәүдәгәре булган Мингазетдин Хасанович Ямашевның өендә.
Бу өйдә татар халкының беренче политик эшлеклесе, халык азатлыгы өчен заманына карата көрәш юлын тапкан, үзе артыннан алдынгы фикерле яшләрне иярткән кеше, Казанның РСДРП комитетын җитәкләгән шәхес. 1905—1907 елгы революциянең актив җитәкчесе, урыс телендә язган өндәмәләрне, чакырышларны татар теленә тәрҗемә итеп халыкка җиткергән Хөсәен Ямашев ускән һәм тәрбияләнгән.
Безгә укытучылар сүләве буенча безнең авылга 1933 елның март аенда, Мәскәүдән командировкага килеп Муса Җәлил татар телендә газета чыгарган, наборчыгы Абдылла исемле булган. Җәлил авылда 111 көн тора, ул авылда вахытта Алимова Айни апа һәм аның сеңелесе Нәймә апа белән, алар укытучылар булып эшләгән, авылда Ямашевларда эшләгән кэшләр белән сөйләгән һәм язып алган, Ямашев Хөсәен белән дус булган Айнетдинов Шакирдан сорашкан.
Айнетдинов Шакир, Хөсәен биргән прокламасияләрне башка татар авылларында таратканда аны 1906 елны кулга алалар һәм каторгага озаталар, ул биш елдан артык каторгада утыра. 1917 елны РСДРП члены буларак авылда сельсовет оештыра. Гражданнар сугышында халыкны акларга каршы күтәрә.
Ямашевларда эшләгән кешләрдә, авыл картларыда, елын әтәлмәсәләрдә, бер елны Хөсәен Казаннан авылга кайткач, атасы Уральскидан бер шәкерт китерә.
Ул шәкерт Габдулла Тукай булуын бик күпләр белгән, алар Хөсәен белән мәчеткә җомга намазына йөрегәннәр. Тукайның Верхазовкага ник эләгүен туры гына әйтәлмәсәләрдә, Хөсәеннең( учительская школада) класста утырып калганы белән бәйлиләр, Тукай ул вахытта халык шагире төгел, ә якшы белемле шәкерт, акчага мохтач чагы була, Хөсәен белән Габдулла дуслашалар, кем өчен файдалырак булгандыр бу очрашу әйтүе кыен, Тукайның 31мең урыс торган Уралскида,
барлыгы өч мең ярым татар торган җирдә, тере татар сөйләшенә иреккәннеге көн кебек ачык, Илмин, Алтата, Сафарка, Узин авылларында 15 меңгә якын татар яшәгән, Тукай көзгә тике Ямашевларда торган. Күрәсең Хөсәен белән Габдулланың аралары йөзелмәгән.
Айни апа сүләгән буенча, Тукай чама белән 1906 елның май ахырында авылда булган сабантуйда катнаша, думбырада уйнап кара каршы җырлашта ота.
Халык хәтерендә калган шаян җыр, Тукай шул сабантуйда каршы җырлашта җырлаган диләр.
Алдыбызда җома мәчет, ялтырыдыр калайлары.
Эчәк турап, салма ашый, "кара чәркә" малайлары.
Шул ук сабантуенда, Агиш Сафасының, кече кызы Маһисәрвәр белән танышкан, кичке уенда гына төгел, икенче көннедә бергә сөйләшеп торганнар.
Тукайның Маһисәрвәргә өйләнгеседә келәгән, диеп сүлиләр, тик бай кеше, каяндыр килгән ярлы—ябагайга кызын бирмәгән.
Тукай бер иптәше белән, 1906 елның җәендә Сафаркадан әллә ни ерак төгел, бер утарда полиция эзерлекләвеннән качып тора. Авылга килеп йөрегәннәре, билгеле.
Бу вакигалар турында Җәлилдә белгән, халыктан сорашып язып алган булган, тик никтер файдаланмаган.
Мәктәпнең бинасын әллә кайчан тетеп бәрделәр, татарга кем торган булсада бары бер. Тик безгә ул мәктәптә укыганнарга, әлдә кемнең өе булганын белгәннәргә көңеләренә авыр. Мәктәпне тетсәләрдә, анда үткәргән еллар, бергә укыган сыныфташлар онотылмый.
Мыҗук Марс белән белән сүләшеп утыру ни тора, мин шулай уйларга батып торган җиремнән, кувалды тике Марысның йодрогы, өстәл өстенә дорс итеп төшкәне чын барлыкка алып кайтты. Чәйнектә беткән, Тәскирә кабатларга уе юк.
Барыгыз кеше күрегез, ярты чатырны алдыгыз кеше керегә урны юк диеп, безне озатты. Марс сукрана—сукрана, үстер үзләрен, аталарынан бер ортлам чәй кызганалар, диеп мине чатырдан алып чыкты.
Минем бәхеткә чатырдан чыгуга, "Бушлый" Халисә апа очрады, Марс аны кочагына алып абыстай кәбешем, йөрәгемнең мае, маем сүзен берничә кабатлап тәпәрләнгән иреннәре белән апай итәргә тотынган арада мин читкәрәк китеп өлгердем.
Халисә апан, әнисе Нәгимә тәтәй сугыш елларында туган, сугыш вахыты авылның валютасы булып тәмәке йөрегән, колхоз күп устергән, дәвләткә тапшырган, халык карап тормаган, алалганы колхоздан алган, алалмаганы үзе устергән. Ул тәмәкене тапаганнар, киптергәннәр, тимер юл вокзалында хәрби эшалоннарга чыгарып сатканнар, киемгә алыштырганнар, сабынга. Халисә апаның әниседә, бабасы белән бер өч көн вокзалда тәмәке саткан, вокзалда фронтка китә торган авыл җигетен очраткан, көз булуына карамастан, араларында нидер булып алган.
Яз башына табан Нәгимә апаның эштән авыр йөреп кайтканын күреп, күрше хатыны, Нәгимә йөкле төгелме үзең, бик авыр йөрисең дигәч, кем миңа йөк бирсен бушлый киләм. Вахыты җиткәч, дөняга Халисә апа килгәч, аны бушлый Халисә диеп йөретә башлылар.
Стадион халык белән тулы сәхнәдә җырлылар, бииләр, күп халык ат чабышына табан тартылган, бәйге башы стадион кырыенда, кайсы колгага менгән, кайсы баганага менәргә маташа, кем капчык белән бер бересен дөмпесли, тик торучы кеше юк, минем ишлеләр генә авызын ачып башкаларга акыл биреп тора.
Әйе мондый сабантуйны мин Шамюьнов Равыл абый районның главасы булгач кына күргән идем. Равыл абый ул вахытта пенсиягә чыккан булсада, тавыклар
Фабрикасында директор вәзифәсен үти иде. Район берчегә күтәрәмгә калгач, юнне кеше главага яшләр арасыннан тапмагач, губернатор Аяцков Д. Ф. үзе
Шамюьновка Дәргачка килеп районны кеше рәденә керткинчек кенә булсада, җитәкләвен соралган. Равыл абый губернаторның сүзен аяк аска басмаган, глава булып эшләргә килешкән.
Аяцков ялгышмаган, тотырыксыз главалар урнына Шамюьнов килгәч, халык ян алды. Хуҗалыклар шыгырдап—шыгырдап булсада оеп торудан кузгалды.
Тик кызганыч бу хәл озакка бармады, Аяцков губернатордан киткәч, Равыл абыйда китте, сабантуйларда бетте.
Анарга алмашка килгән главалар, аның кебек ук сәләтле җитәкчеләр булып чыкмадылар.
Ни эшлисең ходайның әмере. Менә тагын авылдашлар бик яхшы сабантуй оештырганнар, татарстаннанда килгәннәр.
Картлар янына барып саулыклашып кына өлгергән идем, мыҗук мине яңадан эзләп тапты, тик ул бу юлы авызыклаган килеш, янында Сания.
Сания өчен вахыт читтән узган, еллар матурлыгын, сылулыгын киметмәгәндә көбек, гомер буе сокланып йөредем үзенә.
Алныдарак заманда, мин үләнәлми йөрегән чакта, Сания миннән ник өйләнмисең диеп сорагач, син башкага кияүгә чыктың, кемгә миңа өйләнергә дигәч, җигет мин машина белән яныңа туктадым, рулга утыртым, үзең бәхетеңне күрмәдең, әле үкенмә диеп ярым шаярып ярым чынната әйтте.
Марс үзен ташлап киткән өчен бераз ачулансада, Сания каршында бер ни әйтмәде.
Мыҗук үзен бәхетлегә санасада, баребер, көңелендә бер рызасызлык бар, Сания аңа биш кыз бала тапты, бөгенгә Саниянең кызларыда, дөняга малай китергәннәре юк, тик кызлар туалар. Мин аны якшыга диеп юрым.
Кич якынайды мин китәргә җыендым, халык көңел ача, бәйрәм итә. Тукайның бәйрәм бөген дигән сузләре искә төште, кайчандыр дистә еллар борын, Хөсәендә, Габдуллада сабантуйдагы халыкка карап, халыкның киләчәге турында уйланганнардыр, алар ишмәсәдә әйтәсе килә, бар халкыгыз, яши, сез безнең арада, без сезне онытмадык, иң оло васятегезне үтәп торабыз, кайда булсакта татарлыгыбызны саклыбыз бер халык икәнебезне онотмыбыз.
*Искәрмә. Атнарас көн - атна арасы көн, җомга белән базар көн арасы.
Уральск - Верхазовка. июнь 2011
Sez Tatar ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.