Bu avılga ul sentyabr 18endä kiç belän kilep töşkän ide.
Tönlä belän yañgır yavıp, irtän salkın vä pıçrak buldı.
Çäydän soñ mulla, mäzin, tagın çal sakallı kalın gına ber keşe anı mäktäpkä alıp bardılar. Mäktäp su yanında, ozınçarak, zur tügel genä ber bina bulıp, başı kızılga buyalgan, täräzäläre ğadäti avıl öylärenekennän zurrak bulsa da, üze çerek vä neçkä agaçlardan eşlängängä häm dä beraz kıyşayıp torganga kürä, tışkı yaktan ällä nindi iske su tegermäne yäisä borıngı alpavıt utarlarındagı taşlangan fligel tösle kileşsez vä kızganıç räveştä kürenä ide.
Eçenä kergäç, mulla, tayagı belän stenalarga törtep-törtep:
– Äye, – dide, – menä şul cirläre cäy köne tämam kibep açılgan ide. Uzgan atna gına äle bik häybät kıstırıp tözätterdek, äye... Cılı bulır dip uylıymız inde, äye. Ul, yağni mäsälän, kış köne mäktäp salkın bulsa, älbättä, yağni uñaysız bula, äye. Menä bu bülmä inde üzegezgä bulır, yağni mäsälän, üzegez inde şul bülmädä torırsız. Beraz keçkenä keçkenälegen... Älbättä, inde, yağni, cämäğatsez keşegä artık tıgız bulmas dip uylıymız, äye...
Mäzin mullanıñ süzen kuätläp:
– Älbättä, yağni, ber keşegä ul hätle zur bülmä kiräkmi, – dip kuydı.
Mögallim häm alarga iğtiraz kılmadı*, iske genä çemodanı belän mendär, yurganın kertep urnaştırdı. Mulla bu arada süzne başkaga borıp:
[*İğtiraz kılmadı – karışmadı.]
– Ütkän yılgı hälfämez dä yahşı ide. Läkin bik hoday keşe ide, mesken. Şul hätle, yağni mäsälän, yuaş ide, biçara, kış buyı nik kenä ber balanı çiyertsen! Tügel ul kıynarga da sugarga. Balalar, yağni mäsälän, tämam azıp bettelär, äye...
Bu arada älege çal sakallı keşe gırıldagan kalın tavış belän:
– Ul mäçettä Korän dä ukımıydır ide! – dip kıska gına äytep kuydı.
Mäzin anı tözätep:
– Äye, yağni, siräk ukıy torgan ide, – dide. Mulla süzendä dävam itep:
– Şulay da, mäsälän, min anı bik yaratkan idem. Läkin mähällä ber dä yaratmadı, äye, – dide.
Alar şulay ber unbiş-yegerme minutlar söylängäläp çıgıp kittelär.
Bügen mögallim kön buyı berkaya da çıkmadı. Äyberlären rätläp, berniçä cirgä hatlar yazıp mataştı...
İkendedän soñ beraz yörergä çıktı. Su buyında kazlar, ürdäklär kaytırga äzerlängän räveştä tözätenep-tözätenep kenä koyınalar, keşelär dä kiçke köygä basıp uram buylap aşıkmıyça gına kaysı arı, kaysı bire uzalar, oçragan berse yaña mögallimne açık kına sälamlilär ide.
Ul, başka barır cir bulmaganga kürä, zıyaratlarga barıp yörde, üzeneñ şäkert çakların beraz isäpläp utırdı. Avıl öyläre monnan tagın täbänäk vä keçkenä kürenä idelär. Mäktäp beraz kıyşaygan köye moñayıp, «ya inde kayt, miña yalgız bik küñelsez bit» dip, anı çakıra ide. Anıñ küñele bik rähätlänep kitte: mäktäp, mäktäp belän bergä böten avıl añar karagan, anı kötä, kiräksenälär, bik kiräk, bik mökatdäs* närsä – yaktılık, nur sorıylar.
[*Mökatdäs – izge, yahşı.]
Şulay itep bik şatlangan köye, ul monnan mäktäpkä kaytkan ide. Böten kiçne ul şul şatlık täesire belän ütkärde.
Ul könnän bu köngäçä ber ay tuldı, ikençegä kitte. Eşlär şäp kenä räte belän bara, mögallim balalarnı ber dä azdırmıy, mähällä häm anı bik yarata, här cirdä maktap kütärep söylägänlekläre işetelä. Yış-yış kına üzen ahşamnan häm dä yästüdän çıgışlıy çäygä alıp kerälär, «kitap» söylätälär. Şulay itep karttan, yäştän tanışları, möhlisläre* bula başladı. Şul kıska gına vakıt eçendä ul bu avılga tämam iyäläşä, bu avıl üzeneñ tugan ile kebek, keşeläre üzeneñ agay-enese, kardäşläre kebek, yagımlı, söykemle kürenä başlıylar. Şul kıyşaygan mäktäp añar bik gazamätle* ber bina, ber saray, ber märkäz tösle toyıla, avılnıñ böten ruhın ul monda tuplangan şikelle kürä.
[*Möhsliläre – iyärçennäre, baş iyüçeläre.]
[*Gazamätle – iskitkeç biyek.]
Ul kayçagında yästüdän soñ bülmäsennän çıgıp, mäktäpneñ zalı buylap yörenä. Bu vakıtta anıñ fikere vä uyları ällä kaylarga oça, anıñ küz aldında ällä nihätle avıllar, ällä nihätle şundıy kıyşaygan mäktäplär vä ul mäktäplär eçendä dä, monıñ üze kebek, cöbbälären* iñsälärenä salgan köye partalar arasında yörenep torgan mögallimnär kilä. Alar hämmäse dä tirän fikergä çumgan, halıknı niçek açarga, halıknı ayak öskä bastırırga, halıknı nurlandırırga uylıylar, aldagı könne töşenälär: gali vä mökatdäs* maksatka yünälgännär. Bervakıt bolar hämmäse dä siskänep kurkıp kitälär! Yırak ta tügel ber çittä diyü tösle ber canvar tora. «Äy! Sez! Şähadätnamäläregez kayda? Nilär ukıtasız?» dip barmak selkä, bolarnı yanap tora. Mañgayında çınayak töbe hätle kokarda!..
[*Cöbbälären – cäyge paltoların.]
[*Gali vä mökatdäs – böyek häm izge.]
Mögallim bu vakıtta üzeneñ keçkenä bülmäsenä kerep kitä...
...Soñ vakıtlarda mäzin, bu yılgı hälfäne ütkän yılgı hälfägä karaganda küp nadan dip, här cirdä söyläp yöri başlıy...
Ber kön mögallim äfände ğadätençä, yästü namazınnan kaytkaç, mäktäp eçenä yörenergä dip çıkkan gına ide, beräü katı-katı basıp şapıldap kilep kerde. Mulla ide. Anıñ başında semäk oçlı* çalma bürege, kulında kalın gına imän tayagı, çırayı almaşıngan ide. Ul kergäç tä, sälam birmiçä ük, kaltırangan tavış belän:
[*Semäk oçlı – neçkä başlı.]
– Sin, mulla kemettin, kaysı avılnıkı bulasıñ? – dide...
Mögallim aptırap:
– Nik, häzrät? Min... – dip ällä ni äytmäkçe ide, mulla anıñ süzen kiste:
– Yuk, sin kaysı avılnıkı bulasıñ da, häzer nindi avılda torasıñ, yağni! Belämseñ şunı? Min älegä hätle çıdadım-çıdadım da, häzer inde sin mine çıdamnan çıgardıñ; ah, akılsız, isäpsez!.. Kem kuşkan soñ siña halıkka väğaz söylärgä? Kemneñ röhsäte belän söyliseñ? Yağni mäsälän, min siña ber märtäbä söylärgä röhsät birdem bit, ber märtäbä, yağni mäsälän, belämseñ şunı? Ä sin niçä tapkır söylädeñ inde! Sorau kaya da, ezläü kaya?! Hätemne tagın sinnän başka ukuçı yukmıni, yağni mäsälän, mäzin ukımıymı? Här kön sayragan bulasıñ, äye! Menä monnan arı, mäsälän, väğaz söylägän bulıp lıgırdap, halıkka akıl satasıñ ikän, ul çagında ezeñ dä bulmasın monda, yağni mäsälän! Kürşe avıldan mulla Fäthullanıñ ulın çakırtabız. Añladıñ ni äytkänne? Menä şul!
Ul söylägän vakıtta mögallimgä yakın uk torıp, tayagınıñ başın mögallimneñ borını töbendä ük äyländerä ide...
Ul eçendäge bar açuın buşatkaç, işekne bik katı yabıp çıgıp kitte. Mögallim, yalgızı gına kalıp, täräzä yanına barıp terälde, hava bolıtlırak bulsa da, azrak ay yaktısı da çagılıp-çagılıp tora, mulla tayak oçı belän bozlavık cirgä nık kına bärep-bärep, uram arkılı küçep bara ide. Änä, mäzinneñ täräzäläre yap-yaktı, östäldä samavırı kaynap, bular çıgıp tora bugay... Mulla anda kerde.
Mögallim, baytak vakıt täräzä yanında terälep torgaç, idän buyında yöri başladı, vä anıñ küz aldına yänä tege avıllar, mäktäplär, mäktäp eçendäge mögallimnär kilä ide. Güyä alarnı da mulla abzıylar şulay kerep sügep çıgalar, güyä alar da şulay täräzä yanına kilep terälälär...
Ul, bik ozak idän buyınça yörgäç, bülmäsenä kerep, çişenmi-nitmi karavatına suzılıp yattı. Üze teläp bernärsä dä uylıy almıy ide. Ällä nindi ber-berenä mönäsäbäte bulmagan kıska-kıska mäğnäsez äyberlär anıñ başına kerep-çıgıp yöri idelär. Tüşämdä ällä nindi sargılt külçälär* kürenä başladı. Böten bülmäne tutırdılar, bülmä ifrat tıgız buldı! Bervakıt şul sarı tap vä külçälär arasınnan tege kokardalı närsä, teşlären kıcırdatıp, «Min birermen siña ukıtu!» dip, yodrıgın monıñ küz aldında butıy başladı. Annan mulla, çalma büregen oçlandırıp çikäsenä kıñgır salgan, sakal oçın avızına kapkan köye «Min siña kürsätermen kürmägännäreñne!» dip, imän tayagınıñ başın mögallimneñ borını töbendä äyländerä ide... Tege çal sakallı keşe dä, çırayın sıtıp şunda artta gına ällä ni äytmäkçe bulıp tora ide...
[*Külçälär – bocralar.]
1910.