Әлдермештән Әлмәндәр - 10

  Шагыйрь. Телисезме, бөек Ана, мин сезне улыгыз белән күрештерәм.
  Ана. Кайсы ана үз баласын күрәсе килмәс.
  Муса (күренеп). Әнкәй…
  Ана. Синме, Муса улым?
  Муса. Мин, әнкәй. (Кинәт югала.)
  Ана. Улым…
  Шагыйрь. Гафу итегез, бөек Ана. Күрештерәм, дидем. Күрешкәч сөйләштерергә сүзләр табалмыйм. Урынсыз сүз кулланып рухыгызны рәнҗетүдән куркам.
  Ана. Минем өчен сүзләр эзләмә, бәбкәм, һәр ананың үз баласына гына әйтерлек үз сүзләре бар.
  Муса (күренеп). Әнкәй…
  Ана. Синме, Муса улым?
  Муса. Мин, әнкәй…
  Ана. Улым…
  Муса. Әнкәй!
  Ана. Чәчләреңне нигә агарттың, улым?
  Муса. Чәч агарыр өчен дә коелыр өчен инде ул, әнкәй.
  Ана. һаман шаянлыгыңны ташламагансың. Олы кеше бит инде син.
  Муса. Дөньясында уйнап-көлеп яшәгез, дип әйтә идең.
  Ана. Җилбәзәк булырга өйрәтмәгәнмендер бит?
  Муса. Юк, әнкәй.
  Ана. Кулыңа ни булды?
  Муса. Нишләгән?
  Ана. Сул кулың күтәрелми түгелме соң?
  Муса. Кайвакытта кулларның күтәрелмәве яхшы ул, әнкәй. Куллары күтәрелү аркасында харап булганнарны күргәнем бар.
  Ана. Дөресен әйт, нишләттең?
  Муса. Ялгыш егылдым… Син борчылма, озакламый төзәлә ул.
  Ана. Алдыңа карап йөр дип күпме әйттем.
  Муса. Һәрвакыт алга карап йөрдем, әнкәй, артка караганым булмады.
  Ана. Күлмәгеңнең якасы нишләп ертылган?
  Муса. Ертылмагандыр.
  Ана. Алдашма. Кем ямады? Яканы шулай ямыйлармыни?
  Муса. Ямау түгел ул, әнкәй. Хәзер модасы шундый. Көяз бит мин, беләсең.
  Ана. Миннән нидер яшерәсең, улым. Сине ниндидер бөеклеккә ирешкән, диделәр.
  Муса. Бөеклекнең ни икәнен белеп бетермәгәннәр әйтә аны, әнкәй.
  Ана. Әллә нишләгәнсең син.
  Муса. Синең улың Мусага охшамаганмы әллә, әнкәй?
  Ана. Охшавын охшаган да. Шулай да әллә ничек.
  Муса. Кеше үзгәрми тормый.
  Ана. Ярый да яхшы якка үзгәрсәң. Ниләр эшләп йөрисең дип төпченмим. Үзең беләсеңдер. Бер-ике сүз әйтсәм, акыл өйрәтә дип ачуланма.
  Муса. Әнкәй…
  Ана. Яхшы бул, матур яшә.
  Муса. Рәхмәт, әнкәй.
  Ана. Илеңне, телеңне, халкыңны, моңыңны онытма. Үз моңын оныткан бүтәннәр моңын ишетми башлый. Иманыңнан яза күрмә. Боларны мин сиңа әйтәм, син бүтәннәргә әйт. Бүтәннәр үзләреннән соң килгәннәргә әйтеп калдырсын.
  Муса. Рәхмәт, әнкәй.
  Ана. Язасыңмы?
  Муса. Язам, әнкәй.
  Ана. Укып күрсәтәсеңме соң?
  Муса. Тик син борчыла күрмә, әнкәй, шигыремдә «үлем» дигән сүз бар.
  Ана. Укы.
  Муса. Ничә тапкыр синең тырнагыңнан
  Котылдым мин, үлем.
  Беттем дигән чакта, тормыш тагын
  Сузды миңа кулын.
  Синең белән ләкин тартышудан
  Һич бизмәде күңлем.
  Батырам дигән саен, мин упкынның
  Эченәрәк кердем.
  Синең белән уйнау, беләм, үлем,
  Күңелле эш түгел.
  Җирдә тыныч, гамьсез көн итүдән
  Бизәрмени күңел?
  Мине әллә яшәү биздердеме,
  Бу бунтарьлык нигә?
  Юк, үләсем килми минем бер дә,
  Бик яшисем килә.
  Шигырьне Шагыйрь дәвам итә. Муса һәм Ана югалалар.
  Шагыйрь. Давыллардан әгәр читтә булсаң,
  Шундый тыныч, аулак.
  Юк, мин килдем сиңа давыл аша,
  Чын тормышны даулап.
  Әле менә тагын килеп ләктем
  Синең тырнагыңа.
  Богау салды җәллад бу җырларны
  Язган кулларыма.
  Нишлисең бит, бөек хаклык юлы
  Шундый тайгак булгач?
  Көрәшчегә бары җиңү яки
  Үлем генә юлдаш.
  Тиздән сүнәр, сүнгән йолдыз кебек
  Соңгы яшәү көчем.
  Үләм, ләкин бөек хаклык өчен,
  Илем, халкым өчен…
  Юк, үләсем килми минем бер дә,
  Бик яшисем килә.
  Әйе, кемнең яшисе килми. Яшәү белән үлем. Яшәү белән үлем.
  Хаин пәйда була. Як-ягына каранып тора.
  Әй син, Хаин!
  Хаин. Сез миңа эндәшәсезме?
  Шагыйрь. Әйе, сиңа… Якынрак кил.
  Хаин (шикләнеп). Ә ни өчен мин якынрак килергә тиеш?
  Шагыйрь. Синең яныңа минем барасым килмәгәнгә.
  Хаин. Сез кем?
  Шагыйрь. Кемлегемне дә сиңа әйтергә теләмим. Сине беләм – шул җиткән.
  Хаин. Мине кайдан беләсез? Кем әйтте?
  Шагыйрь. Сорауларны син миңа түгел, мин сиңа бирәм.
  Хаин (куркып). Рәхим итегез, рәхим итегез…
  Шагыйрь. Исемең дә билгеле, фамилияң дә, әтиеңнең исеме дә. Тик мин аларның берсен дә атамыйм. Синең исемне, фамилияңне йөрткән кешеләрне рәнҗетәсем килми. Мин сине сатлык җан дип атарга уйлаган идем, «җан» сүзен кызгандым, куркак димәкче идем дә, «хаин» сүзе исемә төште. Сиңа шул исем ятышлырак тоелды. Ризамы андый исемгә?
  Хаин. Күреп торам, минем ризалыгым сезгә кирәкми. Ләкин соравым өчен гафу итегез, төшенеп бетә алмыйм, мин ничек биредә?
  Шагыйрь. Мин сине терелттем.
  Хаин (шатланып). Терелттегез? Рәхмәт сезгә! Минем шундый яшисем килгән иде. Һич кенә үләсем килмәгән иде. Яшисем килгән иде…
  Шагыйрь. Куанма, хаин, хыялымда гына терелттем.
  Хаин. Хыялда?.. (Уйланып тора да тагын шатлана.) Барыбер рәхмәт сезгә. Димәк, мине искә төшергәнсез. Онытылырмын дип курыккан идем.
  Шагыйрь. Кызганычка каршы, онытып булмый, онытырга ярамый. Синең кебекләр җир өстендә йөрмәсен өчен, сине искә төшереп торырга мәҗбүр кешеләр.
  Хаин. Сез мине хөкем итәргә терелттегезме? Мине белгәч, мине бер тапкыр хөкем иткәннәрен дә беләсездер.
  Шагыйрь. Беләм.
  Хаин. Мине үлем җәзасына хөкем иттеләр.
  Шагыйрь. Беләм.
  Хаин. Ә минем шундый да яшисем килгән иде… Аңламадылар. Карамагыз миңа җирәнеп – үзем теләп килмәдем, чакырып алдыгыз. Нидер сорарга теләгән идегез, сорагыз.
  Шагыйрь. Син Муса Җәлилне беләсеңме?
  Хаин. Тагын… Тагын шул… Күпме сорарга мөмкин?
  Шагыйрь. Беләсеңме?
  Хаин. Беләм! Беләм!! Беләм!!! Барысын да беләм!.. Суд каршында сөйләдем, бөтенесен дә сөйләп бирдем, инде ни кирәк? Бер җинаять өчен ике тапкыр хөкем итмиләр.
  Шагыйрь. Синең кебекләр мәңгелек суд каршында мәңге җавап тотачаклар. Кешеләр исән чакта сине хөкем итүдән туктамаячаклар. Саттым да оттым, тотылдым да җәзасын алдым, диючеләр ялгышалар. Син истерикага бирелмә. Мин синнән, Муса Җәлилне ничек саттың, дип сорамыйм. Ни өчен сатканың да билгеле.
  Хаин. Бәлки, әйтерсез, ни өчен.
  Шагыйрь. Өч тиенлек җаныңны саклап калыр өчен.
  Хаин. Гафу итегез. Табигать кешегә җан өләшкәндә миңа өч тиенлеген, сезгә ун тиенлеген бирми. Аның алдында барыбыз да тигез. Үз җанымның бәясен үзем генә беләм. Минем җаным үзем өчен бик кыйммәт. Шулай булгач нигә аны сакламаска. Әйтегез, кем сакламый җанын? Сезме? Берәүнең дә үләсе килми. Җанымны саклаган өчен мине берәүнең дә гаепләргә хакы юк.
  Шагыйрь. Кара син, нинди дә була аласың икән.
  Хаин. Сез уйлаганча ук ахмак түгелмени? Тимәгез минем җаныма. Сатканмын икән җанымны – үземнеке. Һәркем үз җанын үзенчә сата. Сатылмаган адәм баласы юк бу җирдә. Чөнки дөнья – базар, базарда – сәүдә.
  Шагыйрь. Син нәрсә, Мусаны сатылды димәкче буласыңмы?
  Хаин. Сатылган иде. Ниндидер идеяләргә сатылган иде. Ил, ватан, халык, туган җир… Барысы да ялган идеяләр. Адәм баласын алдар өчен уйлап чыгарылган идеяләр. Мин алданмадым. Сатканмын икән җанымны, иң кадерле нәрсә – яшәү бәрабәренә саттым. Сатылырга калган җанны ничек сатсаң да барыбер. Файда гына китерсен.
  Шагыйрь. Кызык фәлсәфә. Ил, Ватан, Халык – синең өчен аңлаешсыз төшенчәләр, күрәсең. Аны аңлар өчен хаин түгел, кеше булырга кирәк. Ләкин Туган җир – конкрет. Синең кендегеңнең каны тамган җир.
  Хаин. Мин аны хәтерләмим.
  Шагыйрь. Туган җиреңнең суын эчкәнең хәтерлисеңдер.
  Хаин. Су кайда да су.
  Шагыйрь. Әмма син, хаин, сугыштан соң кача-поса булса да шул Туган җиреңә кайттың.
  Хаин (паузадан соң). Шуңа күрә оттырдым.
  Шагыйрь. Юк, сине барыбер тотарлар иде.
  Хаин. Озаграк яшәп калган булыр идем. Ә шулай да мин сезнең Мусаларыгыз, Кормашларыгыз, Алишларыгыздан күбрәк оттым – күбрәк яшәп калдым.
  Шагыйрь. Куркып, дерелдәп яшәүдән ни мәгънә…
  Хаин. Ничек кенә булса да яшәү яшәү инде ул. Тик кызганыч, дөньяда җанның бәяләре үзгәрде. Германия җиңгән булса… Муса Җәлил дә сез бәяләгәнчә булмас иде. Югыйсә кай җире артык иде аның миннән?
  Шагыйрь. Әллә Мусаны үзең белән тиң саныйсыңмы?
  Хаин. Ә нигә? Ул шигырь язды, минем бүтән нәрсәгә сәләтем булгандыр.
  Шагыйрь. Муса – бөек. Син…
  Хаин. Кешене очраклы хәл бөек итә. Германия җиңгән булса, минем алда тезләнүчеләр дә аз булмас иде.
  Шагыйрь. Бер мең дә тугыз йөз кырык өченче елда фашистларның җиңүенә ышандыңмы?
  Хаин (паузадан соң). Мин бернигә дә ышанмадым.
  Шагыйрь. Буталасың бит, хаин. Сүзләреңнең җебе юк.
  Хаин. Сезнеңчә шулайдыр… Сез миңа теләсә ни әйтә аласыз. Эх, күрсәткән булыр идем мин сезгә җепнең кайда икәнен. Сез аны муеннарыгыздан капшап табар идегез. Минем каршымда әтәчләнәсез дә, анда кикригегез тиз шиңәр иде. Хәзер сезгә әтәчләнүе җиңел. Сезнең кебек калай әтәчләрнең әҗәл алдында шыңшыганнарын күргән кеше мин. Сугышка күкрәк кагып киттеләр дә, үлемне күргәч, куллары күтәрелде. Берәүнең дә үләсе килми.
  Шагыйрь. Булды, Хаин!.. Җитте!.. Югал!..
  Хаин. Куасыз? Чакырып китердегез дә куасыз?
  Шагыйрь. Мин – ахмак, сине искә төшереп соравыма җавап тапмакчы идем. Хаиннан нинди җавап көтеп була. Кит!.. Югал!.. Тик шуны ишетеп югал. Синең вак җаның беркайчан да Мусаның олы җаны белән янәшә булмас. Әйе, Мусаны да, сине дә үлем җәзасына хөкем иттеләр. Икегез дә суд каршында басып тордыгыз. Муса – фашистлар суды каршында, син – Ил, Ватан, Халык, Туган җир суды каршында. Бәлки, болар синең өчен барыбердер. Ләкин Муса һәм аның көрәштәшләре үлемгә аягүрә бардылар, син үлемне күреп шыңшыдың, елан шикелле боргаландың. Син дошманның көчлесе дә була алмадың, хәшәрәт. Сатылганнар үлә белми үлә. Аларның үлеме дә җирәндерә. Югал!
  Хаин. Кумагыз мине. Зинһар өчен, аз гына торыйм. Сүгегез, типкәләгез, тик кумагыз. Яман килеш булса да хәтерегездә аз гына яшәп калыйм. Яшисем килә минем. (Шагыйрьнең аягына егылып.) Сорагыз, сорауларыгыз бардыр, бетмәгәндер. Бөтенесенә дә җавап бирәм. Сорагыз… Бер генә сорау… Тик бер генә сорау…
  Шагыйрь. Кит!.. Кит!..
  Хаин. Телисезме, мин сезгә сез көткән сүзләрне әйтәм. Дөресен әйтәм. Алдаштым, алдаштым гына мин. Әлегә хәтле әйткән сүзләремә ышанмагыз… Дөресен сөйләп бирәм. Көнләштем мин алардан. Мусадан, Кормаштан – барысыннан да көнләштем. Аларның көченнән көнләштем. Алар сөйләсә – тыңлыйлар иде, алар җыр башласа – күтәреп алалар иде алар җырын. Мин белми идем бүтәннәр тыңларлык сүз, бүтәннәр кушылырлык җыр белми идем. Җырым юк иде, моңым юк иде. Шуның өчен мин үч алдым. Дөньяларның болай буласын белгән булсам, түзгән булыр идем – дәшмәгән булыр идем. Яшәгән булыр идем. Яшисем килә. Йә, тагын ни ишетергә телисез? Тагын ни әйтим? Әйтеп торыгыз миңа – сүзләрегезне кабатлармын. Тик кумагыз гына… Кусагыз да, исемемне атап куыгыз, исемемне ишетеп калсыннар. Мин дә яшәдем бит дөньяда. Минем дә исемем бар… Күрәм, сез мине тыңларга теләмисез. Сез мине күрмисез дә… Сез мине онытып та өлгердегез… Ә минем яшисем килә… Яшисем килә…
  Шагыйрь. Кит, Хаин, югал.
  Хаин. Яшисем килә.
  Шагыйрь. Югал. Сине искә төшергәнем өчен үземнән үзем җирәнәм. Аралагыз, аралагыз мине Хаиннан. (Кычкырып.) Муса! Муса абый!..
  Муса (пәйда булып). Ир-егет бул, киләчәкнең шигырь язучысы! Сатлык җаннарны танырга өйрән. Өйрәнерлек гыйбрәтләр бар, беләсең.
  Шагыйрь. Беләм. Ләкин барыбер куркам. Торыгыз минем янымда, Муса абый, рухыгызга сыеныйм.
  Муса. Ишетәсеңме? Егетләр җырлый.
  Җәлилчеләрнең җыры ишетелә. Җыр барышында җәлилчеләр үзләре дә күренә.
  Урманнарга керсәң, сызгырып кер,
  Селкенмәгән агач калмасын;
  Урамнарда йөрсәң, өздереп йөр,
  Сокланмаган кеше калмасын.
  Йә, ничек, туган? Яле, кушыл безнең җырга.
  Иптәшләренә кушылып җыр башлый, аңа Шагыйрь дә кушыла.
  Бурый да гына бурый кар яуса да,
  Боекмыйдыр болан баласы;
  Бер генә дә нужа күрмәенчә,
  Ир булалмый ата баласы.
  Муса белән Шагыйрь янына Ланфредини килә.
  Ланфредини. Безнең җырлар кебек моңлы сезнең җырларыгыз, Муса.
  Муса. Моңсыз халык юктыр ул, Рениеро.
  Ланфредини. Әйе, әйе… Әгәр дә исән-сау калсак, мин сезне үз илемә – Италиягә кунакка чакырачакмын. Туган илемнең җырларын бергәләп тыңларбыз. Дусларым белән таныштырырмын. Ул Советлар Союзы гражданины шагыйрь Муса Җәлил, диярмен. Төрмәдә, үлем җәзасы көткәндә итальянча сөйләшергә өйрәнде, диярмен. Миннән өйрәнде, диярмен.
  Муса. Исән чыгарбыз дисеңме?
  Ланфредини. Алланың кодрәте киң, Муса.
  Муса. Алланың кодрәте киңдер. Ләкин, гафу итегез, Рениеро, мин – материалист. Фашистның коммунистны исән калдыруына ышанмыйм. Беркайчан да ышанмадым. Мин үзем дә фашистны исән калдырмас идем. Үз-үзеңне юатудан мәгънә юк.
  Ланфредини. Шулай да…
  Муса. Мине бер генә нәрсә борчый: илемнең солдаты буларак бурычымны ахырынача үтәп бетереп булмады.
  Ланфредини. Сез тыйнак кеше…
  Муса. Юк. Бу мәсьәләдә мин тыйнак түгел. Көрәшмәдем димим, көрәштем. Әмма мин үземне зуррак көрәшкә әзерләгән идем. Фашизм чыелдап җан биргәндә, терелә күрмәсен дип, янында автомат тотып торырга тиеш идем мин. Фашизмның дөмеккәнен үз күзем белән күрдем дип, ура кычкырырга әзер идем.
  Ланфредини. Сез кычкыра аласыз. Сезнең аңа хакыгыз бар. Без падре Юрытко белән сезне бик еш искә алабыз. Ул да сезгә соклана. Мин – Аллага ышана торган кеше, Муса. Догаларым белән тәңрегә мөрәҗәгать иткәндә, мин аңардан сезнең өчен дә мәрхәмәтлелек сорыйм. Исән калдыр аларны да, дип ялварам.
  Муса. Рәхмәт, Рениеро. Тик ул, кызганычка каршы… Гафу итегез, мин сезнең алда аңа тел тидерергә базмыйм. Шулай да…
  Ланфредини. Аңлыйм.
  Муса. Үлемнән курыкмыйм мин. Бу буш сүз түгел. Куркыныч хәлләргә очраган чакларда, мин үлем турында котым очып уйлап утыруымны белмим. Үлем турында уй килә икән, үлемнән соң да яшәү бар бит әле дип фикер йөртәсең. Мин, гафу итегез, теге дөньяны әйтмим. Халык күңелендә, халык аңында яшәүне әйтәм. Менә анысы – чын яшәү. Үтерсен әйдә мине фашист. Ләкин ул ялгыша. Үтерелгән шагыйрь тере шагыйрьдән куркынычрак була.
  Җәлилчеләр төркеменнән Абдулла Батталовның «Муса абый!» дигән тавышы ишетелә. Муса төркем янына килә.
  Батталов. Муса абый, Алиш абый мине обижайт итә.
  Муса. Ничек?
  Батталов. Мин көлкеле анекдот сөйлим, ә ул көләргә теләми.
  Алиш. Адаш, беренчедән, мәзәгең көлкеле түгел. Икенчедән, биредә мәзәк сөйләшеп утыруны урынсыз дип саныйм.
  Батталов. Беренчедән, мәзәгем көлкеле иде. Икенчедән, дөньяга бераз гына елмаеп карарга кирәк. Мыек астыннан елмаеп карарга кирәк, әйеме, Муса абый?
  Сәйфелмөлеков. Үлемгә дәме?
  Муса. Үлемгә дә, Фуат.
  Батталов. Во! Бервакыт бер балта остасы өенә елап кайткан. «Канатым, ни булды?» – дип сораган хатыны. «Иртәгә иртүк патшага мин алты йөз илле мең пот йомычка илтеп бирергә тиеш. Илтмәсәм, ул минем башымны чаптырачак», – дигән балта остасы. «Аптырама, – дигән аңа хатыны. – Иртәгә яңа көн туа, бүген рәхәтләнеп күңел ачыйк, кунак чакырыйк», – дигән. Кунаклар чакырып, рәхәтләнеп җырлаганнар, биегәннәр болар. Рәхәтләнеп ятып йоклаганнар. Иртән иртүк боларны патшаның ялчысы уяткан. Балта остасы, башы киселәсен уйлап, тагын елый башлаган. Шулвакыт патшаның ялчысы әйткән: «Тизрәк гроб яса, патша үлде», – дигән. Во! (Кычкырып көлеп җибәрә, аңа бүтәннәр дә кушыла.)
  Шабаев. Гитлер үләр дип ышанасыңмы, Баттал?
  Батталов. Үләр дип ышанмыйм, үтерәчәкләренә ышанам. Сез беләсез бит инде, мин – ышанучан кеше. Минем ышанучан булуым аркасында менә монда эләктек.
  Муса. Баттал, сөйлә әле теге анекдотыңны.
  Батталов. Нишләтим, мине кешеләргә ышанырга өйрәттеләр. Кемнең сатлык җан, кемнең чын кеше икәнен аера белмим. Кеше булгач, минем өчен барысы да яхшы. Минем бит үземә дә ышандылар. Сез дә ышандыгыз. Бәлки, ышанмаска кирәк булгандыр.
  Муса. Баттал!..
  Батталов. Ышану начар түгел бит ул, әйеме, Муса абый? Кешеләргә ышанмыйча подлецлар гына үлә.
  Хәсәнов. Сөйләмәгез үлем турында…
  Муса. Бер хатын иренә әйтә икән: «Юат әле шул баланы, җылаганын күрәсең», – ди икән. «Үзең юат», – дигән ире. «Ул бала минеке генә түгел, синеке дә», – дип әйткән, ди, хатын. «Син үз өлешеңне юат, минем өлешем җыласа да ярый», – дигән ир кеше.
  Көлешәләр.
  Булатов. Мин кызымның җылаганын хәтерләмим. Минем күз алдымда ул һәрвакыт көлеп тора.
  Шабаев. Бервакытны минем кызым Лилия җылап утыра. Нигә җылыйсың, кызым, ни булды, дим. Мин үләрмен кебек тә, бөтен морожныйларны бүтәннәр ашап бетерер кебек, ди.
  Хәсәнов. Сөйләмәгез үлем турында.
  Симаев. Сездә генә булды кызлар. Әнә Алиш абыйның ике егете бар, алай да мактанмый. Хатын-кызлар шикелле, балаларын макташып утыралар. Менә сез шуны әйтегез, теге дөнья әйбәтме, монысымы?
  Батталов. Тегесе, кәнишне. Начар булса, аннан кире кайтучылар булыр иде.
  Алиш. Туктатыгыз мәгънәсез шаяртуыгызны.
  Муса (Алиш янына килеп). Алиш, һәрвакыттагыча, сабыр бул. Беләсең, безнең нервылар нык булырга тиеш.
  Алиш. Соңгы сәгатьләребездә сөйләшер өчен җитди сүзләребез дә бардыр лабаса.
  Муса. Без аларны әйттек, Абдулла.
  Алиш. Инде җүләр сатарга да ярый дисеңме?
  Муса. Эш беткәч уйнарга ярый, Абдулла.
  Алиш. Мин уйнарга теләмим, Муса.
  Муса. Кирәк. Аңлыйсыңмы, кирәк! Без хәзер унберәү утырып, безне көткән үлем турында чынлап сөйләшә башласак, беләсеңме ни буласын. Безне иң зур сынау көтә. Шуның алдыннан рухыбыз ял итеп алырга тиеш. Кормаш, күптән концерт караган юк.
  Кормаш. Була ул. Рәхим итегез. Халык соравы буенча, концертыбызны башлап җибәрәбез. Симай, минем янга.
  Симаев (Кормаш янына барып басып). «Борча». Егет ролендә – Әхмәт Симаевский, кыз ролендә –Гайнания Кормашевская.
  Батталов. Борча ролен Плетцензее төрмәсенең атказанган артисты Абдулла Батталов башкара.
  Симаев. Җанкай белән икәү җитәкләшеп
  Су буеннан үтеп барабыз.
  Җанкай сарыша миңа, адым саен
  Якынлаша бара арабыз.
  Бара торгач, мамык кулы белән
  Ул билемнән минем кочаклый.
  Уйламаган идем сукыр бәхтем
  Тулып ташар, диеп, бу чаклы.
  Борным тукмак минем, битем шадра,
  Ничек шулай матур күренәм?
  Яратадыр, ахры, дип уйлыйм да
  Үбәргә дип аңа үреләм.
  Нәкъ шул мәлне сул як кабыргамны
  Кемдер чеметә кебек сизелә.
  Мин уянып китәм, татлы төшем
  Иң кызыклы җирдә өзелә.
  Сул кабыргам әрни, ни бар диеп,
  Мин култыкка тыгам сул кулны.
  Мине шулай тешләп уятучы
  Борча икән, каһәр суккыры.
  Ни әйтәсең инде шушы хәлгә,
  Гомергә бер шундый төш күрәм,
  Аны да бит борча тешләп боза,
  Әллә юри, әллә үч белән?!
  Шигырь укылып, уйналып беткәч, кул чабалар. «Автор! Автор!» – дип кычкыралар. Муса, кыланып, реверанслар ясап баш ия.
  Аднашев. Кызлар кочаклау дигәннән, әле дә хәтеремдә…
  Кормаш. Истәлекләр белән шөгыльләнмибез. Мемуарларны картайгач язарбыз. Ә хәзер барыгыз да уенга. Концертыбызның чираттагы номеры – «Кап та коп!» Җыелыгыз минем тирәгә.
  Муса (бер читтә гыйбадәт кылучы Ланфрединига). Рениеро, килегез безнең янга.
  Ланфредини җәлилчеләр янына килә.
  Кормаш. Башладык.
  Бер-берсенең баш бармакларын учлаган килеш өскә бастырып тезәләр дә кулларын бергәләп күтәреп-төшереп, такмак әйтәләр.
  Без, без, без идек,
  Без унике кыз идек,
  Базга төштек, бал ашадык,
  Келәткә кердек, май ашадык.
  Өйгә мендек, өйрә эчтек,
  Коега төштек, су эчтек,
  Бер тактага тезелдек,
  Таң атканчы юк булдык.
  Кап та коп, кара Якуп,
  Авызыңны ач та йом!
  Барысы да авызларын йомып сүзсез калалар. Шагыйрь уйнаучылар янына килә.
  Шагыйрь. Гафу итегез, батырлар. Чынбарлыктан мин ерак киттем. Мин беләм, сезгә бер камерада бергә булырга туры килмәгән. Җәзаларга гына сезне бергә алып барганнар. Хыялымда мин сезне бергә җыйдым. Барыгызга берьюлы карыйсым килде. Бәлки, сез бу мәзәкләрне сөйләмәгәнсез, бу уенны уйнамагансыз, бәлки, кычкырып көлмәгәнсез дә… Ләкин сез соңгы минутыгызны көтеп, боегып та утырмагансыз. Сез яшәвегезне дәвам иткәнсез. Яшәү тәмен югалтмаган кеше уен-көлкедән дә баш тартмый. Бәлки, мин ялгышамдыр?
  Батталов (Шагыйрь янына килеп). Канатым, нигә син эш эшләгән кешеләргә мишәйт итеп йөрисең?
  Җәлилчеләр Батталов янына җыелалар.
  Кормаш. Яле, Баттал дус, дәшмичә түзә алмаганың өчен җәзасын таты әле.
  Батталов. Мин гаепле түгел. Дәшмичә булдыра алмадым.
  Кормаш. Акланма.
  Симаев. Әйтеп җибәр әле, канатым… кемнәрнең өй башына пес иттең?
  Батталов. Минме?
  Симаев. Син.
  Батталов. Шәфи Алмасның.
  Кормаш. Шәфи Алмасның өендә ничә кеше бар?
  Шабаев. Асрауларын санасаң, унбишләп…
  Батталов. Алдашмагыз.
  Кормаш. Сөйләшмә. И башыңны. Башладык.
  Батталов. Юк инде, башны имибез. Башны без ике очракта гына иябез: сөзәргә уңай булсын өчен һәм кисәргә җайлы булсын өчен. Менә сезгә маңгай – рәхәтләнегез.
  Батталовның маңгаена берәм-берәм чиртәләр.
  Булатов. Ярасыз бит егетнең маңгаен, җәмәгать.
  Батталов. Ярылсын әйдә, барыбер киселәсе баш. Берәрегез минем кулга эләгеп карасын. Әйдәгез тагын.
  Кулларын тотышалар.
  Муса (Шагыйрьгә). Безнең белән уйнарга теләмисеңме?
  Шагыйрь. Рөхсәт итәсезме соң? Арагызга кертәсезме?
  Муса. Мондый уен вакытында шагыйрьләр һәрвакыт уртада була.
  Шагыйрь. Мин үземне аңа лаек түгел дип уйлыйм.
  Муса. Мескенләнмә син. Мондагылар мескеннәрне яратмыйлар.
  Шагыйрь. Мин мескенләнмим. Уйланам.
  Симаев. Кирәгеннән артыгын уйлау зарарлы, эш эшләргә вакыт калмый. Уйланучылар күбәйгән саен, эшләүчеләр кими бара.
  Алиш. Әхмәт, тупас сөйләшмә. Киләчәк кешеләренең күңеленә тупас сүзләр кунмасын. Күңелләре тупасланмасын киләчәк кешеләренең.
  Симаев. Мин тупас сүз әйтмәдем, мин шаярттым гына.
  Муса (Шагыйрь янына килеп). Әйдә инде. Кешеләр уйнаганда читтә тору килешми. Кара син аларга. Аларның күбесе синнән яшь. Бу егетләр белән, кулга-кул тотынышып «без, без, без идек» дип кабатласаң, әллә ниләр эшләп була. (Шагыйрьне уйнаучылар янына алып килә.)
  Уен башлана. Такмакны әйтеп, авызларын йомалар. Пауза. Тынлык. Тынлыкта Әхәт Аднашевның сагынулы тавышы ишетелә.
  Аднашев. Әле дә хәтеремдә – дала тып-тын иде. Дала төнге йокысыннан уянып кына ята иде. Алсуланып кояш чыгып килә. Түгәрәк күл өстендә – түп-түгәрәк ак болыт. Киттем шул ак болытка карап. Тып-тын. Кинәт күл яныннан, ак болыт эченнән җыр яңгырады. Казах җыры. Казах кызы җырлый иде. Моңлы бер җыр.
  Әкрен генә казахның «Гүлдарайым» көе туа. Җәлилчеләр Аднашев янына җыелалар. Аднашев хәтерләвен дәвам итә.
  Әле дә ул җыр минем күңелемдә тирбәлеп тора.
  Җаз шыкты жадыратып майдың айын,
  Әнине шыркай китте Гүлдарайым.
  Шыгады ашы даусым әнге бассам,
  Карагым, сени есиме алган сайын.
  Ахау, Гүлдарайым,
  Күн мен Аем,
  Ошарга канатым жок –
  Не кылайын!
  Әле дә хәтеремдә…
  Кормаш. Кемнәр өй башына кундың, Аднаш?
  Аднашев. Ә?
  Кормаш. Кемнәр өй башына кундың?
  Муса. Кормаш, борчыма аны.
  Кормаш. Уенның тәртибе бар, Муса абый.
  Аднашев. Мин үзебезнең өй башына кундым.
  Симаев. Өегездә кемнәр бар?
  Аднашев. Әнием. Әнием бар минем. Әтием. Абыйларым, апаларым. Үзем белән ун кеше.
  Батталов. Шундый итеп әйтәсең, чиртүе дә уңайсыз.
  Аднашев. Ә сез чиртегез. Әле дә хәтеремдә…
  Шулвакыт әче итеп кычкырган тавыш ишетелә. Барысы да рәшәткә янына җыелалар. Тавыш әкренәя-әкренәя сүнә. Ланфредини тезләнеп гыйбадәт кыла башлый.
  Алиш. Алып киттеләр. Җанварлар!
  Муса (Кормашка). Кормаш, егетләрне кара. (Алишны култыклап алып.) Алиш… Абдулла… Тынычлан… Ярамый. Ишетәсеңме, ярамый…
  Икенче берәүнең җан ачысы белән кычкырганы яңгырый. Шагыйрь тавыш килгән якка омтыла. Җәзалау бүлмәсенә керә. Гильотина. Аның янында Палач басып тора.
  Палач (Шагыйрьне күреп, ашыгып янына килә, палачларча җитезлек, осталык белән Шагыйрьне эләктереп ала, кулларын артка каерып бәйли, күзләрен бәйләп куярга да өлгерә). Рәхим итегез, хөрмәтлем.
  Шагыйрь (кычкырып). Җибәр!
  Палач. Монда эләккәнне җибәрмиләр, хөрмәтлем.
  Шагыйрь. Җибәр! Мин үлемгә хөкем ителмәгән.
  Палач. Ничек «ителмәгән»? Ә нигә бирегә кердегез?
  Шагыйрь. Мин күз алдыма гына китердем. Китаплардан укып кына җәзалау процессын күз алдыма китердем. Җибәр! Мин боерам!
  Палач (Шагыйрьнең күзләрен чишеп). Күз алдына? Бу процесс белән шаярмыйлар, хөрмәтлем. Күз алдыгызга сез палачны түгел, чибәррәк кызларны китерегез.
  Шагыйрь. Миңа син кирәк. Чиш кулларымны. Миңа синең белән сөйләшергә кирәк.
  Палач. Палач белән сөйләшмиләр. Ул – бик күңелсез гәптәш. Аңа боералар гына. Без – боерганны үтәүчеләр.
  Шагыйрь. Мин боерам! Минем сорауларыма җавап бир!
  Палач (Шагыйрьнең кулларын чишә). Сораулар… Баш өсте. Рәхим итегез, узыгыз, утырыгыз. Йомшак креслолар юк биредә, гафу итегез. Сез кем дип сорап тормыйм, ул минем вазифама керми. Мине кешеләрнең кемлеге кызыксындырмый. Безгә киселгән баш исәбеннән түлиләр. Кем башы ул, күпме акыл җыерчыгы бар ул башның миендә – безнең өчен барыбер. Бәлки, ул ахмак баштыр, бәлки, бозыктыр, бәлки, дөньяның бөтен акылын үзенә җыйган баштыр – безнең өчен аның бәясе өч йөз марка. Тыңлыйм сезне, хөрмәтлем. Сез як-ягыгызга каранмагыз, утырыгыз. Нигә алай карап торасыз?
  Шагыйрь. Син кыяфәтең белән кешегә охшаган-сың.
  Палач (тәмләп көлә). Мин ул сүзне көткән идем, хөрмәтлем. Тормышны начар белгән кешеләр безнең турыда ул сүзне еш әйтәләр. Ә менә минем бәләкәй генә, сөйкемле генә кызым бар. Ул андый сүзне әйтми. Ул миңа «әтием», ди, «тәтием», ди. «Дөньяда синнән дә яхшы беркем юк», ди. Мин аңа эштән кайтканда уенчыклар алып кайтам.
  Шагыйрь. Эш? Син кеше җәзалауны эш дип атыйсыңмы?
  Палач. Ә сез ни дип атар идегез? Эш, хөрмәтлем, эш. Гап-гади эш. Кемдер балта белән агач юнып тамак туйдыра, кемдер каләм кыштырдатып акча юнәтә. Мин баш кисеп – ни аерма бар? (Көлеп.) Безнең семья, хөрмәтлем, гаҗәеп семья. Минем хатыным бала тудыру йортында акушерка булып эшли. Кешегә туарга ярдәм итә. Мин аның эшен юкка чыгара барам. Гаҗәеп семья. (Көлә.) Һәм без искиткеч тату яшибез. (Көлә.) Телисезме, мин сезгә гильотинаның ничек эшләгәнен күрсәтәм.
  Шагыйрь. Кирәкми.
  Палач. Кызганыч. Гаҗәеп машина. Цивилизация җимеше. Гинеколог галимнәр кешене тудыру процессын мөмкин булганча гадиләштерергә һәм җиңеләйтергә тырышалар, баш ваталар. Уңышка бик акрын ирешәләр. Үтерү процессы, киресенчә, көннән-көн, елдан-ел гаҗәеп тизлек белән камилләшә. Гаҗәеп машина.
  Шагыйрь. Син кырык дүртенче елны хәтерлисеңме?
  Палач. Мең тугыз йөз кырык дүртме?
  Шагыйрь. Әлбәттә.
  Палач. Хәтерлим. Ул елны минем беренче улым туды.
  Шагыйрь. Егерме бишенче августны?
  Палач. Нәкъ егерме бишенче августта туды минем улым. Хәтеремдә: мин аның әнисенә истәлек итеп тугыз йөз маркага брошка бүләк иттем.
  Шагыйрь. Тугыз йөз марка… Киселгән өч баш.
  Палач. Әйе. Арзанрак булды бүләгем. Ләкин, беләсез, бүләкнең бәясенә карамыйлар. Хәтеремдә минем ул көн, хәтеремдә. Ул көнне без акчаны шактый күп эшләдек. Киселгән баш шактый күп иде. Шулар арасында ниндидер татарлар диделәр. Унбер баш. Өч мең дә өч йөз марка.
  Шагыйрь. Тукта!
  Палач. Нигә кычкырасыз, хөрмәтлем? Килешми сүз саен кычкыру. Мин бит сезне хөрмәт итеп сабыр гына сөйләшәм. Мин дә хөрмәткә лаектыр дип уйлыйм.
  Шагыйрь. Кешеләрнең башын марка белән бәяләүче…
  Палач. Яхшы. Мин бер сүз дә эндәшмәячәкмен. Үзегез сөйләшергә теләдегез, мин түгел. (Пауза.)
  Шагыйрь. Мин шул унбернең эзләре буенча килдем. (Палач эндәшми.) Сөйлә миңа алар турында. (Палач эндәшми.) Мин сиңа әйтәм!
  Палач. Ә сез тәрбиясез, хөрмәтлем. Кемдер сез, белмим, әмма тәрбиясез. Бик күпләрне үләренә бер секунд калганда күргән кеше мин. Әйе, әйе! Бу бәхет бик азларга эләгә. Кешенең тууы, яшәве – ноль! Кешенең бөеклеге – аның үлеме. Кемнең кем икәнен беләсең килсә, үләренә бер секунд кала күр. Гильотина пычагы астына кергәнче үк үлгәннәре була. О-о, мин хәтерлим егерме бишенче августны… Мең тугыз йөз кырык дүртенче елның егерме бишенче августын яхшы хәтерлим. Күпләрнең хәтерендә калгандыр ул көн. Сөйләделәр, шаккатып сөйләделәр – бу бүлмәгә керер алдыннан унбер кешенең унбере дә бер-берсенә карап елмаешканнар. Бер кешенең үлем алдыннан елмаюы – чүп, акылдан язган кеше дә елмая. Унбер кешенең елмаюы – гаҗәеп гүзәл мизгел. Аның өчен искиткеч зур көч кирәк, ышаныч кирәк, хөрмәтлем. Үлгәннән соң да яшәячәгеңә ышаныч кирәк. Алар кычкырмадылар. Ә сез кычкырасыз. Әгәр дә сезгә үлем янаса, сез чәбәләнер идегез, селәгәегезне агызып җылар идегез. Менә шулай, хөрмәтлем.
  Шагыйрь (паузадан соң). Ничек уйлыйсың инде, нигә елмайганнар алар? Нигә кирәк булган?
  Палач. О-о, бу – философия. Кеше психологиясенең философиясе. Бу – бөек идея! Башны маркага бәяләвемә үпкәләдегез. Нәрсә ул баш? Җир йөзендәге бөтен хәшәрәтнең дә башы бар. Баш – чүп ул. Ә менә андагы идея! Кызганычка каршы, аны кисеп булмый. Бернинди гильотинаның да пычагы үтми идеяне кисәргә. Менә алар шуны аңлаганнар. Елмаю аша бер-берсенә шуны аңлатканнар. Мин бу турыда озак уйландым, хөрмәтлем. Биологик үлем алар өчен бер материянең икенче төрле материягә әйләнүе генә. Идея кала, идея яши – менә нәрсәдә хикмәт.
  Шагыйрь. Син – философ, күрәм…
  Палач. Мин бит кеше башы белән эш итәм, хөрмәтлем… Бүтән сорауларыгыз юкмы?
  Шагыйрь (сәхнә алдына килеп). Сорауларым юк югын. Ләкин… Ә нигә «ләкин»? Әле мин һаман да икеләнәммени? Язарга кирәк. Ләкин булдыра алырмынмы? йоклаган күңелләрне сискәндереп уятырлык, Мусаларның бөеклегенә тиң әсәр иҗат итәргә көчем җитәрме? Булдыра алмам кебек. Әмма тырышырга кирәк, язарга кирәк, язарга кирәк! (Сәхнәдә пәйда булган Муса һәм аның көрәштәшләренә мөрәҗәгать итеп.) Муса абый, бирегез миңа фатихагызны. Бирегез миңа фатихагызны, батырлар!
  Бохаров. Кирәкми!
  Муса. Сәлим.
  Бохаров. Кирәкми, Муса абый. (Шагыйрьгә.) Язмагыз минем турыда, исемемне телгә алмагыз.
  Муса. Сабыр…
  Бохаров. Киләчәктәгеләр белмәсеннәр минем булганымны. Мин бар идем кайчандыр, хәзер – юк. Һәм киләчәктә дә булмавымны телим. Мин намусым, вөҗданым кушканны көчемнән килгәнчә эшләдем – калганы нигә кирәк. Мин әйбәт идем дип, киләчәк буыннан хөрмәт теләнергә җыенмыйм.
  Кормаш. Буталма, Бохаров. Син – совет солдаты.
  Бохаров. Әйе, мин – илемнең гади солдаты. (Шагыйрьгә.) Калганнар үзләре хәл итсен, минем турыда язмагыз. Исемемне телгә аласыз икән, сугыш кырында ятып калган миллионнарның барысын да санап чыгыгыз. Берсен дә калдырмагыз. Минем алардан аермам юк! Бәлки әле, алар күбрәк лаеклыдыр.
  Муса. Тынычлан, Сәлим. Кызган кеше сүзен уйлап бетермичә әйтүчән була. Син беләсең, биредә киләчәктән хөрмәт теләнүчеләр юк. Теләнү хәерчеләргә хас. Сүз киләчәкнең почёт тактасыннан урын сорау яки премия дәгъва итү турында да бармый. Сүз яшәвебез һәм, ниһаять, үлемебез белән киләчәк буын алдында хөрмәт казану турында бара. Кеше киләчәк өчен яши. Мин, мәсәлән, үзем үлгәч тә минем турыда хөрмәт белән сөйләүләрен, үрнәк итеп сөйләүләрен телим. Югыйсә нигә кеше исемен йөртергә? Эзсез югалу өчен нигә туып торырга?
  Бохаров. Сез – шагыйрь.
  Муса. Без барыбыз да кешеләр. Юк, егетләр, без көрәштек тә үлдек, шуның белән вәссәлам булырга тиеш түгел. Киләчәк буын безне белергә тиеш. Мине дә, сине дә, Әхәт, Кормаш, Алиш, Симайларны – барыбызны да. Яу кырында һәлак булганнарны да, барысын да… Без биредә унберәү генә. Ләкин без – халкыбызның вәкаләтле вәкилләре. Шуны онытмасыннар киләчәк буын кешеләре. Үткәннәрнең үрнәгендә киләчәк туа. (Шагыйрьгә.) Яз, Шагыйрь дустым. Уйлагансың икән безнең турыда язарга, яз. Бу теләнү түгел – боеру. Ватан, халык алдында биргән антларына турылыклы калганнарның боерыгы. (Аднашевка.) Ә син, Әхәт, елмай. Елмаегыз, егетләр. Киләчәк шагыйре күз алдына без һәрвакыт елмайган килеш килеп басыйк. Дошманнар да безнең иелгән башыбызны күреп сөенмәсен, елмаюыбыз төшләренә кереп, куркып уянсыннар. Яле, Баттал, ничек әле?.. Без, без, без идек, без унике кыз идек…
  Аерым бер көйгә «Без, без, без идек…» кабатлана башлый. Аны өзеп, репродуктордан «Муса Җәлил!» дигән тупас тавыш яңгырый.
  Муса. Йә, бәхилләшик, Шагыйрь дустым.
  Шагыйрь. Үлгәннәр белән генә бәхилләшәләр. Сез безнең күңелләрдә һәрвакыт исән.
  Муса. Рәхмәт, туган.
  «Муса Җәлил» дигән тавыш кабатлана. Муса китәргә кузгала.
  Шагыйрь. Муса абый… Тагын бер генә сүз әйтеп китегез, Муса абый.
  Муса. Безнең өчен дә яшәгез, туган. Мәгънәле итеп яшәгез. Яшәвегезнең мәгънәсе булмаса, безнең үлемнең дә мәгънәсе булмаячак. (Яктылыкка кереп югала.)
  «Гайнан Кормашев» дигән тавыш яңгырый.
  Шагыйрь. Гайнан…
  Кормаш. Соңгы минутта ялгышларын төзәтмәсеннәр иде фашистлар… (Муса киткән якка китеп югала.)
  «Абдулла Алиш» дигән тавыш яңгырый.
  Шагыйрь. Алиш абый…