(Hikäyä)
Aşhabadtan koyaş çıgışına töbäp säfär totsañ, yartı säğat çaması da uzmıy, Gämi dip atalgan törekmän avılına yulıgasıñ. Gämi, iñ äüväl, örek häm nar agaçlarına kümelep utırgan uramnarı, yaktı täräzäläre oçsız-kırıysız yözem bakçaları belän cälep itä. Häm tagı kunakçıl keşeläre belän.
Noyabr başında açık terrasada çäçäkkä kümelgän göllär külägäsendä, kuşyodrık-kuşyodrık qadär bulıp baş oçında elenep torgan nar cimeşläre astında külmäkçän genä gapläşep utırunıñ üzenä ber rähätlege bula ikän. Çönki, küzlärne kamaştırıp, bitlärne yandırıp cılıtkan koyaş nurlarınıñ, bezneñ kebek yüeş karlı, suık taraflardan kilüçelär öçen, bik tä tansık çagı.
— Dustım, nigä uyga kaldıñ, ber-ber närsä citmime ällä? Uñaysızlanma, äyt, häzer tabıp kitertäbez anı, — dip däşte yänäşämdä utırgan kunakçıl huca.
— Uylanıp tügel, hozurlanıp utıram, Halnazar äfände. Ciläk-cimeş bakçası, esselek, korı hava. Üzegez beläsez, Mäskäüdä bit äle salkın, karlı kış kiçäsebez bar...
— Alay gına bulsa yarıy, kunaknıñ küñelen kürä belmägän törkmänne maktamıylar bezdä.
Häm şunduk, cavap ta kötmästän, kapılt kına östäl artınnan torıp, kılnı kırıkka yarırga äzer bulıp arlı-birle çabışıp, kunaklarnıñ küñelen kürep yörgän ulların, tugannarın däşep aldı ul.
— Maşinalarnı häzerlägez, tabiğatkä çıgabız, saçakka.
— Yarar, atam.
— Kunaklar barın onıtmagız.
— Töşendem, atam.
Unbiş-yegerme minut uzgandırmı, töyänep-yasanıp kuzgalıp ta kittek. Ber işegaldınnan altı ciñel maşina häm ike danä keçe avtobus çıktı yulga. Yartı avıl cıyılgan diyärseñ, hakıykattä bu maşinalarda ir-atlar gına, Häm alar barısı da şuşı ber ğailädän. Kuyan kuarga kiräksä dipter, etlären dä utırttılar maşinaga.
Kopetdag itägenä kilep çügälägän komlı barhanga menep tuktaldı maşinalar. Aldagı maşinadan iñ elgäre bulıp sikerep töşkän Oraz Mämäd ulı kolaçların cäyep oran saldı:
— Ässälamäğaläyküm, Kopetdag.
Güyä ul ofıkka barıp totaşkan biyek tau tübälären koçaklap sälamli ide. Anıñ kör tavışı berazdan karlı tübälärneñ salkın sulışın alıp kaytavaz bulıp äylänep kayttı bezgä.
Oraz Mäskäüdä yäşi. Ul tugan yagın sagınıp kayttı. Kem niçek uylıy torgandır, ämma bez, anıñ yuldaşları, monı yahşı beläbez, här daim sizep, kürep torgan könnärebez. Halnazar äfände dä belä monı.
— Kopetdagnı sälamlädeñ Oraz. Ämma, Karakomnı onıtmadıñmı? Çülne üpkälätmä, yahşı tügel, — dip, uyını-çını belän äytep kuydı ul añarga.
Döres süzgä cavap yuk digän sıman, çarasız yılmayu belän cavap kaytardı Oraz.
— Sin haklı, — dide ul annan, tirän sulış alıp. — Kışkı suık häm burannarda kaynar çülne sagınıp iskä algan çaklar bula.
Bez şul räveşle anı-monı iskä alıp, gapläşep torgan arada Halnazar äfändeneñ yılgır yegetläre ışık ber urınga zur-zur kelämnär cäyep sıy-hörmät kürsätü hästären kürep kuygannar.
Kopetdagka arka teräp utırttılar kunaklarnı. Karşıbızda iksez-çiksez karakom kiñlekläre. Häm sıy tulı törkmän kelämnäre.
Dönya hällären söyläşep, üzara maktaşıp utırgan cirdän huca keşe kapılt kına sorap kuydı:
— Ä sezneñ alabaylar sugışkannı kürgänegez barmı? Yänäşämdä utırgan rus şagıyre Valentin Sorokin soraulı karaşın töbäp cilkä sikertep kuydı.
— Berençe tapkır işetäm, bälki sin belä torgansıñdır?
«Alabay» süze minem kolak öçen çit tügel anısı. Bezneñ avılda aklı-karalı au etlärenä häm yış kına gap-gadi işegaldı änçeklärenä dä birelä torgan isem ul. Etneñ näselennän çıgıp tügel, tös-kıyafätenä kürä birelä torgan isem ide ul bezdä.
— Närsä, alabay dip atalgan näsel barmı?.. Ällä sezdä hämmä etlärne dä şulay atap yörtälärme? — dip, soramıy buldıra almadım.
Alabaylar turında bezneñ mäğlümatsız buluıbız, hucalar öçen kötelmägän yañalık buldı kebek. Ber-berenä karaşıp bähetle yılmaeştı alar häm cät kenä üzara canlı äñgämä kılıp aldılar. Alabaylar sugışın belmägän, kürmägän keşelärne oçratu säyer ide küräseñ.
— Çınlap, işetkäneñ dä yukmı? — dip, kaytarıp soradı Oraz.
— Yuk, — didem, başka ni äytim. — Etlär sugışkannı min gomumän yaratmıym. Uramda oçraşkan ike et kinät öreşä başlasalar da çäçlärem ürä tora.
— Ä-ä-ä, — dip, balkıp kölep cibärde ul. — Yaratmıysıñmı, ällä kurkasıñmı?..
Döres süzgä üpkäläp bulmıy.
—Bardır, ikese dä bula torgandır, — diyep, kileştem.
— Kunaklarnıñ kürgäne yuk ikän. Alabaylar sugışaçak, — dip, näticä yasadı, huca bularak soñgı süzne äytergä künekkän Halnazar äfände. Urınınnan uk sikerep tordı ul. Üzenä ber cavaplılık häm gayarlek belän maşinalar tiräsendä torıp kalgan keşelärgä borılıp kıçkırdı:
— Yegetlär Alabaylarnı kiteregez.
— Sineñ küräseñ kiläme? — dip, soradı Valentin Sorokin, miña gına işetelerlek itep, muyının suza töşep.
— Kunak — hucanıñ işäge, digän sıman çıga. Bezdän soramıylar, Valentin Vasileviç.
— Äye, — dip, kileşergä mäcbür buldı şağıyr. Ämma kürep toram, minem hälgä kerep kenä soravı ide bu anıñ. Üzeneñ küzläre, änä, oçkın çäçep balkıp toralar. Kızıksınuı, küräse kilüe çiksez-çamasız.
Etlärne sugıştırası kilmi anısı. Şuña da karamastan şul däräcä vakıygaga sanapa täqdim itelgän tamaşadan baş tartu mömkin tügel. Tagı kiläseñme äle Törkmänstanga, yukmı, kürmägänneñ küräse kilä bit ul. Kızıksınu artkannan arta bara ide üzemdä dä.
...Bez utırgan komlı barhannıñ ike yak-yagınnan, süz kuyışkanday, näq ber vakıtta ike et kalıktı. Bu şul qadär kötelmägändä buldı ki, utırgan ciremnän yıgılıp kitä yazdım. Arka terärgä Kopetdag bulu gına totıp kaldı.
Bez şau-gör kilep mäcles korıp utırgan saçak kinät şım buldı, tsirkta iñ hätär mizgel aldınnan orkestr şulay tınıp kala.
Etlärneñ üz-üzlären totışın kürergä kiräk, älbättä, anı tasvirlap, söyläp añlata torgan tügel. Atlap tügel, güyä şuıp kütärelde alar barhan tübäsenä. Häm menep citügä ük, aldan süz kuyışkanday, ber mälgä tuktalıp kaldılar. Bu alarnıñ ber-bere belän tanışu, ber-beren sınau yolası ide bulsa kiräk. Çönki alarnıñ nik berse şunda, yalgışıp kına bulsa da, zur tamaşa kötep utırgan keşelär tarafına küz salıp alsın ikän. Äyterseñ, hiçkemne kürmilär, alar öçen, gomumän, yuk idek bez.
Töz tıgız ayaklar, ozınça tulı gäüdä, tekä taza muyın, kiñ kükräk häm cilkä, üzlärenä kileşep torgan tumran qadärle sallı başka iyä ide ul etlär, Utlı şar sıman yanıp torgan zur küzläre, başka etlärdä bula torgan kebek yan-yakka tügel, ä alga atlıgıp torgan kiñ mañgay astında cäyenke zur avız häm gayrätle yañakları belän cälep itte alar tagı. Ä tösläre... Töslären, mögayın, akka kara bizäk tezep çıkkan almaçuar atlar belän genä tiñläp bula torgandır.
Valentin Vasileviç belän üzara karaşıp, kinät päyda bulgan bu etlärneñ mähabätlegenä soklanuıbıznı urtaklaşmıy buldıra almadık.
— Nindi matur häm gorur can iyäläre, — didem min, küñeldäge toygılarnı yäşermiçä.
— Bolarnı sugıştırırga tügel, maturlık bäygesenä yörtä torgan, — dip kileşte yuldaşım.
Üze dä etlärgä karap soklanıp tuymagan Halnazar äfände kuşıldı süzebezgä.
— Bolar bit gadi etlär genä tügel, Alabaylar... — dide ul, «alabay» süzenä tämle şirbät eçkändägedäy ayırım ber cılı basım yasap. — Törkmän alabayları!
Anıñ süzlären Oraz kütärep aldı.
— Törkmän alabayları böten dönyaga tanılgan näselle sak etläre alar.
— Dönya bazarında saf tokımlı alabaylar unar-yegermeşär meñ dollor yöri häzer, — dip östäp kuydı, etlär turında süz çıkkaçtın däşmi tüzep tora almagan Kakou isemle ir-at.
— Kötüçeneñ iñ yakın dustı häm yärdämçese dä ul. Büre häm şakallarnıñ kotın alıp tora bu alabaylar...
— Suıkka tüzem, çüldäge kızulıkka da bireşmi alar...
— Cäyge çellädä komnı kazıp, üzlärenä menä digän külägälek yasap, yal da itä belälär...
— Kön kızuında yal itsä dä, tönlä alar küz yommıy, härçak sakta, — dip, ber-beren bülderä-bülderä maktanışıp aldı hucalar.
Ä mine başka sorau bimazalıy başlagan ide, soramıy buldıra almadım:
— Bolarnıñ kolakları, koyrıkları şulay kıskamı?
— Alarnı kisälär. Yuksa, sugışkanda, köräşkändä komaçaulık itälär, — dip cavap kaytardı Kakou. — Tugaç ta kisälär...
Menä niçek... Bar närsä sugışka, köräşkä köylängän, dimäk.
— Kuzgaldılar... — dip, häbär saldı kinät aradan beräü.
Äñgämä özelde. Bar äylänä-tirä kinät tınıp kaldı. Küzlär... Küzlär genä tügel, bar iğtibar etlärgä — alabaylarga äylänep kayttı yañadan. Sak kına, tartılgan kıl östennän bargan sıman tup-turı ber-berenä taba yakınlaşa ide alar. Vak-vak kına atlap kilsälär dä, gayrätle, nıklı ide adımnarı. Gäüdäläre tagı da tartılıp, kısılgan prucina sıman cıyıla töşkän, tekä muyınnarı tartılgan cäyä sıman kiyerelgän, ä başları, güyä uk sıman, menä oçam, menä alga ırgılam diyep tora. Ber-berseneñ här häräkäten, häräkät kenäme, küz karaşın, sulışın toyıp küzätä ide alar. Nik ber örgän, yäisä etlärgä has ırıldagan avaz çıgarsınnar.
Örmilär. Ämma zur avızlar inde yarım açıla töşkän. Avız çitlärendä ütker häncärne häterlätkän däü-däü azau teşläre yılık-yılık kürenep kitä. Nihayät, alabaylar här yaña adım atlaganda algı ayaklarınıñ cäyenke kiñ tabannarı belän, oçıp bargan koşnı totarga omtılganday häräkät yasap, havanı sözep-sözep alırga kereştelär. Avızlar tagı da cäyelä bardı, teşlär ırcaydı, yañak çitlärendä ap-ak kübek kaynıy. Ä küzlären kan baskan, utlı kümer kebek kızarıp yanıp toralar.
— Hodayım, bolar yulıña karşı töşsä, ni eşlärseñ, — dip, pışıldadım üzaldıma.
— Alar inde köräşä, şul räveşle üz-üzlären köräşkä äzerli, ber-bersenä psihologik basım yasarga, kurkıtırga telilär, — dide Halnazar äfände, pışıldauga pışıldau belän cavap kaytarıp.
— Şul qadär yakınlaşıp ta ber-berenä taşlanmauları gacäp. Bolardagı tüzemlek häm ihtıyar köçe...
— Şuña da alarnı alabay dip yörtälär. Professional köräşçelär kebek bit alar... Häzer başlana... Menä kürersez, häzer başlana, — dip, bolay da soñ däräcägä citkän kiyerenkelekne bermä-ber arttıra, kiskenläşterä töşte Halnazar.
Häm başlandı da... Alabaylarga, ällä kemder ämer birde, ällä beräüneñ körsenüe turı gına kilde, aralarında ber metr-metr yarım ara kalıp barganda, alar, kinät, artkı ayakların tıgız komga tagı da nıgrak teri töşep, algı ayakları belän yugarı kütäreldelär. Häm zur açılgan cäyenke avızları belän ber-bereneñ kalın, taza muyınnarına taşlandılar.
İkese dä näq ber mizgeldä ırgıldı. Ämma berse, sikergän cirendä elenep kalgan sıman berazga totkarlana töşteme, yılgırlık kürsätep, tübändä kalganınıñ muyınınnan eläkterep aldı. Häm başın äle ber, äle ikençe tarafka çaykıy-çaykıy, eläkterep algan muyınnı ıçkındırmıyça, tartırga, yolkırga kereşte.
— Beterä bit bu monı, ıçkındırmıy... Buıp üterä, — dip, kürşeläremä yözem bordım. Bu qadär dä märhämätsez köräşneñ şahite bulası kilmi ide.
— Ütermi, — dip, yılmaep, minem poşamanga töşüemnän üzenä kürä ber yäm tabıp, cavap kaytardı, Halnazar äfände. — Äle başlana gına. Köräşneñ zurı alda.
— Sugıştırmaska ide üzlären. Can iyäläre bit, — dim. Ä küzlär, barıber, köräş mäydanında. Asta kalganga köç birep cilkenüdän kullar, cilkälär talpınıp-talpınıp kuya, «äydä, tor, bireşmä», dip kıçkırası kilä hätta.
— Alabaylar öçen borçılma sin, — dip, tınıçlandıra anıñ sayın zatlı törkmän yegete Halnazar. — Keşelär sugışkannı, illär sugışkannı kürergä yazmasın.
— Şulay anısı, keşelär sugışsız yäşi belmi, — dip, kileşmi hälem yuk ide. — Ğasırlar buyı sugışalar. Ämma tuyıp tuktamıylar haman.
Ul da tügel, asta kalgan et, kinät kenä çügep komga yıgıldı da, küz açıp yomgançı arkasında ber kat böterelep torırga ırgıldı häm öskä kalkıp çıktı. Avızların zur açıp, ber mälgä sizgerlegen yugaltıp algan, inde min ciñüçegä çıgargan näseldäşeneñ muyın arkasınnan kabıp aldı.
— Yolbars öskä çıktı, bezneñ Yolbars, bezneñ Yolbars, — dip kıçkırıştı, kul çäbäkläp aldı, ber çittä cıyılışıp torgan malay-şalay. Yodrıkların yugarı çöydelär.
— Bu bezneñ Kakou dusnıñ ulları, — dip açıklık kertte Halnazar. — Ämma aşıgalar, tantana itärgä irtäräk bit äle.
İkençe tarafımda utırgan Valentin Vasileviç ta köräş därtenä kerep çumgan, minem cilkägä törtep-törtep kuya äledän-äle.
— Min dä şuşısı ciñär dip uylagan idem. Ä sineñçä niçek? Monısı yılgır, tıgız tänle...
— Älegä belmim. Älegä äytep bulmıy, — digän buldım, bik tä beldekle atlı bulıp. Min bit Halnazar äfändeneñ här süzen işetäm, ä ul ikençe tarafta, ul işetmi.
Şuña üz tuksanı-tuksan äle anıñ öçen.
— Beläseñme, bu et üzen tıynak, tınıçrak totkan sıman toyıldı miña. Ciñügä, üzeneñ köçenä ışanıçı bulgan köräşçelär şundıy bula. Min monısın yaklap borçılam. Ä sin? — dip, minnän cavap kötte ul.
Andıy çakta «miña barıber», dip äytü urınlı bulmas ide. Därtlänep, dönyasın onıtıp mavıkkan keşe aldında üzeñneñ bitaraflıgıñnı kürsätü yahşı tügel.
— Alay bulgaç min tegese öçen can atarmın. İkebezgä dä ber ük etne yaklau döres bulmas, — didem.
Valentin Vasileviç bähetle yılmaep kuydı. Ämma anıñ bu kuanıçı älegä bik ozın gomerle bulmadı kebek.
— Ay-y-y, — dip, oftangan avaz çıgardı ul berazdan. Bulmadı, kilep çıkmadı äle bu, digändäy, can açısı belän uçın-uçka bärep aldı.
Kakounıñ ulları da ırıylap-çırıylap, kanäğatsezlek avazları çıgarıp aldılar. Ä üze isä ul, oftanırga aşıkmadı, tıñgısızlanıp, kelämgä tayangan kulı belän çigä çäçlären kaşırga kereşte.
Ğasırlar dıñgıçlagan kom barhanı östendä ayausız köräş bara ide. Asta kalgan alabay muyını kısılgan, üze basılgan dip tormadı, bar gäüdäse belän ırgılıp küz açıp yomgan arada yugarıga kalıktı. Komga kısarga, asta kalgannı bar gäüdäse belän basarga omtıldı ul.
Keläm östendä yözem kapkalap utırgan, ikençe törkem kalkınıp kuydı şunda.
— Cibärmä, Akguş. Nık tot, cibärmä, — dip kıçkınırga kereştelär, ber-beren bülderep, — Ak-gu-uş...
Akguş... Dimäk, akkoş. Nindi matur isem kuşkannar bu etkä, dip uylap kuydım üzaldıma.
Bu yulı da asta kalgan alabay, niçek itsä itte, ayagürä torıp bastı. Köräş dävam itte. Köräş kızgannan kıza gına bara ide äle. Kemneñ ciñäse, kemneñ ciñeläse su östenä sänäk belän yazılgan, hiç äyterlek tügel.
— Akguş. Ak-gu-uş.... — dip kıçkırdı beräüläre.
— Yolbars... Yolba-a-rs, — digän avaz östenlek aldı annan.
Kaysı etneñ östä, kaysısınıñ asta ikänlegen üz hucaları da açık kına belep betermilär ide bugay inde. Vakıt-vakıt kayda kaysı etneñ başı, kayda kemneñ tırpayıp kalgan koyrık töbe yäisä ayagı ikänlekne dä añlap bulmıy başladı. İşelgän yuan bau sıman bötärlänep, çualıp betä ide alar.
— Köräş disäñ dä köräş ikän bu, — dip, yänä ber märtäbä üzeneñ soklanuın belderde Valentin Vasileviç. — Bolay uk bulır dip uylamagan idek.
— Etlär sugışmıy, çın-çınlap köräşä, köräşä genä ikän şul, — dip, kileşüemne belderdem min dä.
— Valentin Vasileviç Yolbars yaklı. Ä sez kaysı alabaynıñ ciñüen telisez soñ? — dip kızıksındı Halnazar.
— Min Akkoş yaklı. İseme dä matur, üze dä... Ämma min äle alarnı ber-berennän ayırıp ta beterä almıym bugay. İkese dä ber ük törle bit, ala-kola, almaçuar atka ohşagannar.
— Başta gına, berençe karaşka gına ul şulay toyıla. Çit ber ilgä barıp çıksañ keşelär dä barısı ber tösle toyıla bit başta.
Döres çagıştıru ide bu. Afrikaga barıp çıksañ, berençe könnärdä kara tänle keşelär barısı ber tösle kebek toyıla, bolar ber-bersen niçek tanıy, niçek ayıra ikän soñ dip gacäplängänem bar üzemneñ dä. Kıtayda da şunı kiçerergä turı kilde. Uram tulı keşe, barısı da ber tösle — köläç yözle, kısık küzlelär, Ämma bu berençe könnärdä genä şulay toyıla, älbättä. Tiz arada küz iyäläşä, künegä häm sin ul keşelärneñ bezdäge kebek ük ber-beren kabatlamauların, hämmäse üzenä ber üzgälekkä iyä ikänlegen tanıy, ayıra başlıysıñ.
Igı-zıgı kilep, üzara gapläşep, bähäsläşep utırgan keşelär, kinät, barısı ber yulı tınıp, tuktap kaldılar. Sulış algan tavış ta işetelmi tordı bermäl. Küzlär — köräş mäydanında. Avızlar yarım açık. Dimäk, iñ kiyerenke häm hälitkeç minut kilep citkän... Ni tınıç häm balkıp utırgan Halnazar äfände dä tezlärenä tayanıp al tarafka ürelä töşte. Anıñ şomırt kara küzläre uttay yana, irennäre yarım açıla töşkän.
Alabaylar ikese dä cirgä yılışkan. Ciñüçene açıklarga tırışıp soñgı köçlären cıyıp äle haman tartışalar. Berseneñ başı asta kalgan. Ä ikençese isä anıñ muyının zur avızları belän eläktergän dä böterepme-böterä, cirgä kısa.
— Ul bit anı bua. Üterä kürmäsen tagı, — dip, pışıldadım, tınıçsızlanıp.
Halnazar äfände mine işette işetüen, ämma cavap birergä aşıkmadı. Sabır itik, digändäy, barmagın selkep aldı. Ä küzläre, avızları, böten iğtibarı köräşçe alabaylarga tekälgän.
— Köräşne tuktatıgız, ciñde iç, ciñde. Akguş ciñde, — dip kıçkırdı tagı, aradan beräü.
— Yuk, aşıkma, Yolbars äle birelmäde, — dip, karşı töşte käyefe nık kırılgan Kakou. Käyefe kırılsa da, ömete özelmägän ide äle anıñ.
— Närsä kötälär? Yolbars ciñelde iç, — dip, tanırga, oftanırga mäcbür ide Valentin Vasileviç.
— Yuk äle, yuk, — dip, añarga da barmak yanadı Halnazar.
Näq şul vakıt asta kalgan alabay bik moñsu gına ike märtäbä şıñşıp kuydı. Ul karşılık kürsätmi ide inde.
Şunı gına kötkännär bulıp çıktı, hämmäsenä can kerde, kükräk tutırıp sulış alıp kuydılar. Beräüläre kul çaptı, beräüläre oftandı. Kakou malayları küz yäşlären sörtep mışık-mışık borınnarın tarta-tarta ber çitkä kitep bardılar.
Ä ciñüçe alabay avızın köndäşeneñ muyınınnan arındırıp ayagürä torıp bastı. Häm tänenä yabışkan kom börteklären koyırga teläp bar gäüdäsen kaltıratıp kuydı. Kükräklären kiyerä töşte. Başın yugarı çöyde.
— Etlär ciñüçene üzläre bilgeli. Köräşneñ tämamlanuın etlär üzläre açıklıy. Ciñelüçe et şıñşıp häbär sala, ul şul räveşle üzeneñ ciñelüen tanıy. Şunsız köräşne tuktatırga yaramıy, — dip, açıklık kertte nihayät, irken sulış alıp, kire keläm östendäge urınına utırgan Halnazar äfände. Häm berazdan östäp kuydı. — Bu köräştä alar üzläre hökemdar. Keşelärdän ayırmalı bularak, alar aldıy, härämläşä belmi.
— Ciñelüçe alabay da baş kalkıttı, nihayät. Ciñüçegä ul rähät, ä ciñelüçe hälenä dä kerä belergä kiräk. Yıgılgan cirdän toru, ciñelgän köräş mäydanınnan çıgıp kitü öçen dä ay-hay bik zur köç häm ihtıyar kiräk.
Yulbars dürt ayakka torıp bastı. Yolasın turı kiterep, ul da bar täne belän kaltıranıp yonnarına kungan kom häm balçık tuzanınnan arındı. Häm şunda gına üzennän ike metr çaması gına yıraklıkta torgan ciñüçegä küz töşerep aldı. Döres, ciñüçedän ayırmalı bularak, anıñ muyın yugarıga tügel, beraz algarak häm tübängäräk sıgılgan. Küzlär keçeräyä, kolakları salınarak töşkän kebek. Ciñüçegä karap tagı ber tapkır iple genä çinap aldı da çıgar yulga taba borıldı.
Ciñüçe dä üz çiratında, baş kakkanday häräkät belän caval kaytardı.
Şunda ike taraftan ber ük vakıtta kilep çıkkan ike yeget üz alabayları yanına kilep, alarnı bäygä aldılar. Häm citäkläp çıgu yulına tarttılar. Ciñelüçe etneñ hucası, niçekter, üzeneñ kanäğatsezlegen belderepme, kulına urap totkan kayış oçı belän etenä yanap kizängändäy itte. Yulbars üz hucasınıñ bu kinayasen sizmägän dä kebek ide. Ällä sizep tä sizmägängä sabıştımı...
Şunda, bu häräkätne kürep kalgan ciñüçe Akkoşnıñ üz-üzen totışın kürsäñ ikän. Ul art ayaklarına ürä bastı da, zur azau teşlären ırcaytıp tege yegetkä şundıy itep ırgıldı ki. Monı hiç kötmägän hucasın ayaktan yıgıp österäp bardı ber mäl. Yıgılsa da hucası bavın kuldan ıçkındırmadı. Şul gına kotkardı ciñelüçe alabay hucasın. Özäçäk ide, yuksa... Tırmana-tırmana örde ul anıñ artınnan.
— Afärin, menä ul kayda çın dcentelmennar, — dip, huplap aldı etlärneñ üz-üzlären totışına häyran kalıp utırgan Valentin Vasileviç.
Anıñ belän kileşmäü mömkin tügel ide. Etlärneñ bu sugışın, alarnıñ üz-üzlären totışın, ber-berlärenä bulgan mönäsäbätne kinoga töşerergä ide ul. Kinoga töşerergä dä, urınlı-urınsızga dönya betkändäy talaşkan-sugışkan, ber-beren räncetü, kimsetüdän täm tapkan, kan koygan, keşe qadär keşe gomeren dä bernigä sanamagan bezneñ yäşlärgä, olıgayıp ta akıl kermägän kalay ätäçlärgä kürsätergä ide. Etlärdän kürep bulsa da gıybrät alsın ide keşe.
— Kara inde, küpme sugıştılar, nik bersendä kan tamçısı kürensen. Şundıy köçle avız, şundıy ütker teşlär bula torıp... — dip, häyran kalıp süz başlagan idem. Başlagan süzemne tämamlarga birmädelär. Ber-beren bülderep añlatırga, üz alabayları belän gorurlanırga kereşte törkmän ir-atları.
— Sugışmıy alar, köräşä genä, — dide Halnazar.
— Dürt ayaklı bulsalar da alabayda keşe akılları bar, — dip östäde Kakou. — Ä menä şakalga yulıksa, ber kabuda muyının özä...
— Törkmän alabayları änä şundıy bula, — dip, basım yasap, üze dä uylamastan kükrägen kiyerep kuydı Oraz. Tugan ilneñ, tugan cirneñ etläre dä qaderle häm üzgä bula şul adäm balası öçen.
Ber gorurlık belän söyli ide alar.
Alarnıñ här süzennän, holık-fiğıllärennän, üz-üzlären totışınnan - gorurlık, çiksez gorurlık hise sirpelep tora ide şulçak.
Ul könnän soñ inde baytak vakıt kiçte. Kön artınnan kön uzıp tora. Küp kenä oçraşular, baytak kına tanış-beleş inde häterdän dä cuyılıp bara. Ä dürt ayaklı et bularak dönyaga yaratılgan törkmän alabayları küz aldınnan kitmi, küñeldän çıkmıy haman.
Mäskäü, noyabr, 2002 yıl.