Төрүт Хотугу Дьоммут - 03

үһүс гипотеза күөрэйэр: эбисийээнэ киһиэхэ кубулуйуута Со уруу Азия а буолбута. Гипотеза автора Э.Геккель этэринэн, ол
хаһаа ыта эрэ били и Индийскэй акыйаан оннугар тэнийэн
сыппыт материк сиригэр буолбут.
"Үлэнэн быһаарыллар антропогенез теориятын" а ата Ф.Энгельс тропическай концепцияны өйөөбүтэ, ол эрээри 1934 сыллаахха Д.Льюис Гималайдар со уруу сирэвдэригэр рамапитеги
арыйыа ыттан ыла бэл сэбиэскэй учуонайдар ортолоругар —
Энгельс авторитета төһө да мөккүөрэ суо ун үрдүнэн — киһи
аймах үөскээбит биһигинэн Африкаттан ураты Со уруу Азияны,
ба ар, Со уруулуу — Или и Европаны аа$ыахха сөп диэн
өйдөбүл баһыйан барбыта.
Ити курдук кэргэннии Л. уонна М.Ликтэр Олдувай хапчааныгар (Танзания) зин-джантробу (1959 сыл), онтон биир сыл буолан баран, презинджантробу булбут сө үмэр арыйыыларыгар
диэри сал анан барбыта. Булумньулар саастара — 1,7—1,9
мөлүйүөн сыл. Кырамталар палеолитическай туттар сэптээх
ара а а көстүбүттэрэ. Эфиопия а уонна Кения а салгыы хаһыыларга икки мөлүйүөн сылтан ордук саастаах былыргы дьон олоро
сьшдъыбыт сирдэрэ көстүтэлээбиттэрэ. Онон археологическай
наука көрдүүр гипотезатыгар хаттаан төннүбүтэ: киһи аймах
үөскээбит биһигинэн Африка тропиктара буолаллар. Африка а
көстүбүт булумньулар дьүөрэлээхтэрэ ханна да көстүбэтэ ин быһыытынан, киһи үөскээбит процеһа түмүктэммит суос-со отох
территориятынан Африканы аа арга, атын континеннарга
көстүбүт кини кэли и удьуордарын — Африка тропиктарыттан кэлбиттэринэн аа арга учуонайдар үгүстэрэ хабааттыбыттара.
Материальнай булумньулары тас өттүнэн эбии бигэргэтэр чахчылар быһыыларынаи климат өттүиэн усулуобуйа табыгастаа а,
бастатаи туран, сыл устатынаа ы температура уларыйыылара
күттүөнэ суо а ыйыллыбыта. Ол аата, туох да кыһалдата, эрэйэ
суох айа ы булунар, та аска, дьиз э-уокка наадыйбакка сылдьар
"са а биологическай көрү " үөскүүр айыл аттан аналлаах
"ырайынан" аахпыттара. История а биллэр кэм са аланыан 200—
400 тыһыынча сыл иннинэ эрэ былыргы киһи үөскээн-тар анан барыыта са аламмыт курдук: Гибралтары туораан, Кавкаһынан, Босфорунан уонна Апеннинынан үөскээбит ийэ-биһиктэриттэн тахсаннар, сымнаһыар климаттаах зона а таргыыллар.
Ити санааны сэргэ атын этии эмиэ баар: Ното һаЪШз (үөрүйэхтээх киһи) баар буолуута тымныйыы кэмин кытта сөп түбэһэр,
ол уһук чыпчаала быһа холуйдахха 2,5 мөлүйүөн сыл аннараа
өттүнээ и кэминэн бэлиэтэнэр. Тымныы уораана оччолорго тропик иһинээ и эйгэ э кытта тиийбитэ, сир көстүүтэ тосту уларыйбыта, ойуурдаах сирдэр истиэпкэ уонна саванна а кубулуйаллар. Киһи үөскээбит ийэ-биһигэ диир сирдэригэр оччолорго
били итинээ эр тымныы буолбут. Онон тыынар тыыннаах
иккиттэн биирин таларга күһэллибит: биитэр өлөн быстарга,
биитэр, айыл аттан бэриллибит кыахтарын туһанан сыыйа үөрэнэргэ.
Тута сэрэйбиккит курдук, киһи үөскээһинин туһунан тиһэх
өйдөбүл биһигини кини ийэ-биһигэ тропическай дойдуга буолбатах диэн гипотеза а тиэрдэр, ол эбэтэр киһи үөскээһинигэр
соһумар тымныйыы сабьщыаллааһынын идеята сүрүннүүр миэстэни ылар. Өскө судургутук быһаарар буоллахха, киһи киһи буоларыгар ырай оло о буолбакка, тымныйыы а албыт эрэйэ-му а
көмөлөспүт. Урукку олоро үөрэммит үтүөкэннээх эйгэтэ үрэллэн барбытыгар биһиги өбүгэ киһибит хайдах ордорун, тыыннаах
хааларын туһунан "өйүн үлэлэппит" буолуохтаах. Кини аһылыктаммыт кө үл үүнэр отонноро улам сүтэн барбыттарыгар олору
тугунан солбуйуохха, ханна, хайдах иттиэххэ, урут отунан аһылыкҷ
танар буолан куттала суох, билигин аһы астаах буолбут кыыллартан хайдах көмүскэниэххэ. Итинтэн сибээстээтэххэ, библия
үөрэ эр киирбит аан бастаан айыыны о оруу вдеята өйдөнөр
буолар: эрэйи-муну керөн, тиритэ-хорута үлэлээн та ара айыыта
саталлаах киһи буолар, онтон киниэхэ өй-саиаа үөскүүр.
Бу концепция — тымныйыы уонна онтон сибээстээх тыыннаах организмнар олохторун усулуобуйата уларыйыыта киһи
киһи буолуутугар сабыдыаллааһына — специалистар ортолоругар быһаарыылаах утарсыыиы үөскэппэтэ э. Бонпуруос бу дьикти

Вылыргы дьыллар мындааларыгар
ханна, хайа территория а буолбутугар эрэ и нибитэ. Африка
элбэх чахчылары биэрбит буолан, биллэн турар, үгүстэр киһи
аймах үөскээбит ийэ-биһигинэн бу дойду буоларыгар санааларын тартарбыттара. Археолог Г.Григорьев өссө соторутаа^ыта
суруйбута: "Атын материктарга көһөн олохсуйуор диэри киһи
Африка а үгүс мөлүйүөн сыллары атаарбыта. ...Олдован кэмин...
бары пааматынньыктара... Африка материгыттан эрэ көстүбүттэрэ..." Киһи аймах үөскээбит ийэ-биһигэ, ба ар, Азия материгар
буолуо диэн саныыр бэйэтин коллегаларыгар хардаран кини
Африка пааматынньыктарын ыйара уонна манна маарынныыр
булуулар атын хайа да сиргэ суохтарын бэлиэтиирэ. Итиниэхэ
оло уран кини бигэргэтэр: "Со уруулуу-Или нги Азия а киһи
Африкаттан таргыыр процеһыгар кэлбитэ, киһи олох былыргы
культурата бу регио а таһыттан киирбитэ, онон боппуруос
сүнньэ ол культура итиннэ Африкаттан быһаччы өтөн киирбитин дуу, онуоха төһө эрдэ уонна төһө түргэнник көрү уларыйбытын быһаарыыга эрэ буолар".
Специлист өссө биир тойоннооһунун чорботон бэлиэтиир наадалаах: "Биир кэмнээ и олдован туттар сэптэрэ буолуохтаах таас
о оһуктар, а.э. 2,5 мөлүйүөн кэри э саастаах буолуохтаахтара,
Со уруулуу-Или и Азия а эрэ буолбакка, ону ааһан Азия материгын бүттүүнүн үрдүнэн суохтар".
Көрөргүт курдук, киһи үөскээһинин территориальнай проблематын научнай мөккүөрүн кылгастык ырытан көрүү да баһаам
үгүс тойоннооһуннар уонна өйдөбүллэр баалларын кэрэһэлиир.
Ол эрээри били и кэм киһитигэр бастакы төрүт өбүгэтэ ханна
төрөөбүтүн билэрэ оннук суолталаах дуо? Мин санаабар — суолталаах, тов.о диэтэххэ Аан дойдута өй-санаа улуу аналыгар итээйэр буоллахпытына, ол түбэһиэхчэ буолбата ар эрэнэр буоллахпытына, биһиги бэйэбит үөскээбит кистэлэнгмитин билэргэ
дьулуспат буолуохпутун сатаммат.
Манан сибээстээн Саха сирин археологтарын арыйыыларыгар бол омтобутун уурбат буолуохпутун табыллыбат. Ол 1982
сыллаахха этэ. Дьокуускайтан хас да километрдаах сиргэ Өлүөнэ
өрүс биэрэгэр геологтар Ю.Мочанов уонна СФедосеева былыргы палеолит киһитин олохсуйбут сирин, Диршг Урэди булбуттара. Өрүс сыырын лаппараатыгар, геологтар быһааралларынан 2,5 мөлүйүөк сыллаады элбэх ахсааннаах кварцитовай предмеетэр көстүбүттэрэ — кыстыктар, өтүйэлэр, үлэ уонна булт
атын предметтэрэ. Кинилэр саастара — 1,7 мөлүйүөн сыл. Суоттаан көрүүлэрэ таба буолла ына, айыл а көрүнньүк көстүүлэрэ
буолбакка, дьи нээх кичэйэн о оһуллубут предметтэри биһиги көрөбүт, онон буолла ына аан дойду учуонайдара киһи аймах үөскээһинин концепциятын төрдүттэн са алыы көрөллөрүгэр тиийэллэр, тодо диэтэххэ, Саха сиригэр көстүбүт чахчылар киһи үөскээһинигэр уонна кини культуратыгар тыйыс усу~
луобуйа быһаарар сабыдыаллаавын бигэргэтэр кыахтаахтар.
Итини сэргэ саха археологтарын америкатаа ы коллегаларын
М.Уотерс, С.Форман уонна Д.Пиерсан биир бэчээттэммит үлэлэрин ахтымына ааһарым сатаммат, онно кинилэр Дири нээ и
булууну 260—370 тыһыынча сылынан быһаараллар. Оччо уна
Өлүөнэ өрүс сүнньүн эрдэтээ и дьоннор баһылаабыттарын туһунан этэргэ тиийиллэр. Онон, пааматынньык сааһын быһаарыыга араас сыһыаннар баалларыттан тутулуга суох Илин Си~
биир региона олох эрдэ антропогенез процеһыгар хабыллыбыт
буолар. Маннык быһыыга-майгыга эрдэтээ и дьоннор у уохтарын кырамтатын булуу туһунан үгүһү эргитэ саныахха сөп...
Бэл чахчылара да суох олорон туораттан да буоллар биһиги
бүгүн тропик иһинээ и концепцияны кытта сөбүлэһэрбит ыарахан, то о диэтэххэ, оччодо Африка олох былыргы киһитэ то о
уйгулаах сири (тропическай Африка а хаһан да ледниктэр тиийбэтэхтэрэ) хаалларан, тымныы кыһыннаах кыраайдарга олохсуйа сатаабытай? Төттөрүтүн саба алыыр ордук оруннаах.
Тропическай концепцияны утарааччылар Сир историятыгар
буолбут геологическай событиеларга болдомтолоруи уураллара - Босфор уонна Дарданеллы силбэһиилэрэ үоскээ1шниг'эр, Хара
муора уута Средиземнэй муора а үтэн киириитигэр. Геологичеекай картаны ити курдук төрдүттэн уларытыы уонпа ол кгшниттэн ледник Европа а тар аан, үөрүйэхтээх үүиээйи аһылыктара
суох буолуута көс өбүгэ киһи иннигэр кэккэ ыарахан \о1пйд:>ри
үөскэппитэ. Бастакытынан, үөһэ ыйыллыбытьш курдукт ман-нангы утаа сыыйа да буоллар, эт аһылыкка коһорго күһэллиГнп1.),
иккиһинэн, со уруу зоналарга көһөргө сорунуулара кыаллыбат
буолбута — уу мэһэйдэр үөскээһиннэрэ кини сырыытьш хааччахтаабыттара. Хотугу Азия а олорор биһиги удьуорбут :>М1Г> онпук
балаһыанньар түбэспитэ: муус килиэнэн бүрүллүбүт Ка«ка1,
Гималай, хайа хотооллоро ордук быйа наах сирд:>рп) коһои би-)рэр суолун быспыттара. Хос өбүгэ киһи хааччахха хаа1ггарС>ыга.

Бьшыргы дьъшлар мындааларыгар
Африкатаа ы "бырааттарыттан" чуолаан ити хааччахтаныылара, бада а, "дьоллоох түгэнинэн" буолан, ашропоиднай эбисийоэнэлэр эттэрэ-хааннара уларыйыытыгар үтүө етгүнэн сабыдыаллаабыт буолуохтаах. КХМочанов бэйэтин "Дири нзэ и саамай былыргы палеолит уонна киһи аймах уөскээбит биһигэ тропикка буолбата ын проблемалара" диэн кинигэтигэр итиниэхэ
сыһыаннаан В.Никольскай эппитии а алар, ол олус ча ылхайын
быһыытынан, манна хатылыырга тиийэбин. В.Никольскай суруйар: "Третичнэй кэм ту ойуурдарын ырайдыы оло ор киһи
көрү нээх эбисийээнэлэр үйэ-саас тухары мастан түспэккэ дуоһуйан олоруохтарын свбө, Ону баара третичнэй кэм бүтүүтүн
сарна үрдүк хайалар халлаа
а харбаспыттара, кинилэри хаппахтаан турбут муус хал аһалара надыы сир диэки сыьшбыттара.
Тымныйбыта, ойуур убаабыта. Үүнээйи со уруу диэки тэйэн барбыта. Кетөр-сүүрэр эмиэ ол диэки дьулуспута. Оттон киһилии
көрүниээх эбисийээнэлэр сорохторо бүөлэммит хайа хапчааннарын туораан, со уруу кыайан тэскилээбэтэхтэрэ. Олортон сорохторо олбү-п. Сорохторо ынырыктаах сорго-му
а түбэспиттэрэ.
Сир И11Э, тонхш титирии-титирии, муус кыаһаантан босхоломмута уонна истиэп ньуолах түүтүн, ойуур түүлээх суор анын хаттаан бүрүммүг.). Модун ледниктор хайатаа ы уйаларытган эмиэ
та нары дьулуруһан, сир ньуурун, отун-маһын ньылбы суйдаабьптара. Маннык ынырыктаах, ону тжэ кэскиллээх мууһуруу
уоина итийии хардарыта солбуһар кэмнэригэр киһи аймах бииһэ
үосктяг барбыта. Киһи корү ш>:>х гзбисийээнэни улуу кыһал а
сирг-,) тү1г>р'ш, түорт илиитгэн икки атахтаах эбисийээнэлии киһи')Х'? ку6улуйарьи'ар күһ*)йбиту... Билигин биһига ону кэтээн
корбоииүт. ()л биирд'.) ^р*) буолбуга. Ол иһшг биһиги били
и
киһиих*> маарынныыр '>бисий'.люл:)р биһига кэммитигэр дьон- о
кубулуГшлларын корбоипүт. Ол чствсртичрЕай кэмиэ буолбуга,
ол билипш хатыламмат уошш хатьшныа да суо$а. Четвертичнэй
к*)мн'з ->р*) кнһи^г) маарьшныыр ')бисийюн'.>лэри кытта били итн
ош'1(Н)Х-той;июх киһини дьүор^л^бит "корү^гнэр'1 бары тиһиликтцг) баар буолар кыахтаахтара... Ааи лойду айыллыбыт түгэнэ!
С >6үг>л^рбит обүг:яг>рэ муус ыган Азияттан Европа а, ол кэпнитт'Л1 Африка^а 1мт күрэюн испиттэрин Азияптан төрүттээх
хамсыыр харамайдар впяитг) ди:->ри ордон кэлбит кырамтала»
ра. оиу гпг) культура уонна та аршгар хотуттан айдарыылаахтара Шг)ргуг)ЛЯ')р< ол туһунан салгыы к'Я1сэниэ1р. Билигин
I :ыш$ Ш101

-

.

биһиги Дири митигэр эргиллиэ и ... Үлэ онно сал анан ыытьшлар. "Киһи аймах үөскээбит ийэ биһигэ быһа холуйан кэли
и
10 мөлүйүөн сыл иһинэн тымныйыы эмискэ биллибит, ол эрээри
кэлимсэ мууһуруу буолбатах кэтирээһиннээх сирдэри сотору кэ~
минэн быһаарылларын" Ю.Мочанов саарбахтаабат. "Оннук сирдэргэ бастатан туран Киин Азия (Казахстан, Монголия, Хотугу
Китай) уонна Орто Сибиир намыһах хайалаах сирдэрэ киирэллэр, ол со уруулуу-или
и сор отугар Дири сирэ сытар".
Киһи аймах үөскээбит ийэ биһигэ хоту буоларыттан үгүс
специалистар саарбахтааһыннара өйдөнүллэр, ол, бастатан туран, толоостук быһаардахха, тү былыргы төрүппүт төбөтүн
у уо а Сибииртэн көстүбэтэ эр буолар. Ол эрээри өтөрдөө үтэ
Монголия а уонна Байкалтан чугас көстүбүт лангура (мас сэбирдэдэ аһылыктаах эбисийээнэ) унуохтарын кырамтата, специалистар этиилэринэн, быһаччы да буолбатар, дриопитековты ылар, рамапитековты ылар, киһи атын да төрүттэрин дьиэлэринэн хотугу сир буолуо ун кэрэһилииллэр.
Дьи ин ыллахха чахчыны көрдөөһүн — археология эрэ анала
буолбатах, үгүс наукалар аналлара. Биллэн турар, аата-ахсаана
суох үгүс гипотезалар үөскүүллэр, үгүстэрэ туох да чахчыга оло§урбакка, көннөрү сэрэйэн көрүүгэ, бэл диэтэр фантазияда олоураллар. Ол биһигини долгутуо суохтаах, то о диэтэххэ, фантазия ардыгар научнай арыйыыларга олук угар.
Биир оннук саба алааһын быһыытынан били
и бары үрү
уонна ара ас норуоттар төрөөбүт дойдуларынан Арктика, харалар — Африка континенын дьоно буолаллар. Үтүмэн сыллар аннараа өттүлэригэр Арктика тула өттүттэн уһуга-мунура биллибэт
бай алынан төгүрүтүллэн сыппыта. Манна биһиги билигин Сочи
оройуонугар көрөр каштаннарбыт, магнолияларбыт, кипаристарбыт, виноградниктарбыт үүнэллэрэ. Быһа холуйан 10 мөлүйүөн сыл аннараа өттүгэр, Со уруу полюска мууһуруу буолбутуттан сиэттэрэн, Арктика а тымныйыы са аламмыта. Тымныйыы процеһа түргэнник ааһа охсубата а, ол да буоллар 3—4
мөлүйүөн сыл аннараа өттүгэр Гренландия, Канада хотугу архипелагын арыылара, Шпицберген, Франц Иосиф сирэ мууһунан бүрүллэллэр. Ол иһигэр, били
и арыылар вулкан эстиитин түмүгэр акыйаа
а тимирбит урукку Арктическай материк
уу үрдүгэр ордон хаалбыт тобохторо эрэ буолаллар. Ону сэргэ,
гипотезаны тутуһар буоллахха, аатырар Гиперборея сирэ кытта*

Былыргы дъыллар мындааларыгар
Гиперборея туһунан биһиги үгүс норуоттар үһүйээннэриттэн алах-былах өйдөбүллэри ылабыт, ол дойду та аралара уонна
геройдара, холобур, Прометей, Артемвда кинилэр төрөөбүт сирдэрэ буолан, ол хотугу дойдуга өрүүтүн сылдьаллара. Уу түгэ эр
тимирбит Гиперборея Ар аа Европа уонна Хотугу Америка икки
ардыларыгар чычаас уулаах харгыны үөскэппитэ, ол Арктика
материгын өһүөннээхтик элэктээбитэ — Атлантика сылаас уулара
хотугу акыйаа а ааһар суолларын харгыстаабыта. Акыйаан
муустаах буолбута. Онон биһиги өбүгэлэрбит ордон хаалбыт силбэһиинэн со уруу диэки, сүрүннээн Хотугулуу-Или
и Азия а,
тар аан барбыттара, Өлүөнэ орто сүүрүгэр олохсуйбуттара. Онтон өбүгэ киһи (биитэр өйүн-санаатын биирдэ туппут киһи)
Берингов силбэһиитинэн Хотугу Америка а тиийбит, Сибиири
Уралга диэри, Монголия, Хотуту Китай, Орто Азия сирдэрин,
Япония арыыларын баһылаабыт. Өбүгэлэрбит ар аа уонна соуруу салгыы тар ааһыннара эмиэ уочараттаах тымныйыыттан
тутулуктаммыта. Мууһуруу төттөрү түһүүтэ кыыл-сүөл төттөрү
— хотугу кэтирээһиннэргэ көһүүтүн үөскэппитэ уонна ол сабыдыалынан киһиэхэ маарынныыр эбисийээнэлэр, онтон кэлин
дьон кинилэри батыспыттара.
Ити барылы итэ эйиэххэ да, итэ эйимиэххэ да сөп, ол эрээри
материальнайг булумньулар, үһүйээннэр, норуоттар итэ эллэрэ,
тыллара уонна культуралара сир шарын хотугу а арын бары
норуоттара уруулууларын бигэргэтэллэр. Итиниэхэ сиһилии тохтуубун. Мин көрүүбэр, академик Б.Рыбаков итини учуоттуур, ол
иһин этэр: "Элбэх сүүһүнэн тыһыынча сылынан аа ыллар киһи
аймах тү былыргы историятын сүнжэн уһун кэмэ, олох былыргы киһи айыл а уонна онно бэйэтин миэстэтин туһунан эргитэ
санааһыннарын үөскээбит кэмин бүттүүнүн түмэрин быһыытынан, этническэй өттүнэн туох да хаачча а суох көрүллүөхтээх".
Бука итини кытта сэргэ бастакы итэ эл өйдөбүллэрэ үөскээбит
буолуохтаахтар. Академик ол кэми неандерталец эпохатыгар
сыһыанныыр, онно "бөдө кыыллары бултааһын үгүс киһини
түмэн салайыыны модьуйара, обществениай сибээстэһиилэри
күүһүрдэрэ, ол бэйэтэ обществениай өй-санаа үөскээһинигэр
тиэрдэрэ"- Бэйэтин түмүгүн кини, быстахтык ыллахха, А.Окладников уомна В.Городцов арыйыыларынан бигэргэтэр-. Бастакыта
Тешик-Таш хаспа ыттан неандерталец уол төбөтүн унуооун булар, ол тулатыгар хайа барааныи муостара түбэһиэхчэ ууруллу3
*
батахтар. Олор төгүрүччү тар атыллыбыттара, бастатан туран,
өй үлэтэ баарын, оттон иккиһинэн, итэ эл, абыычай тутуһуллубутун көрдөрөр, Эмиэ итиниэхэ маарынныыр булумньуну Городцов Иллээ и мустьердар тохтоон олорбут сирдэригэр арыйбыта.
Спецжалистар ураты интэриэстэрин үгүс ахсааннаах "эһэ хаспахтара" тардаллар, олорго наһаа үгүс — биир хаспахха тыһыынча а тиийэр — кырамталар көстүбүттэр. Бука, бу түбэлтэ э чинчийээччилэр эһэ э олох былыргы сүгүрүйүү кэминээ и түгэьг э
түбэспит буолуохтаахтар, ол, кинилэр быһаарыыларынан, итээл "ойууннааһын иннинээ и" кэмигэр сыһыаннаах. Итини сэргэ
манна эһэ э сүгүрүйүү киэ сиринэн таррабытын — Россияны,
Ар аа Европаны хаппытын бэлиэтиир наадалаах. Былыргы Греция а, холобура, эһэ э көрдөөх бырааһынньыктары атаараллара,
ону "комедиа" диэн ааттыыллара. Рыбаков суруйар: "Тыһы эһэ
античнай мифология а Артемиданы (үһүйээннэргэ ахтылларынан былыргы Арктика а төрөөбүтүн бэлиэтиибин — М.Н.) кытта сибээстээх кыыл. Артемида жрецтэрэ — Бравронилар ритуальнай ү күүлэрин эһэ тириитин кэтэн толороллоро. Үһүйээ
э
тыһы эһэни өлөрүү хайдах арыллыбыта кэпсэнэр: нимфа Каллистоны Зевс тыһы эһэ э кубулутар, ону Артемида өлөрөр, ол кэнниттэн Зевс тыһы эһэни Улахан Ара ас сулуска кубулутан, өлбөт
үйэлиир". Белоруссия а олох хойуккаа
а диэри — XIX үйэ
ортотугар — эһэ бырааһынньыгын ылаллара: "комоедицалары"
(грециятаа ы "комедиа" бырааһынньыгы кытта тэкнээ, онно
оло уран кэлин литературнай жанр — комедия үөскүүр).
Бары ити уонна да атын үгүс сөп түбэһиилэр түбэһиэхчэ
буолбатахтар. Олор бары киһи аймах үөскээбит уопсай ийэ би~
һиктэрин ыйаллар.
Специалистар аа алларынан, норуот өйдүүр өйө кини биир
сиргэ олохсуйбут кэмин, ол аата, дьон бэлэми хомуйууттан уоына бултааһынтан о орон таһаарар хаһаайыстыба а, бастатан
туран, сир о оһуутугар киириилэрин хабар. Ол иннинэ сүүһүнэн
тыһыынча сылынан кээмэйдэнэр булт хаһаайыстыбатын кэрдиис кэмэ сытар. Ону хайдах ө өйөн көрүөххэ сөбүй? Били
и
кэм учуонайа ону чинчийэргэ этнографическай матырыйаалы
туһанар.
Сир-халлаан үөскүүрүн туһунан дьи нээх ол кэмнээви өйдөбүлгэ Львов этнографическай музейыгар хараллан сытар (11 тыһыынча экземпляр) сымыыкка ойууланан суруллубут сюжеттар
.36

Былыргы дъыллар мындааларыгар

тиэрдибиттэрэ. Б.Рыбаков уонна атын учуонай И.Гургула ойуулаан о оһуу кэлим композициятыгар бол омтолорун уурбуттара: аллараа кэккэ э — сир бэлиэлэрэ, сир үрдүнэн — спираллыы эргичийэр күн ойууламмыт, ол үрдүнэн, халлаа а, икки
таба. Ойуулааһышга чуолаан сымыыт туттуллубута Аан дойду
үөскээһинин туһунан дьон саамай былыргы өйдөбүллэринэн
быһаарыллар. Үгүс норуоттар номохторугар этиллэринэн, Аан
дойду сымыыттан "тахсыбыт". Ол эрээри былыргы киһи ордук
ытыктыыр бизона биитэр элбэхтик ахтыллар эһэтэ буолбакка,
то о табалар ойууланнылар? Бука, тайахха, таба а сүгүрүйүү эһэ э
сүгүрүйүүтээ эр былыргы буолуо а. Ол курдук хотугу полушарие§а — Улахан Ара ас Сулуһу — Нуучча сирин Хоту өттүгэр
өссө хойукка диэри "Тайах", "Буур" диэн ааттыыллара. Поляктар Хотугу сулуһу "Тайах сулуһа" диэй ааттыыллар, эбэ килэр
Улахан Ара ас сулуһу "Тайах Хэглэн", Аччыгый Ара ас сулуһу
— "Ы аах Хэглэй" диэн ааттыыллар.
Б.Рыбаков маннык түмүккэ кэлэр: "Халлаан табаларын туһунан сюжет үөскээбит төрдүн көрдөөһүнү биһиги булт хаһаайыстыбатынан ордук уһуннук дьарыктаммыт, онон ити общественнай кэрдиис кэм э былыргы фольклор ордук ситэри уонна толорутук ордон хаалбыт сиригэр, ол аата, өссө ыраах илин диэки,
Урал "Таас Курун" нө үөлээн, булт хаһаайыстыбатынан атыттартан уһуннук дьарыктаммыт Сибиир биистэригэр туһаайыах
тустаахпыт".
Итиниэхэ биһиэхэ, быстахтык ыллахха, фольклор матырыйаала тирэх буолуон сөп. А.Анисимов Сибиир булчуттарын аан дойду айыллыытын хайдах өйдүүллэрин туһунан үлэтигэр суруйар:
"Улахан Ара ас сулуһу кытта дьүөрэлээн өйденүллэр эбэ килэр
халлаан куйаарыгар сылдьар Хэглэн (Хэглун) диэн тайахтарын
туһунан өйдөбүллэрэ ураты бол омтону тардар. Кинилэр өйдөбүллэрин быһыытынан кө өрөн көстөр халлаан урсуна — үөһээ
дойду тай а тыата үһү. Онно халлаан куйаарын тайа а Хэглэи
олорор. Күнүһүгэр тайах халлаан хара а ойууругар киирэр, онон
сиртэн кини дьо о костүбэт: түүнүгэр тайах хайалар ар астарыгар тахсар, онон кинини, сулустар быыстарыгар олорор халлаан
олохтоохторугган саамай бөдөн-норө буолан, дьон сиртэн көрөллөр.
Аччыгый Ара ас сулус кииилэр өйдобүллэринэн Хэглэн ын'аа а
буоларыи быһыытыыан, халлаан куйаарыгар олохтоох тайах об~
раһа ийэ-тайах буолан тахсар диэы түмүкко кэлиэххэ сөп".
Эбэ килэр, эбээннэр аан дойдуну үс хаттыктаах диэн билэллэр. Үөһээ аан дойдуга күннээх тайах олорор, онно халлаа
а
сылдьан бултууллар. Ортоку аан дойду — дьон, кыыл-сүөл, үүнээйи дойдута. Аллараа аан дойду — өлбүт өбүгэлэр, мамонт —
"сэли" уонна эриэн үөн — "чжабдара" дойдулара. Ити үс аан
дойдуну тилийэ сүүрдэр өрүс ситимниир, кини халлаантан са аланан баран, онтон орто аан дойдуга сүүрдэн түһэр, оттон төрдө
— аллараа дойдуга, өлбүттэр дойдуларыгар сытар. Былыргы
үһүйээн — бу киэргэтиллибит композиция. Ону ааһан Өлүөнэттэн Нуучча сирин Хотугу өттүгэр, Сахалин нивхаларыгар тиийэ
ис хоһоонноро дьи эр бэйэ-бэйэлэрин хатылаһаллар.
Биир эрэ холобуру а алабын. Ураты күүһү-сэниэни ылаары,
ойуун Аан дойдуну тилийэ — алларааттан үөһээдэ тиийэ — көтөр.
Аллараа дойдуга кини бадарааны, өрүстэри уонна хас киэһэ ахсын күнү ыйыстан баран, сир аннынаа ы кудулу байхалга соһон
барар сүүнэ улахан күлгэрини көрөр. Онтон ойуун Аал Луук
Маска баар буола түһэр уонна чыпчаалыгар ыттан тахсар. Клни
халлаа
а ураһа турарын көрөр, онно Аан ийэ дойдуну бас билэр таба көрү нээх, сыгынньах, түүннэн бүрүллүбүт икки дьахтары таба көрөр. Төбөлөрүгэр лабаалаах муостаахтар. Ойуун
дьиэ э чугаһаан кэлбитэ, арай иһирдьэттэн көннөрү уот сылааһа буолбакка, күн сарда аларын сырдыга тыгар эбит. Дьахталлар төрүүллэр, биирдиилэрэ иккилии тугуту, онтон биирдэстэрэ дьон табата буолар, атына — ойуур табата,
Халлаан табаларын туһунан өйдөбүллэр булдунан дьарыктанар үгүс норуоттарга сыһыаннаахтарын бэлиэтиир то оостоох.
Сибиир историятын билиигэ элбэ и о орбут А.Окладников маннык түмүккэ кэлэр: "Олох былыргы бөлүһүөктэр тулалаан турар
аан дойдуну бэйэлэрин кыахтарынан билэргэ уонна өйдүүргэ
дьулуһар буоланнар, эмиэ ол курдук утумнаахтык үөһээ аан дойдуну, кудулу халлаандьалхаанын: халлааны бэйэтин, күнү, сулустары тайахха холооннор өйдүүллэрэ". Б.Рыбаков итини өссө ааһа
түһэн: "...этническэй өттүнэн араас норуоттар фольклордара,
— диэн этэр, — ...халлаан табаларыгар сүгүрүйүү туһунан уопсай
боппуруоһу киһи аймах итэ элгэ өйдөбүлүн сайдыытын кэрдиис
кэмин боппуруоһун курдук туруорарга кыа ы үөскэтэллэр". Он~
тон салгыыр: "Ледник ууллуутуттан са а сирдэр босхолонуулара, табалары биитэр тайахтары эккирэтэн булчуттар ыраах сирдэриыэн ыырданыылара, сулустарынан сирдэтиигэ наадыйыы38

Былыргы дъъишар мындасигарыгар
лара — ити барылара мелозит үйэтигэр тайахха уонна таба а
сүгүрүйүүнү үөскэтиэх уонна ол сүгүрүйүүнү халлаа
а, хотугу
халлаан саамай сүрүн сулустарыгар көһөрүөх тустаар. Ол курдук,
Игзш Марг тыһы тайах Хэглэн буолар, оттон №$ш Мхпог —
кини кыыһа, ы аа а буолар".
Үһүйээннэр, итэ эллэр туоһулуулларынан хос өбүгэ киһи уонна олох былырш киһи ледниктэр уонна кинилэр илиилэрин
сабыдыалынан биир территорияны хотуттан со уруу уонна со^урууттан хоту хас эмэ төгүллээн туораабыттара. Үһүйээннэр маарыннаһыьшарын онон эрэ быһаарыахха сөп. Онтон атын хантан ылан, холобура, Пиренейгэ, аптаах киһи таба мааскатын
кэтиэ эй? Таба туһунан үһүйээннэринэн, номохторунан Нуучча сирин хоту өттө олус баай. Ону XIX үйэ этнографтара дьаныһан суруйбуттара. Олортон сорохторун а алабыт.
Вологодскай күбүөрүнэ: "...былыр кэпсиир буолаллара Ылдьыын күн икки тыһы таба кэлэр буолара диэн; онтон биирдэрэ өлөрөргө аналлаа а, иккиһэ сүтэн хаалара; билигин норуот
наһаа албын буолан, олор көстүбэт буоллулар".
Новгородскай уобалас: "Былыргы кэм э биһиги та арабыт
дьиэтигэр икки таба кэлэрэ эбитэ үһү, олортон биирдэрин эрэ
өлөрүллүөхтээх дииллэрэ, иккиһин кө үлгэ ыытыллыахтаар, Ону
баара биир сыл иккиэннэрин өлөрбүттэр. Кэриэс кэһиллэн, онтон ыла табалар кэлбэт буолбуттар".
Новгород сирин өссө биир үһүйээнэ баар, ол сюсе XI үйэ э
Хотугу муустаах акыйаантан а алыллыбыт: "Оиу истэн биһиги
бары сө үү бө өнү сөхпүппүт, соһуйуу бө онү соһуйбупнут, ол
да буоллар ол чахчы этэ. Биһиги эр дьоммут былыр Югория а
уонна Самоядка тиийтэлии сыдцьаллара, ол түүю-күнуһу биллибэт дойдуга көрөллөрө эбитэ үһү: хара былыт халыйан тахсан, тохтон курулаатадына, ол бьшыттан кырынаас кыыл ыамата, кыймалаһан түһэн, сир устун тар ыырын. Соро ор буолла^ына атын былыттан тунуй тугуттар таммалаан түһэн, торолуйа түһээт, сир-дойду устун тар ыыллара үһү".
Онон буолла ына, үйэлэр тухары бэйэ-бэйэлэриттэн тыһыынчанан биэрэстэнэн ыраах олорор норуоттар таба терүе э халлаа а, "Ара ас сулустарга", үөскүүрүн туһуиан биллибэт үөһ'>'.)
күускэ итэ эйэллэрэ.
Халлаан икки табатын уруһуйа Тринолье курдук сир оноһууга
культуралаах дойдуга көстүбүп оссе ордук дьиктилэ1)Х. ТаОанм
скифтэр искусстволарыгар эмиэ булабыт, онно кинилэр халлаантан төрүттээхтэрин көтө сылдьар көтөрдөртөн үөһэ, ол аата,
халлаан хатта аһыгар ойууламмыттара туоһулуур. Нуучча киин
уобаластарыгар, Украина а көстүбүт илиинэн хатар массыына а,
сотгордорго, куопсукка икки таба уонна "аал луук" мас ойууламмыт сюжеттара үгүстэр. Сүүсчэкэ сыллаа ыта Калуга күбүөрүнэтигэр эдэр дьахталлар холустаттан тигиллибит икки муостаах...
бэргэһэни кэтэллэрэ.
Хотугу табаны сылгы, абыраллаах ынах сүөһү үтүрүйбүт буолуохтарын сөп курдук, ол эрээри, былыргы итэ эл киһиэхэ дири ник и мит буолан, онуоха суолта биэриминэ, үөрэммиччэ, дьон
удьуор хааннара тардан, былыргыны хатылыы турдахтара. Ити
бастакытынан. Оттон иккиһинэн, халлаан уонна халлаан табаларын уус-уран уобарастара, онуоха сүгүрүйүү эрэ буолбакка, ону
ааһан олору итэ эл о остуу араас норуоттарга бэйэ бэйэлэриттэн
тутулуга суох үөскээбитэ диэн өйдөөһүнү киһи итэ эйбэт. Итилэргэ оло уран биһиги билигин түмүк о орор кыахтаахпыт: ааспыт сүүһүнэн тыһыынча биитэр мөлүйүөн сыллар усталарыгар
биһиги удьуордарбыт түмсэннэр, булкуһаннар, хардарыта дьайсаннар биһиги билигин этэрбитинии "киһи аймах бүттүүн
сыаннастарын" и эриммиттэрэ, үөскэппиттэрэ. "Европа уонна
Азия саамай араас норуоттарын искусстволарыгар таас үйэ кэмиттэн Орто үйэ э тиийэ таба а уонна тайахха сүгүрүйүү уопсай көрү үн ыллахха киэ ник тыктарыллан көстүбүт. Оттон
халлаан икки табатыгар (биитэр тайа ар) сүгүрүйүү туһунан
анаан тохтуур буоллахха, ити түбэлтэтигэр биһиэхэ былыргы
аан дойду араас уһуктарыгар, араас этническэй эйгэлэргэ итинник халба наабат өйдөбүллэр баар холобурдарын элбэ и булуохпутун сөп. Бука итинник өйдөбүл дэлэччи тар ааһына халлаан
табаларыгар уонна тайахтарыгар сүгүрүйүү кыыл-сүөл эйгэтин
хостон хос өбүгэлэригэр сүгүрүйүү быһыытынан бары норуоттар мезолитическай-неолитическай кэмнэринээ и булдунан уонна таба иитиитинэн дьарыктаммыт олохторун дуорааиын туоһута буолуохтаах". (Б.Рыбаков)
Онон, киһи аймах үөскээбит биһигиы проблематын көрөрбүтүгэр биһиги хос өбүгэ киһи хотуттан төрүттээ ин бигэргэтэр
гипотеза баһыйарын кэнники холобуртан итэ эйдибит. Төһөтүн
да иһин, хотугу полушарие норуоттарыгар Африка материгыгган
тахсыбыттарыи саатар таайтаран ыйар биир да чахчы хаалбатах.

Былыргы дъыплар мындааларыгар

Хотугу кээмэйинэн ыллахха балачча үгүс ахсааннаах саха
норуотугар таба а сүгүрүйүү сабыдыала суо а киһини ордук
дьиктиргэтэр курдук. Аан дойду айыллыытын туһунан өйдөбүллэрэ төһө да сүнньүнэн үөһэ а алыллыбыттарга сөп түбэстэллэр, сахалар, фольклордарыгар да, эпостарыгар да, үһүйээннэригэр да, итэ эллэригэр да Таба төрүттээхтэрин туһунан сибикини олох да булбаппыт.
Сахалар үһүйээннэригэр таба суо а туохтан төрүөттээ ий?
Ити боппуруоска эппиэттииргэ сорунуох иннинэ былыргы са~
халар сир-халлаан айыллыытын туһунан өйдөбүллэрин ырытыахха наада. Бэлиэтээн ааспыппыт курдук, сахалар бэйэлэрин
ыалларын курдук, Аан ийэ дойду үс дойдуттан турар диэн аацаллара: үөһээ дойду (халлаан), орто дойду (сир) уонна аллараа
дойщу (христианнар аат айа а, аат дойдута диэччилэрэ). Үөһээ
дойду бэйэтэ эмиэ хас да хаттыгастан турар — сорох түбэлтэ э
то ус хаттыгастаах дииллэр, сородор — сэттэ эбэтэр үс. Үөһээ
дойдуга айыы дьоно олороллор — үтүөнү түстүүр айылгылаах
дьон. Кинилэртэн саамай үрдүкүлэрэ — Үрү Айыы тойон.
Кини саамай үрдүкү хаттыгаска — тохсуска олорор. Кини —
Аан дойдуну айбыт а§а, Үрү Аар А§а тойон* Сахалар кэпсииллэриттэн Үрү Айыы тойону Серошевскай бу курдук бодолоон
өйдөөбүт: "...туохтан да ураты, модун күүетээх, тыйыс, сүрү
баттыыр көрү нээх: сайа ас да, ки иээх да буолбатах; киии
баара-суо а да көстүбэт, көннөрү — олоуу дьаһайар: торуонугар
халлаан сэттис хаттыгаһыгар олорон, аап шэ дойдуну анаарар,
ол да буоллар аан дойду оло ор соччо-бачча орооспот; еа арар
са ата — эти буолан ньириһийэр, ча ыл ан буолан күлүмнүүр;
хотой кыыл кини ата ын аггыгар нухарынар, дьаралыга — күн.
Кини бэйэтэ уйгу-быйа , ол эр^^ри кпшж) махтаиарга туох да
суох, то о диэтэххэ аан дойду баарыгар кими:>хэ махтаныаххыный, син ол кэриэтэ; кини барыны кыапар кыахтаах, ол ^р'лрн
тугу да гыиыан бацарбат, онон ктштгт кордоһор туһата суох,
киниэхэ тугу да кэрэх биэрбэттэр..."
Сахалар халлаа а олорор үнэр танаралара үгүс: Аныыһыт
— төрөөһүн-ууһааһын, төрүүр дьахтар таиарата; И^й'.>хсит -•
сиргэ-дойдуга киһини, сүеһүиү араначчылыыр; Цьытул гошт
— о оһуу, киһи кэскилин таиарата, кини таас ньуурга т*)рүүр
о о төлкөтүн суруйар, Аарыма бухатыырдар дьылцаларын
дьиэстииригэр "сир ыйааһынын түортчн биирнн тардар"
кырыылаах сырдык таас (алмаас буолаарай?) остуолбалаах. Чыыс хаан — о оһуу, киһи дьыл атын өссө биир та арата, ону