Зуьгьре Гъед - 03

  Загьир, аял чӏавуз бубадивай кьур адет хвена, ракъинихъ галаз къарагъзава.
  Къени ам Москва вацӏал фена, гъил-кӏвач ачухарна, къайи цяй жендек чуьхвена,
  кӏвализ хтана. Чарчин кьватида авай хъатухдихъ галаз са тӏунутӏ фу тӏуьна,
  ктабар алай столдихъ ацукьна, «Дуствал» альманах тупӏалай авуна. Ахпа анай
  Албан Азизан вичиз бегенмиш хьайи шиирар
  мад сефер ван акьалтна кӏел
  хъувуна:
  Заз кӏанда уьмуьр, заз кӏанда, кӏанда:
  Зи гъиле ава кӏутани мукал,
  За чирда даим уькӏуьни цуру,
  Гуьзел гележег гъун патал мукьвал…
  Вилер шиирдал алаз, Загьира рикӏяй лагьана: «Зазни, шаир, ваз хьиз, уьмуьр
  кӏанда…Зани, вуна хьиз, гуьзел гележег мукьвал ийида». Вилерикай кьакьан
  буйдин, лацу якӏарин, къалин рацӏамрин кӏаникай хци махъ вилер килигзавай
  жегьил карагна…Накь троллейбусда Загьираз адан гъиле «Дуствал» альманах
  акуна. Килигайла, лезги журнал гвайди Магьачкъалада чинай чидай жегьил шаир
  Азиз тир. Мукьва инсан акур кьван шад хьана, Загьира салам гана, вич вуж ятӏа
  лагьана, жузунар авуна: «Вун мекрездиз акъатнава хьи, стха? Урус чӏалал ктаб
  акъудзавани?» «Урус чӏалал ктабар акъудиз агакьда, сифте жуван чӏалал бегьем
  затӏар яратмишна кӏанда, стха…За Литературадин институтда заочно кӏелзава,
  экзаменар вахгуз атанва», - лагьана мугьманди. «Зи рикӏни литературадал ала. Заз
  ви шиирарни таниш я…Вун заз илиф», - теклифна Загьира. «Къе мумкинвал
  авач». «Пака хьуй. Нисинихъ хьиз ша. Зи адрес кхьихь». «Рази я».
  Загьира, мугьмандал вил алаз, шиирар кӏелун давамарна… «Имни зурба чӏал
  я», - са куплет тикрарна:
  Зун шаир я – зун аллагь я дуьньядин,
  Амма дуьнья муьтӏуьгъ жезвач аллагьсуз.
  Зун шаир я – зун панагь я дуьньядин,
  Амма дуьнья сузадик ква гунагьсуз…
  Загьиралай залан нефес алахьна: «Эхь, халис шаир дуьньядлин аллагьни я,
  пачагьни я, панагьни, - вилерикай чӏехи шаиррин: Гомеран, Низамидин,
  Руставелидин, Пушкинан, Байронан, Гетедин, Эминан… къаралтуяр фена. – Са
  арифдарди лагьайвал, пачагь са вичин уьлведа пачагь я, шаир вири дуьньяда шаир
  я. Шаир Албан Азиза вич дуьньядин панагьни яз гьисабзава…Ада гунагьсуз
  дуьнья сузадик ква лугьузва… Дуьз я: Африкадин, Азиядин, Америкадин… гзаф
  халкьар дугъридани сузадик ква. Шаирди дуьньядик чи уьлквени, СССР-ни,
  кутазватӏа? – къя хьана акъвазна. – Жеч, яда! - Шиир мад сеферда кӏел хъувуна,
  са цӏарцӏи ам жизви секинар хъувуна: «Амма дуьнья са беден я чан алай».
  Ятӏани Загьира, сиясатдихъ галаз алакъа авачир инсанди, фикирдай къейдна: СССР-дилай, Коммунистрин партиядин сиясатдилай нарази инсанарни
  ава.
  Гьавиляй Таганкадал алай театрдин сегьнедилай накь залдиз кӏевидаказ, эвергун
  хьиз, лагьанай: «Кхьенвай кьван вири гафарихъ инанмиш жемир!» Тамаша кьве
  виш йис вилик хьайи агьвалатрикай тиртӏа, и эвергун инсанри къенин йикъаз
  талукь яз кьабулнай, белки, са бязибурук, гьа и зак хьиз,
  къурхуни
  акатна
  жеди… Шаирдиз вичиз кичӏе тахьун, гьакъикъат гьа икӏ викӏегьдаказ ачухарун
  аламатдин кар я… »
  Кьве сятдилай Загьирни Азиз, са яшара авай жегьилар, студентриз хас
  суфрадихъ, стхаяр хьиз, ацукьна. Сад-садан гъавурда дуьздаказ акьун патал абуру
  гьарда вичикай куьрелди суьгьбетна, ахпа таниш хьунин сагълугъдай кӏварчагъ
  чехирдай ацӏурнавай истиканар хкажна.
  - Азим, за ички гьикана хъвазвайди я. Чи дах ички тахъвадай инсан я.
  Аспирантурада зи шефни, профессор Исакьовни,
  гьахьтинди хьана, анжах
  суварриз чна кьурай чехир, Сталина хьиз, яд ягъиз, ишлемишзава, - Загьира
  мили хъверна. – Чун таниш хьайи сифте йикъара шефди заз лагьанай: «Гьелелиг
  заз вакай са къени лишан жагъанва, амни ички хъун тавун я. И лишан вак
  кумукьайтӏа, вакай халис физик-алим жеда, тахьайтӏа…» И вуна Лезгистандай
  гъанвай няметди заз шуьрбетдин тӏеам гана, за гьакӏ хьайила гъилевай истикан,
  кьатӏ ягъ тавуна, пуьрчуькьарна. Зун михьиз пияла хьанва. Гила вуна са шиир
  кӏелайтӏа, мадни хъсан жеда. Ина авай чӏалар, - альманах къалурна, - за кӏелна,
  бегенмиш хьана. Сагърай вун!
  - Чун шиирар кӏелдай чкадал атанвани? – хъуьрена, шаирди истиканар
  ахцӏурна, тост лагьана: - Вуна, лезги лежбердин хци, дуст кас, чи меркездин
  юкьни юкьвал, МГУ хьтин зурба университетда, физикадай диссертация хуьн,
  алимвилин тӏвар ва диплом къачун мубаракрай! – истикан хкажна. – Мадни еке
  агалкьунар хьурай! Гехлинцӏ!
  Загьира кьил эляна, истикан геляна, хайи ватандин ни галай шуьрбет явашяваш фитӏинна, кьатӏ туна.
  - За и шад агьвалатдикай чи «Коммунист» газетдиз макъала кхьида: зун адан
  штатдик квачир мухбир я. Къуй, халкьдиз вичин рухвайрин мешреблу крарикай
  хабар хьурай! Рази яни?
  Загьира мад кьил эляна.
  - Ятӏа заз ви диссертациядин авторефератни са шикил це.
  - Абур столдал ала, хъфидайла къачу. Газетдиз макъалаяр кхьиниз лайихлу
  инсанар Москвада мад ава, - Загьира и йикъара
  вич гуьруьшмиш хьайи
  балеринадинни актердин тӏварар кьуна.
  - Абур зазни таниш я, абурукай за шаз макъалаяр кхьена, «Коммунист»
  газетдиз акъуднай.
  Гьар Мосвадиз атайла, за редакциядин сад-кьве тӏалабун
  кьилиз акъудзава: машгьур лезгийрикай макъалаяр, очеркар, рикӏи эмир гайила,
  шиирарни кхьизва, вири СССР-да, дуьньяда магьшур хьанвай инсанар жуван
  халкьдиз чирзава.
  - Ви эсерар за кӏелзава, стха, ваз аферин. Ви макъалайри, очеркри шаксуз чи
  халкь агудзава, адан тарих арадал гъизва.
  - Къе, месела, зун
  тӏвар-ван авай художник-скульптор
  Хасбулат Аскар-
  Сарыджадин патав физвайди я, - давамарна Азиза. – Ам заз алатай йисуз Ахцегьа
  таниш хьанай. Накь зенг авуна, чун адан мастерскойда гьалтун меслят хьанва, гъилихъ галай сятдиз килигна, лагьана: - Са къад декьикьадилай зун къарагъна
  кӏанзава.
  - Аскар-Сарыджа лезги яни кьван?!
  - Эхь.
  - Гьахьтин фамилия алайди?!
  - Э-э-эхь! Хасбулат адан тӏвар я, Аскар чӏехи бубадин тӏвар тир, Сарыярни тухумдин тӏвар. Ина яшамиш жезвай, кинодин тӏвар-ван авай артистка Сефият
  Аскарова Хасбулатан хайи вах я.
  - Я аламатар! – Загьир сергьят авачир кьван тажуб хьана. – Яда, я Азиз, зун са
  йис вилик «Ислягь» куьчедай физвайла, Колхоздин базар алай майдандал акъатна.
  Зи вил куьчедин къерехдал алай са къадим кӏвалин ракӏарал кхьенвай гафара
  акьуна: «Художник-скульптор Х.Аскар-Сарыджадин мастерской». За фикирна:
  «Им вуч аламатдин фамил я? Яраб адан иеси гьи миллет ятӏа?» Са гьихьтин
  ятӏани тайин тушир гьиссди зун скульптордин мастерскойдиз чӏугазвай, амма
  фенач: ерли чин тийидай инсандин патав, вуч багьна кьуна, фида, ам инжиклу
  авун кутуг тавур кар жезвай.
  - Ваз ам аквадай ашкъи аматӏа, захъ галаз ша, таниш хьухь.
  - Дуьз гаф я, вахъ галаз зунни къведа. Зун азхад инсан я!
  - Азад инсан… Гьикьван гуьзел гафар я?!
  - Эхь… И йикъара за жув, дугъридани, азад инсан яз гьиссзава…
  Жегьилар рекьиз экъечӏна.
  - Хасбулат халу халис лезги я. Адан рикӏ хьран тӏили фални хпен нисидал ала.
  Абур за са киседа аваз «Курск» вокзалдик тунва, фидайла къахчуда.
  - И месэла чидайтӏа, чна Хасбулат халудиз лезги чехир тадай хьи, - Загьира
  гьайиф чӏугуна.
  - За вокзалдик Хасбулат халу патал са кадка чехирни тунва.
  - Вуна, стха, вири крар вилик амаз фагьумзава, им хъсан хесет я.
  - Вун хьтин алим стхайрилай чешне къачузвайди я, - хъуьрена.
  Са сятдилай Азимни Загьир, кефи куьк кьве жегьил, къуьн-къуьневаз Хасбулат
  Аскар-Сарыджадин мастерскойдив
  агакьна. Ракӏариз тӏуб ягъна, къенез
  гьахьайла, абуруз вад-цӏуд метр алай, кьакьан цлар квай кӏвал-зал, адан юкьвал
  лацу мармардин къван, адал сунтни кутӏа гваз алахъавай кьакьан буйдин, лацу
  мекер алай, гьяркьуь хур экъиснавай эгьли итим акуна.
  Саламар гана, Азима мастерскойдин иесидихъ галаз Загьир танишарна.
  Хасбулат Нуьгьовича мугьманар хуш аваз кьабулна, абуруз са пипӏе эцигнавай
  диван къалурна, ацукьун теклифна.
  - Хасбулат халу, эвел чун ви мастерскойдиз килигин ман, - лагьана Загьира.
  - Килиг, килиг, - скульптор гъилер чуьхуьз эгечӏна.
  Мастерскойдин цларал кьуд-вад жерге яцӏу тахтайрин дезгеяр алкӏурнава,
  абурал
  чепедин, гипсдин, цементдин
  суьретар-кӏалубар эцигнава. Жегьилар
  инсанрин кӏалубриз, кьиле хкажна, дикъетдивди килигзава: абурукай Ленинан,
  Стӏал Сулейманан, Цӏадаса Гьамзатан, Валентин Эмирован, Магьач Дахадаеван,
  Амангелди Иманован… ухшарар къвезва. И кӏалубар бинеда кьуна, устадди
  чӏехи тимталар-гуьмбетар теснифнава, абур Ахцегьа, Магьачкъалада, Москвада,
  Алма-Атада, Рыбинскада… эцигнава.
  Дезгейривай эх тежедай залан ва чӏехи кӏалубар чилел, цларин кӏан кьуна,
  ала. Са пипӏе
  кьилел лезги бармак алай, яргъи аба галай, гъиле аса авай
  къужадин кӏалуб акъвазнава.
  - Им вуж я? – жузуна Азиза.
  - Ярагъ Мегьамед.
  - Ярагъ Мегьамед?! – жегьилар тажуб хьана. – Къази-Мегьамедазни Шамилаз
  тарс гайи, цӏекӏуьд лагьай асирда чи халкьарин азадвал патал женгерин кьиле
  акъвазай имам, шейх, шаир Вини Ярагъви Мегьамед?!
  - Эхь, - тестикьарна устадди.
  - Адан шикил авайни кьван?!
  - Ваъ, адан къамат, тарихдин ктабар кӏелна, ярагъвийрин суфатар ахтармишна,
  за теснифна.
  - Зурба къамат хьанва, - Азима кьил галтадна.
  - Эхь, - тестикьарна, Загьира фикирна: «Хасбулат халу вичин рекьяй лап
  зурба инсан я хьи…Лезги устадин гъиликай хкатнавай имаратар уьлкве тирвал
  эцигун?! Абур Мосвадани, Алма-Атадани, Рыбинскидани…машгьур хьун?! Чун
  патал, чи халкь патал им вуч бахт я?!»
  Устаддихъ галаз авур суьгьбетрин нетижада жегьилрин тажубвал мадни артух
  хьана: уьлкведа Ярагъ Мегьамедакай, диндин векилдикай, рахун, кхьин къадагъа
  я; скульпторди, и кар чиз, амма вичиз гунуг мумкин тир жазадикай кичӏе тахьана,
  адан суьрет, метрини зур алай кӏалуб, халис тимтал, теснифнава.
  - Заз, Хасбулат халу, ви Ярагъидин шикил кӏанда, - лагьана Азиза.- За ам
  вакай кхьидай очеркдихъ галаз газетдиз акъудда.
  - Шикил за ваз гуда, хтул, амма ам редакторди газетдиз акъуд авун, тавун суал
  алай месэла я, - лагьана скульпторди. – Ваз диндин векилрал алай къадагъадикай
  хабар авачни?
  - Ава…
  - Ша, ацукь, - скульпторди сукӏрайриз
  чӏулав кагьве цана. – Хъухъ, -
  теклифна мугьманриз.
  - Хасбулат халу, за ваз хуьруьн паяр гъанва, - Азиза ракӏарив гумай залан
  чанта столдин патав гъана, адай фу, ниси ва чехир авай гъвечӏи катка акъудна.
  - Паяр вугайбурни сагърай, гъайи вунни, - Хасбулата кьве къатнавай тӏили фу
  гъиле кьуна, ни чӏугуна, адаз темен гана. – Агь, баркаван! Вун чрай лезги
  дидедин, вахан, рушан чан сагърай! Ви кимивал чаз такурай!
  Загьир общежитидиз хтана, къаравул къариди адаз Маринади кьве сеферда
  зенг авурдакай хабар гана. Жегьил телефондал фена, Исакьоврин кӏвализ зенг
  хъувуна.
  - Загьи-и-р! – рушан куркурдин
  ван акъатна. – За аладикар чразва, гьар
  садални ви тӏвар кхьизва… Юкъуз базардилай Дагъустандин виртни къачуна.
  Ша-а!
  Некӏедал ишиннавай тинидикай чразвай кьелечӏ пипӏишар виртӏедихъ галаз
  нез ша лагьайла, тефена нивай акъваз жеда? Загьирни, адет хьанвайвал, са кӏунчӏ
  цуькверни къачуна, фена. Ам Исакьоври, гьамиша хьиз, шаддиз къаршиламишна.
  - Загьир, кандидатвилинг диплом къахчуна, лугьуз, вуна дамах къачумир гьа, зарафат кваз лагьана Маринади.
  - Ваъ, я руш. Вуна зун няй гьисабзава?
  - Кавказвийрал ихтибар алани? – Маринадин хиялда, белки,
  вичин буба
  рикӏелай ракъурай са аспирант авай.
  - А ви хиялда авай кавказвидин буба маса миллет тир.
  - Чи Загьир ахьтин инсан туш, - лагьана Ирина Петровнади.
  Ширинлухарни туьнт чаяр алай суфадихъ суьгьбетар къалин хьана.
  Загьира
  вичиз къе чир хьайи скульптордикай
  суьгьбет авурла, Михайил
  Ивановича гьейранвилелди лагьана:
  - Заз чизва: лезгияр кьадардиз гъвечӏи, амма еридиз зурба халкь я. Заз чи
  университетда кӏелай студент, ахпа аспирант хьайи Ильясан суьгьбетрай малум
  гьайивал, куь халкьдихъ, Загьир, дерин тарих ава, адан арадай чӏехи алимар,
  шаирар, пешекарар акъатнава…Ваз абурал дамахдай ихтияр ава… Заз вунни
  гележегда гьахьтин къагьриман инсанрин жергеда хьана кӏанзава… Гьакӏ хьун
  патал къе амаз докторвилин темадикай фикир ая.
  - Докторвилин тема… Фад тушни, гьуьрметлу муаллим?
  - Фад туш, геж хьанвачтӏа, - хъуьрена. – Вун, кас-масдиз ашкара тавуна, жуван
  агъурвал хвена, цӏийи ахтармишунал югъ-йиф алахъна кӏанда. Инсанди гьар са
  кар сифте фагьумзава, ахпа кьилиз акъудун ниятзава, ахпани кьилиз акъудзава…
  Ракь чимизамаз гатана кӏанда. Зи урус халкьдихъ и гьахьтин мисал ава.
  - За ви халкьдин мисал кьилиз акъудда, муаллим!
  - Аферин, гьакӏ лагьана, къужадин рикӏ секинар ая, - лагьана
  Михайил
  Ивановича.
  - Са лугьун ваъ, зун рикӏивай алахъда.
  - Сагърай вун, - Михайил Иванович рази хьана, ахпа ада жузуна:
  - Загьир,
  художник-скульптор Аскар-Сарыджа хьтин зурба инсанар
  ваз
  гьинай чир жезва? – вичин тажубвал къалурна.
  - Гьинай чир жезва?! Я муаллим, бес зун инсанрин юкьва авачни? За газетар
  кӏелзавачни?
  Яшлу
  инсанрин
  суьгьбетриз
  яб
  гузвачни?
  За
  Ленинан
  библиотекадиз физ лезги газетарни журналар кӏелзавайди я, аниз чи районрин
  газетарни кваз къвезва. Москвада фадлай лезги студентрин кӏватӏал авайди я,
  зун гьанизни физва…Квез чизва, чи халкьдихъ вири агалкьунар, Коммунистрин
  партиядин ва Советрин властдин милли сиясат себеб яз, хьанва. Россияда
  Октябрдин социалист инкъилаб гъалиб хьаначиртӏа, Кавказ адан нурарик
  акатначиртӏа, лезгияр дагъалара, нетӏеризни шутӏариз халкьнавай инсанар яз,
  амукьдай тир. Чун СССР-да, советрин стха халкьарин хзанда, бахтлу я ва вилик
  физва.
  - Дуьз я. Ихьтин гафар советрин гьар са халкьдикай, зи урус халкьдикайни,
  лугьуз жеда. Амма чи уьлкведа вири месэлаяр лазимвал туькӏенвач, я туькӏуьрни
  ийизвач, гьавиляй чун эхиримжи йисара, Европадин халкьар хьиз,
  физвач, - Михайил Иванович вичин аспиратдихъ галаз
  виликни
  сифте яз сиясатдин
  темадай рахазва: - Чи уьлкведа, Советрин Союзда, Европадин уьлквейра авай
  хьтин азадвал авач… Чаз, муаллимриз ва алимриз, гьатта лазим кьадар мажибни
  гузвач. Фялеяр, лежберар мадни дарда ава… Федеративный Германиядай зи
  тежриба чириз къвезвай профессор Хансан вацран мажиб зи мажибдилай кьуд
  сеферда гзаф я. Адаз хзанни галаз дуьньяда къекъведай мумкинвал ава, заз авач…
  Гьавиляй советрин туристдикай, ваз ван хьанатӏа, лап са векъи къаравилини
  ава…
  - А къаравили зазни ванн хьана, - Загьиран япара Григола ахъай авур
  къаравили тикрар хьана.
  Болгариядин меркез София шегьердин куьчедай советрин турист итим физва,
  инихъ-анихъ килигзава. Адаз са кӏвалерин кьвед лагьай мертебадин айвандикай
  кьецӏил дишегьли акуна, сив ахъа хьана, килигиз амукьна. Дишегьлиди адаз тӏуб
  эляна, кӏвализ теклифна. Итимди кьил галтадна. «Вун дишегьлидихъ галаз
  къаткиз тежедай ваякьан яни?» - жузуна айвандал алайда. Итимди кьил галтадна.
  «Вун жуваз эркек герекзавайди яни?» Туристди мад кьил галтадна. «А-гьан,
  гъавурда акьуна. Вун советрин турист я. Алад, алад!» - лагьана дишегьлиди.
  - Чун, советрин туристар, къецепатан уьлквейра эремекрилайни,
  къагьбейрилайни
  усал инсанрай гьисабзава…Вучиз лагьайтӏа чун маса
  уьлквейрай къвезвай туристрилай кесиб я. Гьакъикъатда акьван кесиб туш. Чаз
  жува къазанмишнавай пул жував гваз масса гьукуматдиз
  тухудай, ам анна
  харждай ихтияр авач. Чун Советрин гьууматди, фикир гайила, ашкара жезва, лап
  гъвечӏи-гъвечӏи ихтияррикайни магьрум авунва.
  Михайил Ивановича, - зун мукьвара
  Ингье, гила, - давамарна
  США-диз фейила, завай жуван хзандиз са
  къиметлу затӏни маса къачуз жезвач, вучиз лагьайтӏа жибинда пул авач, вучиз
  лагьайтӏа жуван кӏвале авай пул тухудай, ам харждай ихтияр авач…Советрин
  инсанар, халкьар СССР-да чпин тӏебии ихтияррикай магьрум авунва, лагьайла,
  ихьтин гьалар дегишарун истемишайла, академик Сахаров, - ада чӏехи алимдин
  тӏвар, аллагьдин тӏвар хьиз, дамахдивди, кьуна, - чи регьберриз душман кьван
  такӏан хьанва… Сахаров гьахъ я, за лазим чкайрал адан тереф хуьзва.
  - Миша, вун сиясатдин месэлайрик экечӏмир ман, - тӏалабна папа.
  - Завай авайвал лугьун тавун акъваз жеда, Ира.
  - Вун Америкадиз ракъурдач гьа!
  - Ракъур тавуртӏа, абуру чи ихтиярар атӏузвайди мад сеферда субут жеда.
  США зун тефей чка туш, заз гьайиф жедай кар авач.
  - Я па-па?! – рушан сесиник гьам суал, гьамни эвергун, гьам дидедин тӏалабун
  кьилиз акъудун, гьамни вичиз командировкадай хкидай са ажайиб пишкешдикай
  магьрум тавун квай.
  - Жедач, бала, - атӏай жаваб гана бубади.
  Адаз мад гаф хълагьуникай метлеб
  амачирди чизвай
  пабни руш, тахсир
  акъатайбур хьиз, кьилер галтадна, кис хьана.
  Загьир хияллу хьана: ам комсомолдин активни член, Коммунистрин партиядиз
  гьахьиз гьазур жезвай инсан тир; партиядин ва гьукуматдин
  кимивилер квайди адаз чизвай,
  абурукай
  сиясатдик
  Сахаров хьтин чӏехи алимар
  рахазвайди ван хьанвай, амма Исакьовни абурун терефдар тирди чизвачир …
  Жегьил вичин муаллимдин элкъвей чиниз, чӏар фена, гьяркьуь хьанвай пелез,
  фагьумлу вилериз дикъетдивди, сифте аквазвай инсандиз хьиз, килигна. «Бес зун
  нин патал ала?» - суалдиз жаваб жагъуриз алахъайла, ада вичин фикир са жизви
  маса терефдихъ элкъвейди гьиссна.
  Магьачкъала… Августдин ракъини пакамалай, мангъалда авай куьз цӏу хьиз,
  кузва. Куьчейра авай инсанар кӏвалерин ва тарарин серинрикай физва, гзафбуру
  гьуьлел чуьхуьз гьерекатзава.
  «Магьачкъала - Москва» поезд хтана, вокзалдик акъвазна. Загьир, са гъиле
  парталар авай чамадан, муькуь гъиле ктабар авай залан чанта аваз, вагъундай
  эвичӏна, инихъ-анихъ килигна. Рикӏяй гьуьлуьн юкьван хкаж хьанвай ракъиниз
  салам гана, ам,
  кам кяна фена, майдандилай юзазвай цӏуд лагьай нумрадин
  автобусдиз акьахна. Адан дакӏаррай жегьилдиз вичи вад йисуз кӏелай, гила
  кӏвалахдай шегьер: акациядин тарари дарискъал авунвай куьчеяр, аскӏан ва
  кьакьан кӏвалер, «Дагъустан» мугьманханадин гуьзел дарамат… аквазва, ада вич
  хайи макандиз ахватайди гьиссзава.
  - Ой, чи Загьир хтана! – «Динамо» стадиондин патав гвай университетдин
  общежитидин комендантди мугьман шаддаказ къаршиламишна.
  - Салам-алейкум, Хадижат хала! - Загьира вичив гвай пар чилел эцигна.
  – Алейку-салам! Ваз хвашкалди, чан хва, - лагьана яшлу дишегьлиди.
  - Пара кьадар сагърай, чан хала, - Загьир хабарар кьаз эгечӏна: - Ви кефияр
  гьикӏ ава? Юлдаш, амай хзанар?
  – Чун вири хъсанзава. Ваз диссертация хуьн, диплом къачун мубаракарай!
  - Сагърай. Квез вуч фад хабар хьана?
  - Газетра кхьенвай. Шад хабар фад агакьдайди я, бала.
  «Им Азиман зегьметдин нетижа я, - фикирна Загьира. – Сагърай вич, ам
  жагъурна кӏанда».
  - Заз ина чка жедани?
  - Эхь. Ваз тахьай чка низ жеда?! Вун чи общежитидин советдин председатель
  яз амайди я гьа! – хъуьрена. – Вуна ина гьикьван хъсан къайда тунай?! Ви тӏвар
  алай цӏувад лагьай кӏвални азад я. За вун и йикъара хтун гуьзлемишзавай. Ви
  кӏвал чна ремонтна, са кровать акъудна, сад тунва, лазим мебелни эцигнава. Ма, куьлег вугана. - Вуна свас гъана, ваз ректорди кьилди квартира гудалди и кӏвал
  кьилди-кьилихъди види жеда, чан хва.
  - Ана яшамиш хьайибуруз хкӏан хьайитӏа?
  - Абур кьве студент тир, университет куьтягьна, чпин хуьрериз хъфена.
  - Ректордиз за кьве касдин чка кьун бегенмиш тахьайтӏа?
  - И общежитидин ректор зун я, - хъуьрена, алава хъувуна: - Мехъер ая, кьве
  кас хьурай! Ахпа пудни жеда, квартирани фад гуда.
  - Акьуллу меслят я, гьакӏ авуна кӏанда, - гадани хъуьрена.
  Загьир кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьана, яргъи дегьлиздин кьибле пата
  авай, «15» нумра алкӏурнавай рак ахъайна, гъвечӏи, экуь сандух хьтин, вич са
  шумуд йисуз яшамиш хьайи, гьар са пӏипӏ таниш кӏвализ гьахьна, рикӏиз регьят
  хьана. Ам ина Хадижат халади тунвай къайдадилай рази хьана, вичин затӏар
  чамадандай акъудиз, лазим чкайрал эцигиз эгечӏна… Ахпа, дасмални запун
  къачуна, общежитидин къаншарда авай гьамамдиз фена.
  Лацу, хилер куьруь переем, чӏулав шалвар ва гатун лацу шихинин туфлияр
  алай, гъилихъ «Гъалибвал» сят галай жегьил, документар авай папкани гъиле
  кьуна, шегьердиз экъечӏна. Куьчедин къерехдал алай бицӏи туьквендай
  «Коммунист» газет къачуна, вичикай кхьенвай макъала кӏелна, шад руьгь акатна,
  рикӏе «Фабрикадин куьче» ва университет аваз, кефердихъ, кьвед лагьай базар
  галайвал, фена.
  Вахт нисинилай алатзава, ракъини кузва, куьчеяр баябан я, дуьшуьш жезвай
  сад-вад касни Загьираз чидайбур туш. «Инсанар отпускайра, студентар каникулра
  ава, - фикирзава ада, - Заз чидайбурукай гзафбур, гьелбетда, хуьрериз хъфенва.
  Пака зунни хъфида…»
  Университетда ва Академиядин филиалда Загьираз лазим са касни жагъанач:
  кьве идарадин къуллугъчийрини ял ягъзава, чкадал аламайбуру адаз са цӏудцӏувад йикъалай хтун меслят къалурна. Элкъвена, Пушкинан куьчедиз атана,
  «Коммунист» газетдин редакциядиз фена. Албан Азиз хабар кьурла, ам жагъанач:
  нубатдин командировкада авай.
  Гуьгьуьл жизви сефил хьана, Загьир Стӏал Сулейманан тӏварунихъ галай
  багъдиз фена. Кьакьан тимталдин вилик акъвазна, адал кьве сеферда яваш-яваш
  элкъвена, шаирдин къаматдиз сифте яз мукьуфдивди фикир гана. Вилерикай ам
  теснифай жанлу устад – сунтни кутӏа гъиле авай Хасбулат Аскар-Сарыджа, адан
  машгьур инсанрин кӏалубрай ацӏанвай мастерской карагна. «Инсандин акьул,
  зигьин, алакьунар, илимдарвал, устадвал, искусство… тӏебиатди ганвай зурба
  паяр я…Илимдин куьмекдалди чна тӏебиатдин, чилерин, цаварин
  къанунар
  ахтармишзава,
  вилериз
  таквазвай
  тайинарзава, - фикирзава жегьил алимди. -
  атомрин
  ва маса
  къилихарни
  кваз
  Устадвили накьварал, къванерал,
  ракьарални кваз чан гъизва…Хасбулат халуди теснифнавай буьруьнждин
  Сулейман халис Стӏал Сулейман я эхир!»
  Загьир ракьун рекьин кьакьан мукъвелай Кампидин кьерел фена.
  Пляж
  ракъинин зегьемдикай катнавай шегьерэгьлийрай ацӏанва: садбуру,
  челегда авай балугъри хьиз, сада-садаз стӏалар ягъиз, рагъул це чуьхуьнагарзава;
  садбуру, хаталувилиз ишара ийизвай яру тупарилайни алатна, михьи цера
  сирнаварзава; садбуру кьерел къайи бузаяр хъвазва; садбурни, цӏингавар ягъна,
  галатнай барцӏакар хьиз, серинрик къатканва.
  Парталар вич хьтин жегьилрин патав хтӏунна, Загьир явашдаказ туьтуьнихъ
  кьван циз гьахьна, акъвазна, нефес акъадарна, кьуд пата вил къекъуьрна, бедендиз
  регьят хьайиди гьиссна, аста-аста сирнавна, вилик фена, кьулухъ хтана. Адаз
  вичин япариз яд физ кичӏезва: шаз Москва вацӏа япариз яд фена, тӏа хьана,
  сагъар хъийиз самбар инжиклу хьанай.
  Загьираз акуна: вичин парталар алай чкадал са таниш жегьил атана, перемдин
  дуьгмеяр ахъайиз эгечӏнава.
  - Миредин, салам, дуст! – гьуьляй экъечӏна, Загьир танишдин патав фена.Шумуд гад? Шумуд кьуьд?
  - Я-я-я, им Загьир яни?! – Мирединай гьарай акъатна. – За, вун яргъа амаз
  акурла, фикирнай: «Им Загьираз гьикьван ухшар я?!» Мукьва-накь газетдай
  акурди къе пляждал гьалтда, лагьана, ни фикирдай? Им аламат тушни?!
  - Ухшар хьанач, гьам вич хьана. Аламатни туш, зун!
  - Мубаракрай, стха, вакай алим хьанва! – гъил кьуна, рикӏивай чуькьвена.
  Загьирни Миредин, къунши хуьрерин зими жегьилар, гьеле мектебра
  кӏелзамаз танишар тир.
  Абур кӏуьд йис вилик, университетдиз гьахьун патал
  экзаменар гудайла, са кӏвале яшамиш хьанай. Загьир университетдик акатна,
  студент хьанай, Миредин акат тавуна, хуьруьз хъфена, армиядиз фенай.
  Загьира вичикай куьрелди суьгьбет авуна, жузуна:
  - Вуна вучзава, Миредин? Кӏелзавани? Кӏвалахзавани?
  - За армияда механиквилин пеше къачунай, хтана, свохозда кӏвалахна, ахпа
  Магьачкъаладиз
  атана,
  челегар
  акъуддай
  завода
  кӏвалахал
  акъвазна.
  Электромонтер я.
  - Мехъер авунани? Хзан, аял-куял хьанвани?
  - Цӏи гатфариз мехъер авуна, кирида кьунвай са къазмада ава… Ваз аквада,
  къе за вун илифарзава.
  Шегьердин юкьва, Малыгинан куьчеда, гзаф хзанар яшамиш жезвай,
  «Шанхай» тӏвар акьалтнавай са гьаятда, чилин кӏвалер, куьнуьдин рекъер хьиз,
  сад-садак ккӏанва. Шуькӏуь серинрик кацер, кицӏер къатканва, патан инсан
  атайла, абур къарагъ кьванни ийизвач. Дар ккӏара
  йикъан зегьем, ктӏай
  балугъдин, цуру хьанвай емишрин ниэр гьатнава, шуькӏуь хулай чиркин ятар
  авахьзава, нефес кьазва. Дустунин чин чӏур хьайиди акуна, Миредина лагьана:
  - Заз заводдай мукьвара квартира гузва…Инлай кӏвалахал физ къулай я, улакь
  герек жезвач. Автобусдиз тагана, жибинда амукьзавай вад-цӏуд кепекни пул я.
  - Я, - тестикьарна Загьира. – Пулни жибинда амукьзава, вахтни рекьизвач.
  - Чун агакьна, - Миредина мугьмандиз ракӏарай жунадин перде авадарнавай
  кӏвализ теклифна. Са дакӏар квай, цлариз яру-цӏару чит янавай, гъвеӏи утагъда
  са тӏимил кьванни серин тир, «Яру Москва» атирдин хуш ни авай.
  Мугьман гъвечӏи столдихъ ацукьарна, Миредина адахъ галаз вичин свас
  Шекер танишарна. Загьир университетдин муаллим жедайди чир хьайила, жегьил
  кайваниди регъуьвал кваз жузуна:
  - Акӏ хьайила, вуна чазни тарсар гуда ман?
  Загьир адаз суалдалди килигна.
  - Зи свас университетдин физикадин факультетдин студентка я, - гъавурда
  туна кӏвалин иесиди.
  - Лап хъсан, зун шад я.
  - Ваз, кьейди, кӏел тавуртӏани, Загьир стхади «вадар» эцигда, - тестикь
  хьанвай кар хьиз, малумарна Миредина.
  Дустунин гафари Загьиран рикӏиз тӏарна: сад лагьайди, ада вичин сусаз векъи
  гаф – «кьейди» лагьана, кьвед лагьайди, ада Загьир тарс чир тавунвай студентдиз
  хъсан къимет эцигдай бегьемсуздай гьисабна. «Эхиримжи йисара Дагъустандин
  институтра хала-хатурвал, ришветбазвал, са затӏни чин тийизвай
  студентриз
  тапан къиметар эцигун ва тапан дипломар гун дуьшуьш жезва. Им инсанри
  Азербажандихъай къвезвай азар яз гьисабзава… Москвадин институтрай кӏел
  тийизвай студент, адан далудихъ райкомдин, обкомдин секретарь галаз
  хьайитӏани, акъудзава. Инани гьакӏ хьун лазим я, - фикирзава жегьил алимди. –
  Кӏел тийизвайди я студентни туш, я адакай
  пешекарни жедач.
  За садазни
  текъвезвай къимет эцигдач».
  - Шекера къиметар кӏелна къачуда, - лагьана мугьманди. – Ихьтин шартӏар
  аваз, - ам ктабар алай тӏваларин этажеркадиз, къавай куьрсарнавай яру аба галай
  лампадиз, чпин вилик квай столдиз килигна, - вучиз кӏелдач?!
  - Загьир стха, за хъсандаказ кӏелзавайди я, - викӏегьдаказ лагьана Шекера. Мирединани заз вири шартӏар тешкилзава, адан чан сагърай.
  - Зун инанмиш я, - лагьана, Загьира фикирна: «Амалдар свас я, гъуьлуьн
  гуьгьуьл кьадайвал чида…»
  - Стха ваъ, муаллим, - Миредина сусан гъалатӏ туькӏуьр хъувуна.
  - Зун адаз гьамиша стха жеда, - тестикьарна мугьманди.
  - Сагърай, чан стха, вун. Заз вун хьтин кьве викӏегь стха авайди я.
  - Гьина?
  - Ярагъдал.
  - Гьи Ярагъдал?
  - Чун Вини Ярагъдилай я, Ярагъ Мегьамедан ватандай. Ярагъ Къазмайрал куьч
  хьанва.
  - Заз Москвада Ярагъ Мегьамед акуна-а, - сирлудаказ лагьана, Загьира АскарСарыджади туькӏуьрнавай тимдалдикай суьгьбетна.
  - А шикил газетдай чазни акуна! – иесидиз шад хьана.- А газет дакӏардал алай
  тир. Аламач хьи? – жузуна сусавай.
  - Ярагъ Мегьамедан шикил авай газет чи гьаятда гъилерай-гъилериз фена, ам
  заз жагъизмач, чан Миредин, - тахсир квайда хьиз, хиве кьуна Шекера. – Маса
  миллетрини чи Мегьамед бубадин шикилдиз, ам шейх я, ам имам я, лугьуз,
  теменар гузвай. Ам акьван зурба инсан хьайиди заз чидачир…Зун аял чӏавуз чи
  чӏехи амле Исадин кӏвале Мегьамед бубадин бармак, теспягьар, аса ва ада капӏ
  авур бицӏи халича амай… Инсанри халичадин са къерехдихъай кӏус-кӏус атӏуз
  тухузвай…
  - Вучиз?
  - Мегьамед бубадин гъил хкӏур са затӏунин кӏус кана, гум гайила, вили
  ягънавайдаз дарман жеда, лугьудай.
  - Ярагъ Мегьамед куь мукьва-кьили жезвани?
  - Эхь! Чӏехи буба я ман.
  - Миредин, вуна Ярагь Мегьамед бубадин птулдин кефи хаз тахьуй гьа! –
  зарафат кваз тагькимна Загьира.
  - Ваъ, я стха. Захъ гьахьтин нуфуз авани?
  Дакӏардин кӏане кирогаздал хуьрек ргазва… Шекера столдал фу, ниси, кьел,
  истивут, «Магьачкъала» яд, кьве истикан эцигна. Ахпа дулмаяр гъана, лагьана:
  - Неъ, квез нуш хьурай! Са арадилай чайни жеда.
  - Жувни ацукь ман, - теклифна Миредина.
  - Ваъ, зун къуншидин сусан патав фида. Чай ргайла, зал са ван элягъа, кирогаз
  за хкуд хъийида, квез чаяр цада.
  Свас экъечӏна. Адан гуьгъуьниз са вил ягъна, Загьира дегьне адакай авур
  фикир давамарна: «Студентка ятӏани, кӏвалин-къан гъавурда авайди я…Утагъда
  серишта ава: гьар са затӏ вичин чкадал ала, михьи я, хуьрекни гьазурнава…
  Духиярни ягънава… Кӏвалахдилай хквезвай яр къаршиламишдайвал чизва…
  Ихьтин са чрай свас зазни кӏандай. Гьикьван ширин чайдихъ галаз нисини фу
  нен? Гьикьван жуван гуьлуьтарни перемар чуьхуьн? Икрагь хьанва».
  Миредина истиканриз яд цана, лагьана:
  - Чун, дуст, бузхана, яни холодильник ман, - хъверна, - къачуз агакьнавач,
  алукьдай вацран мажиб атайла, «Орск» къачуда. Заз гатфариз заводдай
  дача
  гана, гьам чандал гъана, ингье, и афниярни памадурар жуван салан сифте
  бегьерар я. Жуван гъилин майваяр ширин жеда. Неъ, гьалал хьуй!
  Ахпа ада, алай чкадилай къарагъ тавуна,
  столдин кӏаникай «Кагор» чехир
  авай са путулка хкудна, суьргуьч алудна, сив ахъайна, буш хьанвай истиканар
  ичкидай ацӏурна, давамарна:
  - Зун фяле инсан я, дуст, заз яргъи, цӏалцӏам гафар рахаз чидач. Гьакӏ
  хьайила… Яхъ! – вичин истикан хкажна. - Ваз хвашкалди, Загьир! Ваз вири
  агалкьунар мубаракрай! Вун сагъ хьуй, шад хьуй! Гехлинцӏ!
  - Вунни галаз! Пара кьадар сагърай, дуст!- хайи чилел вичин сагълугъдай
  сифте лагьай куьруь, яцӏу тост Загьира, мелгьем хьиз, кужумна.
  Загьир Магьачкъаладай поезда аваз Дербентдиз, анай Ахцегьрин автобусда
  аваз хуьруьз хтана. Ина ам фадлай гуьзлемишзавай, гьавиляй багьа инсандал