Юкь. Шиирар ва поэмаяр - 21

  Гьавиляй, гьикьван вичин рикӏ «архадикай» ханватӏани, шаирди, вич аватнавай шартӏар гьикьван жуван
  сабур хуьнив кьунвайбур туштӏани, вичин гьахълувални
  инсафлувал квадарзавач ва вичел «алтӏушна» вич чухвай
  «пехъер» вужар ятӏа ачухдиз лугьузвач, вучиз лагьайтӏа
  ахьтинбур и фана дуьньяди гзаф арадал гъизва, абурухъ
  галаз женг чӏугун четин я, авай са чара абур жував, жуван
  руьгьдив агуд тавун, жув кьейилани абуруз жуван чин
  къалур тавун я. Гьавиляй, мумкин я, шаирди вичи тӏалабна
  ваъ, шиир ван хьана адан таъсирдик акатай сада и чӏал шаирдин сурал кӏелунни.
  Гьихьтин кесерлу ва таъсирлу шиир хьайитӏани, гьикьван ам метлеблудаказ ва гьакъикъидаказ умумиламишнавай фикирралди девлетлу ятӏани, ана шаирдин хсуси
  уьмуьрдин лишанарни тахьана амукьдач. Гьикьван автор а
  лишанар чуьнуьнуьхиз алахъайтӏани, абурун лепирар
  цӏарарин арайрай кьатӏуз тахьана амукьдач.
  Эминан «Весини» гьахьтин эсер я. Ам арадал атунихъ
  гужлу себебар тахьана авачир жеди. Амма абур гьихьтин
  бур тиртӏа, чавай кьетӏидаказ лугьуз жедач. Абур шаирдин
  стхаяр тир Меликахъни Небидихъ галаз алакъалу тирвилин
  фикир чи эдебият ахтармишзавай илимда малум хьанвай
  бязи документрикай хкатзава.
  Месела, шаирди, вичин буба Севзихан кьейила, вичелай гъвечӏи стхайризни вахариз къаюмвал авурди вири
  эминоведри ва абурун информаторар хьайи, чебни Эминан
  сихилдикай тир ксари шагьидвалзава. Рагьметлу Гъалиб
  Садыкъидини, вичел чан аламайла, вичин хсуси архивда
  шаирди вичин архайриз авур къаюмвилин гьакъиндай
  шагьидвалзавайдокументар ава лугьудай. Гьайиф хьи, чаз
  абур чапдиз акъатнаваз акунач. Идал алава яз, Эминан шиирдани кьве чкадал – санал «етим», муькуьнални «етимар»
  хуьникай ихтилат физва. И карди инал лагьанвай фикирдиз
  къуват гузва.
  Чна винидихъ санал Р.И.Гьайдарован ктабдай гъанвай
  чӏукуна авай «адакай (Меликакай. – А.Къ.) официальнидаказ Етим Эминан гъвечӏи рушан къаюмни хьанай» гафар
  гъанай. Гьакъикъатда и фикир са документдалдини тестикьарнавач. Гьуьрметлу профессордин ктабда гъанвай документри маса къаюмдикай лугьузва.
  «Эминан руш Муслиматаз къаюмвал авуникай документда» «Ялцугъай тир Мегьамед-Эминан етим яз амукьнавай руш Муслимат округдин къази Алкьвадар Мегьамед-эфендиди вичин къаюмвилик кутунва» лагьана кхьенва. И къаюмвал, документдай аквазвайвал, муьжуьд йисуз
  давам хьайиди етим руш патал йиса-йиса гьикьван пул
  харжнатӏа къалурзавай рекъемрин сиягьди къалурзава. И
  сиягь гьижрет тарихдин 1301-йисалай эгечӏна ганва. Им
  1884, яни Етим Эмин рагьметдиз фейи йис я.
  Профессордин ктабда «Етим Эминан вах Эйлиханан
  документни» ава. Ана Эйлихана стха Эмин кьейидалай
  гуьгъуьниз вичиз вакьфадикай акъатай пай, гьадахъ галаз
  гьаятдин пудай са пайни стха Меликан ихтиярда твазва лагьана къейднава. И документ гьижрет тарихдин 1303-йисан
  джамад-аль-ахар вацран 20-йикъа кхьенвайди тайин я. Чи
  тарихдай и югъ алимди I885-йисан 21-ноябрь яз къалурна-
  
  
  ва. Зи гьисабрай и йис I886 лагьайди яз акъатзава. Мумкин
  я, зун гъалатӏ хьунни.
  Ф.Нагъиева кхьенвай «Етим Эмин: гьакъикъатдихъ
  рехъ» ктабда сифте яз майдандиз акъудай ва чеб I886-йисуз
  кхьенвай, чпи кьилди-кьилди хзанар къейдзавай сиягьрай
  аквазвайвал, I846-йисуз дидедиз хьанвай Мелик I3 къапан
  чилни крчар алай 5 ири гьайван авайди яз ва 1851-йисуз
  дидедиз хьанвай Неби 6 къапан чилни крчар алай 4 ири
  гьайван авайди яз къалурнава. Меликаз чил стхадилай кьве
  сеферда артух авай.
  Гьижрет тарихдин 1303-йисан раджаб вацран 3-йикъа
  кхьенвай са документда Етим Эминан чӏехи руш Къизхалума вичел буба кьейидалай гуьгъуьниз гьалтзавай пай ва
  гьаятдин пудай са пай I8 манатдихъ маса гуз кӏанзавайдакай лугьузва. Амма и шагьадатнамада авай са бязи
  гафари иллаки фикир желбзава: «И кардин гьакъиндай (яни
  вичин пай маса гуз кӏан хьунин. – А. Къ.) заз гьуьжет алаз
  аквазвай са затӏни авач. Гьавиляй за маса гун-къачунин
  гьакъиндай документ зи разивал аваз кутӏуниз турди я».
  Авайвал лагьайтӏа, гьа и гафари ихьтин документ
  Къизхалума са нин ятӏани буйругъдалди туькӏуьрнавайди
  яз аквазва.
  Эминан вах Эйлихана чӏехи стхадин «гьаятдин пудай
  са пай» муькуь стха Меликан ихтиярда, мумкин я, хушуналди тунатӏани, Эминан руш Къизхалума гьаятдин вичел
  гьалтзавай «пудай са пай», вичин хайи диде Туьквезбаназ
  ва я гъвечӏи вах Муслиматаз тун тавуна, маса касдиз бажагьат гудай. Аквар гьаларай, и пай Мелика маса къачуна.
  Ихьтин месэлаяр гьялзавай вахтунда къазивалзавай Меликаз абур гьялиз бажагьат четин жедай.
  Гьа ихьтин крарикай виликамаз аян хьанай жеди Етим
  Эминаз. Низ чида, белки, Мелика адаз, адал чан аламаз, ирс
  паюнин месэлайрин гьакъиндай са гьихьтин ятӏани ишараярни авунатӏа. Чахъ и гиманар субутардай акьалтӏай делилар авач. Амма Меликан къилихрикай лугьузвай шагьидвални авачиз туш.
  Гьеле медресада кӏелзамайла, вич чӏехи стхадин
  къаюмдик кумай чӏавуз Мелика Эминаз кхьей чар «Зи иг
  рами стха» гафаралди гатӏун жезватӏани, кагъазда авай
  амай гафари Мелик чин кӏеви жегьил хьайиди къалурзава:
  «Захъ галаз кӏелзавай и Абдурагьманав, Сеферан хцив, вугана заз кӏурт тадиз ракъура. Са югъни геж тахьуй! Заз
  кӏелдай чкада мекьи жезва. Кӏуртунин хев лацу хъицикьдинди хьуй. Ви стха Мелик». Чарчин тав буйругъ гунинди,
  туьнтди тирди аквазва, ам кхьенвайдаз са кьадар сарсахвални хас тирди тайин жезва. Мелика икӏ кьетӏидаказ
  истемишзавай жуьредини ам къанундин бинедаллаз
  стхадин къаюмдик квайвилин фикирдиз къуват гузва.
  Инсанрин кьисметар гьялдай къазивилин къуллугъ
  гъиле гьатай ихьтин кас михьиз дегиш хьун, къекъерай
  акъатун мумкин я. Къазивал Меликал Эминал чан аламаз,
  адавай, залан азарди акӏажарнаваз, къуллугъ ийиз
  техъжезмайла, гьалтнай.
  «Етим Эмин, на етимар хуьналди, Ваз арха жеч ви весияр туналди…» – вич къази яз, шариатдин къайда-къанун
  чизвай шаирди са гьихьтин ятӏани весияр виликамаз авуна
  жеди. Аквар гьалда, а весийри ада хвейи «етимар» рази
  авуначир.
  Гьавиляй рекьизвай шаирди-къазиди маса веси авуна:
  вичин яшар бегьем тахьанвай рушан къаюмвиле Алкьвадар
  Гьасан-эфендидин стха Мегьамед тестикьарна (и документдикай чун раханай).
  Чна чи ихтилатда вичикай садра менфят къачур «Изложение начал мусульманского законоведения» ктабда
  къаюмар жедай ихтияр сифте нубатда бубадиз ва чӏехи бубадиз авайди къейднава. Эгер рекьизвайда веси авуртӏа,
  дидедизни къаюмвал ийидай ихтияр жезва. Етим Эмина
  вучиз ятӏани вичин рушан къаюмвал авун вичин уьмуьрдин
  юлдаш Туьквезбанални ихтибар авунач. Инал садлагьана
  рикӏел шаирдин ихьтин цӏарар хквезва: «Етим Эмин,
  кьадач кьарай хьана кис, Папан рекье къекъвез хьана ирид
  йис, Эхир несиб хьайла, гьамни хьана пис, Гъуцари гай касдиз садни герек туш».
  Шариатдин къайдайрай, къаюмрин кьвед лагьай жуьре
  ажал агакьзавай касди авунвай весидалди тайинарзавайди
  я. Алкьвадар Мегьамед-эфенди гьахьтин къаюм хьана.
  
  Адакай Алкьвадар Гьасан-эфендиди ам Куьре округдин
  къази я лагьана кхьенва «Асари Дагъустан» ктабда. Мумкин я, ам и къуллугъдал Эмина вичин рушан къаюмвилин
  гьакъиндай веси ийидайла хьунни.
  Къаюмвалдай мукьва-кьили ва тунвай веси авачиз
  хьайитӏа, къаюмар гьукуматди, округдин гьакимри тайинардай.
  Инал суал кватзава: вучиз Эмина вичин паб Туьквезбан, вичин стхаяр тир Меликни Неби ва вах Эйлихан вичин
  аял руш Муслиматан къаюмвиле тайинарунин паталай веси
  авунач?
  Жаваб жагъурун четин я.
  Идалайни гъейри, шариатди къаюмвиле кьабулзавай
  касдихъ ихьтин лишанар хьун лазим тир:
  1. Яшдиз акьул-балугъ хьун.
  2. Мусурман дин гвайди хьун.
  3. Акьул-камалдин рекьяй тамамди хьун.
  4. Муъминвал гвайди ва къени къилихринди хьун.
  Ибурал алава яз, веси авачиз, диде-буба кьейи етимриз
  къаюмвиле тайинарнавай мукьва-кьилийриз етимдал гьалтзавай паюнин кьведай са пай идара ийидай ихтияр авай. (И
  жигьетдай, белки, Мелика Эминахъ галаз ийиз хьун мумкин тир гьуьжетра гьа и кар къехуьн ийиз, ада вичелай
  гъвечӏи стхайриз авур къаюмвилел шак гъиз хьанатӏа?)
  Рекьизвайда весидалди тайинарнавай къаюмдиз веси
  тунвайди кьейидалай гуьгъуьниз вичин хиве тунвай кардикай кьил къакъуддай ихтияр авачир ва ада чӏехи гьакимрин
  вилик вичин къаюмвал кьилиз тухуникай гьахъ-гьисаб авун
  лазим тир. Эгер ада вичин къаюмвилик квайдан малдиз зиян жедайвал ийиз хьайитӏа, ада а зарардин чкадал эвез
  хгун лазим тир.
  Етим Эминаз вичин рушаз къаюмвал авун Алкьвадар
  Мегьамед хьтин къени къилихрин, камаллу, Аллагьдин виликни гьакимрин вилик вичин гъилинни руьгьдин михьивал хуьдай касди авун дуьз яз акуна. И карди Алкьвадар
  Мегьамед Етим Эминан неинки ихтибарлу кас, гьакӏни мукьва дуст хьайидакайни лугьузва.
  
  Етим Эминан стхайрикайни вахарикай рахадайла, адан
  чӏехи стха Шагьламазакайни лугьун тавуна жедач. Ам шаирдиз бубадин патай тахай, дидедин патай хайи стха я.
  Ф.Нагъиева майдандиз акъудай, кьилди-кьилди хзанар
  къейднавай I886-йисан сиягьра Шагьламазан тӏварни кьунва ва а чӏавуз 50 йисан яшда авай ада Татархан хуьруьн
  къазивалзавайди тестикьарнава. Етим Эмина вичин гъвечӏи
  рушан къаюмвал гьадални ихтибар авунач.
  Алкьвадар Гьасан-эфендидин «Асари Дагъустан»
  ктабда гьатнавай, и алимди вичин хва Абу-Муслимаз 1877йисан бунтарин вахтунда Куьреда кьиле фейи вакъиайрикай шиирралди кхьенвай чарче ихьтин гафар ава: «Афатани
  Шагьнамаза управада протоколар кьиле тухузва». И гафариз и ктаб урус чӏалаз таржума авур Али Гьасанова
  (Гьасан-эфендидин хци) ихьтин баян гузва: «Дуьмма-дуьз
  икӏ лагьай чӏал я: «Афатни Шагьнамаз, къуллугъчийрин
  сиягьда аваз, канцеляриядин начальникар хьанва». Ахпа
  таржумачиди и вакъиадикай вичин фикир лугьузва: «Амма
  кьуьзекавай (яни Алкьвадар Гьасанавай. – А. Къ.) чав фактар гьакъикъидаказ агакьарун гуьзлемишиз жедач. Аквар
  гьалда, и кьве касдини управлениедин ва суддин дарамат
  чпиз кьунай ва, ина делойрални ктабрал чпин иесивал ийиз,
  инкъилабчи гьукуматди тайинарнавай са везифани кьилиз
  акъудзавачир».
  Чна гиман ийизвайвал, тӏвар кьунвай Шагьнамаз Етим
  Эминан чӏехи стха Шагьламаз я. Пачагьдин гьукуматдиз
  акси яз халкь къарагънавай вахтунда, вич женгчийрин патал алайди къалуриз, ада хийирлу са карни тийизвайди
  таржумачиди ганвай баяндай малум жезва.
  Чи эдебиятдин тарихда Эмина вичин чӏехи стхадиз
  1872-йисан 17-сентябрдиз кхьенвай чарни малум я. Чарчяй
  аквазвайвал, гъвечӏи стхади вичел чӏехи стхади тапшурмишнавай кар вичи кьилиз акъудайвиликай кхьизва. Кагъаздай Эмина чӏехи стхадиз ийизвай гьуьрмет аквазва.
  Адан тӏварцӏихъ гьихьтин ширин ва метлеблу гафар акалзава, «зи вилерин нур, гуьгьуьлдин шадвал, дава тир жанаби чи стха» лугьузва. И карди Эминан инсанвилин чӏехи
  дережадин гьакъиндай шагьидвалзава.
  
  Мелика Эмина кхьенвай чарчинни Эмина Шагьламазаз
  кхьенвай кагъаздин арада авай тафават чӏехиди тирди та-йин
  жезва. И тафават Эмина вичини кьатӏун тавуна авачир жеди.
  Етим Эмина гьам яшайишда, гьам вичин къуллугъда,
  гьамни вичиз Аллагьди кьилин пеше яз ганвай шаирвиле
  инсанвилин дережа инанмишвилелди хвейиди мад сеферда
  субут жезва.
  Ихьтин, гьар йикъан зегьмет алай, руьгьдин зегьмет алай
  кӏвалах кьилиз акъудун акатай нелай хьайитӏани алакь
  тийидайди Эминаз фадлай чир хьанвай. Ихьтин зурба везифа
  кьиле тухун патал чӏехи рикӏ, жумарт ва девлетлу руьгь хьана
  кӏанда, гьахьтин руьгьдив еримишиз тун патал ам уьмуьрдин
  гьар са камуна вердишарни авуна кӏада, лигимарни.
  Эминан вири уьмуьр гьахьтин мурад кьилиз акъудуникай ибарат хьана.
  «Веси» шиир гьа рекье авур ниятринни хиялрин,
  чӏугур кьван азиятринни гъамарин, тӏаларинни рикӏ хунрин
  деринвални хцивал тупламиш хьанвай са вулкан хьиз адан
  рикӏяй акъатна ва ам, а вулкан, гилани куькӏвена кузма. Ам
  120 йисалайни гзаф девирдин къене инсанри пак дуьа хьиз
  кьабулзава.
  Етим Эмин, на весияр хуьналди,
  Ваз арха жеч ви весияр туналди.
  Татуй залум зи мейитдин чиналди,
  Яд кас атуй – са инсаф авайд атуй.
  
  Эхиримжи кьве цӏарцӏе тикрар жезвай сад хьтин къати
  сесери ва гьижайри зенгини хьиз ван авунилай гъейри, мана-метлебдин жигьетдай ихьтин дерин ва атӏуз-атӏуз лагьанвай гафари шаир Етим Эмина и дуьньядал тухвай
  уьмуьрдин важиблувал гьихьтинди тиртӏа къалурзава ва
  ада вичин везифа михьидаказ кьилиз акъудайвиликай лугьузва. И уьмуьрдин кьилин нетижа лагьайтӏа, Зулжалалдин вилик хъфизвай касди вичин ажални кваз залумвилер
  гвай гьар садан аксина акъвазарун я.
  И тарс къенин адалатсуз ва инсафсуз девирдизни авунвай веси туш ни лугьуда?
  
  АШКЪИДИН ДЕРТ – ГЬАХЪ-ДУВАНДИН ТЕРЕЗДА
  Етим Эмина вичи кхьенвай ва вичиз масадбуру ракъурнавай чарарихъ, чпин кьадар тӏимилди ятӏани, чӏехи
  метлеб ава. Абур неинки кьилди са шаирдин хсуси уьмуьрдин вакъиайрин, гьакӏни санлай чи халкьдин тарихдин
  къиметлу шагьидарни я.
  Малумди вири кӏуьд кагъаз я. Абурукай Эминан
  гъилелди кхьенвайбурун кьадар кьудав агакьнава ва абур
  адан къуллугъдихъ – Ялцугърин дуванханада къазивал
  авунихъ галаз алакъалу я. Амай вад чар адаз кхьенвайбур
  Ярагъ Мегьамедан хва Гьажи Исмаил-эфенди, Кьеан
  Агъамирзе, шаирдин гъвечӏи стха Мелик, Мажалисдай тир
  Мусадин хва Абдуллагь ва Куьре округдин гьакимдин заместитель И.М.Астуцватуров я. (Эхиримжидакай Алкьвадар Гьасан-эфендиди вичин «Диван ал-Мамнун» ктабда и
  кас, Тӏифлисдин эрменийрикай яз, полковникдин чин аваз,
  Куьре округдин гьакимдин къуллугъдални хьайидакай малумат гузва).
  Заз жуван фикир и чарарикай кьилдаказ иллаки садал –
  Ярагъ Гьажи Исмаил-эфендиди кхьей кагъаздал акъвазариз
  кӏанзава. Идан себебни… Тамум я.
  Халкьдин виридалайни гзаф рикӏ алайбурукай са манидиз элкъвенвай, вирибуруз хуралай чир хьанвай «Гуьзел
  Тамум» шиирдин кьилин игитдал алай тӏвар Гьажи Исмаил-эфендидин чарчени гьалтзава.
  Жуван рикӏиз ягъай гиманар, суалар раиж ийидалди
  вилик заз и кагъаз вич тамамдиз инал гъунин лазимвал аваз
  аквазва:
  «Ялцугърин суддин къази, зи играми хва молла Эминаз.
  Гзаф саламар.
  Ва адалай гуьгъуьниз.
  
  
  Хпитӏрал фена, рагьметлу Къурбанан шейэр шариатдив кьадай гьалда вичин ирссагьибрин арада паюн ва гьардал вичиз къвезвай гьахъ ви гъилелди агакьарун ва абурун
  виридан копияяр куь дуванханадин ктабдиз къейд авун вавай за тӏалабзава. Тамуманни адан мидядин кӏвалах
  куьтягьа, тахьайтӏа абур кьилин дуванханадиз рекье тур.
  Вассалам, им кхьена 1291-йисан шабан вацран 3йикъа.
  Зун Куьредин суддин Къази Ярагъ Гьажи Исмаил».
  И чар сифте яз майдандиз акъудайди ва араб чӏалай
  лезги чӏалаз таржума авурди Гъалиб Садыкъи я (Килиг:
  Етим Эммин. Дагъустандин ктабрин издательство, 1980-й.,
  199-чин). Чар кхьенвай вахт Гьижрет тарихдин рекъемралди гуниз баян яз алимди а вахт «чи эрадин 1877-йисан сентябрдин 15-йикъал гьалтзава» лагьана къейднава.
  Гуьгъуьнлай и кагъаз чпин ахтармишунра ишлемишай
  алимрини гьа и баян тикрарзава.
  Гьа инал суал алай месэлаяр кватзава. Гьайиф хьи,
  Гъалиб Садыкъи рагьметдиз фенва, адан хсуси архивда
  хьайи чарчин оригиналдин кьисмет гьихьтинди хьанатӏа
  чирун четинз акъваззава. Гьавиляй чна чи вилик квай гьам
  Гьижретдин, гьамни Григорианский календардин рекъемар
  тупӏалай авун герек жезва.
  Лугьун лазим я хьи, сад лагьайди, Гьижрет тарихдин
  1291-йис Григорианский календардин 1874-йисал ацалтзава. Кьвед лагьайди: эгер и кагъаз гьакъикъатда 1877-йисуз
  кхьенвайди ятӏа, Гьижретдин тарихдалди а йис 1294 лагьайди жезва.
  Чна инал гъанвай кьвед лагьай гиман бине авачирди яз
  аквазва, вучиз лагьайтӏа 1877-йисан 15-сентябрь тарихда
  кьетӏидаказ малум тир гъулгъулади (бунтари) Кьиблепатан
  Дагъустан кьунвай къизгъин бере тир. Ихьтин къатмакъариш вядеда округдин дуванханадин къазидиз чарар
  кхьиз-ракъурдай мажалар тахьун мумкин тир.
  Тарихдин и чӏехи вакъиадиз талукь яз Эмина кьве шиир: «1877-йисан бунтариз» ва «Гьинава» («Фагьумна за
  гьар жуьре гьал») кхьена. И кьве чӏални, якъин тирвал, а
  
  мусибатдин вакъиаяр чпин эхирдив агакьайла, пачагьдин
  гьукумдин аксиниз къарагъайбурукай садбур женгина,
  садбур асмиш авуникди телеф хьайила, амайбурни суьргуьндиз акъудайла ва я ватандай катунал атайла, вири гьа и
  крари хажалатдик кутурла, кхьенвайбур я.
  Тӏварар кьунвай кьве шиирдани Эмина вичикай лап
  кьитдаказ хабар гузва. Садан эхиримжи бендина ада лугьузва:
  Дустар Къазанфар, Рамазан,
  Эмин ама квехъ эрзиман.
  
  Муькуь шиир акьалтӏарзавай цӏарарани шаирди икӏ
  кхьизва:
  Етим Эмин йифди-югъди «Ребби!» лугьуз шезава хьи…
  Яраб и шел-хвал вичивай женгиниз къарагъайбуруз са
  куьмекни ийиз тежезвайвиляй ятӏа?
  Пайгъамбардиз хас аянвилив ацӏанвай гафар: «Урусатдин кӏеви зулум Са къуз вичиз жеда къалум» лагьай шаир, эгер вичивай яракь кьуна женгиниз физ алакьзавайтӏа,
  вичин кьве шиирдин игитрин жергейра жедайдал шак гъун
  четин я. Гьелбетда, адан шел-хвал неинки халкьдин кьилел
  атанвай мусибатрихъ галаз алакъалуди, ам кьилди шаирдин
  вичин кьилел атанвай бедбахтвиликай – вич залан азардин
  къармахра акӏаж хьуникайни арадал атанвайди я.
  Эминакай авай кьван хурун ва кхьенвай малуматрай
  тайин тирвал, ам рекьидалди ирид йисалайни гзаф вахтунда вичин чан вичин ихтиярда амачиз месел хьана. «Шумуд
  йисуз чӏугван азар?» – лугьузва шаирди «За вуч ийин, аман
  яраб?» шиирда. «Кьве вил – цава, беден – месел», «Рикӏ
  чӏулав яз, беден – харапӏ, Жигер кана хьана кабаб», – вичин
  азардин баян гузва шаирди маса шиирра.
  Мумкин я, 1877-йисуз Эминан гьалар гьа идалайни бетер тир, вучиз лагьайтӏа «За вуч ийин, аман яраб?» шиирда
  ихьтин цӏар ава: «Дустар къведа гьалар жузаз». Амма
  
  «1877-йисан бунтариз» шиирда шаирдин дустарин кьилел
  атанвай бедбахтвилерикай лагьанва: абур чпин азарлу дустунал кьил чӏугвадай мумкинвиликай магьрум хьанвай, и
  кардикай шагьидвалзавай са бейтинин кьве цӏар чна винидихъ гъанай («Дустар Къазанфар, Рамазан, Эмин ама
  квехъ эрзиман»).
  Винидихъ гъайи делилрикай даях кьуртӏа, Ярагъ Гьажи Исмаил-эфендидин кагъаз 1877-йисуз ваъ, 1874-йисуз
  кхьенвайвилихъ бине аваз жагъида. Якъин хьи, чар кхьей
  Гьижрет тарихдин вахт чи девирдин рекъемриз хкай кас
  хатадай гъалатӏ хьанва.
  Гила гьа чарчел вичел хквен.
  Авайвал лагьайтӏа, а чарче тӏвар кьунвай Тамумал.
  Кагъазда чаз и дишегьлидикай гузвай са малуматни
  авач. «Тамуманни адан мидядин кӏвалах куьтягьа,
  тахьайтӏа абур кьилин дуванханадиз рекье тур», – тагькимзава округдин дуванханадин чӏехиди тир Гьажи Исмаила
  вичелай къуллугъдин рекьяй агъадавай Ялцугърин къази
  Эминаз.
  Гьа и тагькимди са жерге гиманарни суалар арадал
  гъизва.
  Яраб чӏехи шаирдин «Гуьзел Тамум» шиир кхьиниз
  къуват гайиди ва и чӏагай чӏалан кьилин игитдин чешне
  Куьредин къазидин адетдин чарче авай дишегьли хьанатӏа?
  Вучиз Ялцугърин къазиди «Тамуманни адан мидядин
  кӏвалах» яргъал вегьенватӏа?
  Документа къалурнавай вахтунда цӏуд йисалайни гзаф
  хуьруьн къазидин тежриба авай Эминавай и кьве касдин
  месэла гьялиз жезвачирни? Тахьайтӏа вучиз абур «кьилин
  дуванханадиз рекье тур» лугьузва?
  Ваъ, ина са кар авачиз туш.
  Вичин хайи хуьруьн адалатлу къазидин хура чӏехи шаирдин рикӏ авай. Гьа рикӏ дуванханада кьиле физвай гьар
  йикъан сугъул крарални чарарал гъалиб, абурулай вине
  хьанвай. Адавай и гуьзел дишегьлидин къамат ва ада рикӏе
  тур къизгъин гьиссер кьуна акъвазариз хъхьанач. Гьа гьиссери, гьа ашкъиди ам дуванханадин крар яргъал вегьена,
  
  Тамум аквадай легьзеяр артухарунал гъана. Тушиз хьайила,
  «Гуьзел Тамум» шиир гьикӏ арадал атурай?
  Идалайни гъейри, Эминан шиирдин игит вичихъ халисан жанлу чешне аваз кхьенвайдал шак гъизни четин я.
  Эгер Туьквезбаназ бахшнавай шиирда жегьил ва субай
  Эмина ярдиз, вични масадаз жагъанвай «хупӏ девлетдиз»
  хас авунвай кьилин лишанар-гекъигунар кьве жуьрединбур
  – садбур гьакъикъи уьмуьрдай къачунвайбур ва кьадардиз
  тӏимилбур («Гимишдин пул дуьзмишна на яхада, Ви ширин
  мез, шад билбил хьиз, рахада»), муькуьбурни, кьадардиз
  гзаф яз, гьакъикъатдивай яргъабур («Ширин вирт я, хуш
  нямет я…», «Гьар пакамахъ экъечӏдай са рагъ я вун,
  Гъилел кудай, нур гудай чирагъ я вун, Гьар са ширин емиш
  авай багъ я вун…») ятӏа, «Гуьзел Тамум» шиир ахьтин
  «цавариз акъудунрикай» магьрум я. Ида 36 йиса авай шаирдин гьиссер халисанбур тирдакай лугьузва. «Туьквезбан» шиирда авай гьиссерни тапанбур туш, амма абур
  рикӏе
  гъиляй
  акъатнавай яр вичиз гьат техъйидайвилин дерт аваз лагьанвайбур ва гьавиляй гзаф гекъигунарни гьакъикъатдивай
  яргъабур хьанва.
  «Туьквезбан» шиир гьикӏ тайин чешне аваз кхьенватӏа,
  «Гуьзел Тамумни» гьахьтин гьакъикъи бине аваз арадал
  атанвайди яз кьаз жеда. Амма и шиирда авторди, са вичин
  гьиссерикай рахунилай гъейри, Тамумавай гуьзетзавай са
  затӏни авач.
  Ша чна жуван фикирдай садра и чӏал эзбер хъийин ва я
  ктабдай кӏел хъийин.
  Къазивалзавай шаирдин рикӏе, мефтӏеда, руьгьда, вири
  беденда кьиле физвай кьван гьерекатрилай гуьгъуьниз дуванханадин крар кьилиз хутахиз хьун мумкин тир жал?
  «Зи чанда гум Къекъвезава», «Ашкъидин дерт Я хьи
  зегьмет», – жегьил-жаван вахтара Эмина икӏ бажагьат
  лугьудай. Инал «ашкъи» гафни Эминан муьгьуьббатдин
  шиирра авай гьиссдиз бажагьат мукьва я, им маса жуьредин къати гьевес я.
  
  И шиирдай Гьажи Исмаил-эфендидин чарче авай тагькимдихъ галаз алакъалу лишанарни са уьтери такуна авач.
  Шиир вич ажайибдаказ гатӏум жезва: «Гуьзел Тамум,
  Ая фагьум». Вучиз «Ая фагьум» лугьузвайди я? Белки, Тамумни, вичин кӏвалах фад куьтягь ая лугьуз, дуванханадиз
  къвез-хъфизватӏа? Шаирвилин ялав гуьзел къаматди
  къизмишарнавай
  шаирдиз гьахьтин куьлуь-шуьлуьяр
  аквазмайни? Адаз Тамум мукьвал-мукьвал акваз кӏанзава:
  «Хьайла яргъал, Са дерди-гьал Мецел, гуьзел, Текъвезава».
  Гуьзел атайлани, ада наз маса гузва («Аман я ваз, гумир на
  наз»). Мадни фикир це: «Чӏур хьана гьал, Рикӏ хьана сал…»
  Ихьтин гьалда аваз суд-дувандин месэлаяр гьялун са
  къанундивни кьунвайди туш эхир. Гьавиляй чавай Эмина
  къанун чӏурзавай лугьузни жедач.
  Тамумазни Эминан рикӏикай хабар авачиз туш. И кар
  маса кьве цӏарцӏевай гафари тестикьарзава: «Авур икьрар
  Чӏур мийир, яр». Яни абурун арада са сирлу икьрар ава.
  Амма инал лагьанвай «яр» гаф муьгьуьбатдин гьиссдин
  таъсирдик кваз лагьанвайди яз кьетӏидаказ кьабулунни дуьз
  къвезвач. Им, аквар гьаларай, анжах яр-дуствилин гьисс я.
  Абурун кьведан икьрарни дуствилинди, сада садаз ихтибар
  авунинди я.
  И кьве цӏарцӏелай гуьгъуьниз къвезвай гафари гузвай
  манани фикир гуниз лайихлу я.
  «Зал душманар Хъуьрезава», – лугьузва шаирди. Кьве
  касдин, и дуьшуьшда итимдинни дишегьлидин, арада икьрар хьунал ва я а икьрар са терефди техуьнал хъуьредай
  хьтин кар туш, им адетдин кӏвалах я. Хъуьруьнин себебар
  масадбур хьун мумкин я. Месела, икьрардикай инсанриз
  чир хьанва, Эминаз дуванханада Тамуман пад кьунихъ артухан майил винел акъатнава ва эхирни гьа арада Тамумай
  гьа икьрардиз кьецӏ гузвай са кар акъатнава. Гьавиляй анжах Эминаз акси ксар, – масадбур ваъ гьа! – хъуьрезва.
  Хъуьрезвайбурун арада Тамуман мидядин терефдарар аваз
  аквазвач. И вири крарикай округдин къазидизни хабар
  тахьана авач, гьавиляй ада кӏвалах фад куьтягь ая лагьана
  Ялцугърин къазидик тади кутазвайди я.
  
  Эгер Эминанни Тамуман арада къизгъин муьгьуьббатдин икьрар ва адахъ галаз алакъалу маса крар хьанвайтӏа,
  жемятди абур кьведни русвагь авун, хуьруьн къази ихтибардай вегьин мумкин тир. Хьанвай икьрар Тамуман гуьзелвили гьейранарнавай шаирдиз адаз куьмек гуз кӏан
  хьуникай ибарат я.
  И фикирдиз къуват ихьтин цӏарари гузва:
  Рекъиб шейтӏан
  Я хьи душман,
  Гьич зи чӏалахъ
  Тежезава.
  
  Яни къази Эмин гьахъ Тамуман пата авайди къалуриз
  алахънава, амма адан мидя сакӏани чӏалал къвезвач, гьавиляй дуванханада и месэла гьялунни яргъал физва.
  Инал заз Гъалиб Садыкъиди вичи акъудай ктабра араб
  чӏалай атанвай «рекъиб» гафуниз ганвай баяндални акъвазиз кӏанзава. Ана лагьанва: «Рекъиб – мидя, писвилин
  гуьгъуьна авай кас». И гафни шиирда хатадай гьатнавайди
  туш. Ам Гьажи Исмаилан чарче авай гаф я.
  Идалайни гъейри, и кьуд цӏарцӏе фикир желбдай мад
  са лишан ава: Тамуман «рекъибдизни» шаирди «душман»
  лугьузва. Аквар гьаларай, и кӏвалах кьиле тухун паталай
  Эминай тӏимил гьекьер авахьнач: са патахъай дишегьлидин
  гуьзелвили «чанда» тунвай «гум», муькуь патахъай алат
  техъйизмай, чӏалал текъвезвай «шейтӏан».
  Эмина шиирда вичин гьалдикай гузвай бязи малуматарни чаз муьгьуьббатдин гьиссерихъ галаз алакъалубур яз
  аквазвач. Абур къвез-къвез гужлу жезвай адан азардин
  лишанар хьиз аквазва, вучиз лагьайтӏа гуьзелдин къаматди
  «чанда гум» тунвай шаирди лугьузвай «Залан парар Хьана
  гъамар», «Зи чан кьураз, Цӏразава», «Зи рикӏ икьван Кьуразава», «Зи рикӏ, гьелбет, Ишезава» хьтин гафар Эминанни
  Тамуман арада авай икьрардихъ галаз кьазвач. Икьрар аваз
  хьайила, икьван тӏарвилер жеч эхир. Яни Эминаз, Тамуман
  месэла гьялунилай гъейри, маса къайгъуярни гзаф ава,
  
  абурни сагъламвилихъ галаз алакъалубур я. Тахьайтӏа шаирдал алайбур вуч «залан парар» хьурай?
  И вилик квай фикир давамарун патал заз мад кьве чар
  арадал вегьиз кӏанзава.
  Абурукай сад 1871-йисан 21-июлдиз Эмина Ярагъ
  Гьажи Исмаил-эфендидиз кхьейди я. Ана икӏ лагьанва:
  «Алатай базардин юкъуз зун куь патавай хкведайла йифиз
  рекье хьана ва кӏвач татаб хьана зун чинихъди къванер
  алай чкадал алукьна, къванци зи мет атӏана ва зал еке хер
  хьанва. Аниз килигна завай куь патав къвез жезвач».
  Муькуь чар Куьре округдин гьакимдин заместитель,
  ротмистр И.М.Астуцватурова 1871-йисан 18-августдиз
  кхьенва. Ана Эминаз икӏ лагьанва: «Вал алай хер сагъ
  хьайила, вун а кардин патахъай зи мукьув атун лазим я».
  И кьве чарчи и къалурнавай йисуз шаир саки са вацра
  кӏвалахал тефена амукьнавайдакай лугьузва. Пуд йисалай,
  яни «Гуьзел Тамум» шиир кхьей йисуз шаирдин метӏел
  хьайи а чӏехи хире вичикай хабар тагана авачир жеди, вучиз лагьайтӏа 1877-йисуз Эмин са чарани амачиз месе
  гьатунни гьа хирен нетижа тирди шаирдикай малум тир
  вири делилри шагьидвалзава. Месела, Эмина Ярагъ Гьажи
  Исмаилаз 1873-йисан 5-апрелдиз кхьей маса чарчин эхирда
  «Зун, азарлу тир куь усал Эмин» гафар гьалтзава. Яни къази ва шаир Эминан начагъвал Тамуманни адан месэла гьялзавай 1874-йисуз генани артух хьанвайдал шак аламукьзавач. Гьавиляй чаз «Гуьзел Тамум» шиирда гъанвай «залан парар» шаирдин кӏвачел 1871-йисуз хьайи гьа хире
  гъайи азардихъ галаз алакъада авайбур яз аквазва.
  Идалайни гъейри, вичиз хзан авай ва вичиз кьисметди
  Туьквезбан несиб хъувур Эмина уьмуьрдин юлдашдиз
  гьакъикъатда тахьуй, гьатта хиялрайни вафасузвал авун
  гьакъикъатдиз мукьва кар хьун мумкин яз аквазвач. Мусурман диндин, шариатдин шартӏарал амалзавай ва вич а
  къанунар кьиле тухузвай махсус векил-къуллугъчи, идалайни инсанвилин дережайрай вине авай кас хьуни Эмин,
  ада вичи лагьайвал, «фасикьвилин сагьиб» хьуникай
  хуьзвай. Адан «Рикӏел гъваш» шиирдин кьве цӏарцӏини
  
  къазивилин рекьяй Эмин гьихьтин кас тиртӏа лугьузва: «Са
  бендедин дувандайла, гьакимар, Адалатдин гьахълу тир
  ван рикӏел гъваш».
  Гьавиляй «Гуьзел Тамум» шиир муьгьуьббатдин чӏал
  яз ваъ, тайин дишегьлидин гуьзел къаматди садлагьана шаирдин чанда тунвай
  «гумадикай» яз, гьа «гумади»
  куькӏуьрнавай гьиссерин гуьрчегвиликай яз, гьа иервиликай хкудзавай кфет яз кьабулиз жеда. Винидихъ чна садра
  мисал яз гъайи «Ашкъидин дерт Я хьи зегьмет» гафари
  дуванханадиз атай дишегьлидин гуьзелвили арадал гъайи
  къати велвела-гьисс шаирдиз хабарни авачиз арадал атанвайди ва адавай ам акъвазариз тежезвайди къалурзава. И
  кар Эминаз «зегьмет» хьизни гьавиляй аквазва. Амма гьикьван шаирдиз вичи Тамуман гуьзелвилел ийизвай гьейранвал къалуриз кӏан хьанатӏани, шиирда, белки, автордиз
  вичиз хабарни авачиз, дуванханада хьайи гьерекатрин,
  Эминан вичин хсуси сагъламвилиз талукь фикиррин лишанар гьатна. Шиир вични гьа вакъиайрин яцӏа аваз, гьабурукай са легьзеда катунин, шиирдалди хьайитӏани жуваз са
  теселли гунин ва я са хупӏ михьи нефес къачунин мурад
  аваз кхьенвайди малум жезва. Шаирдин рикӏин секинсузвал шиирдин ритмдай вичяй аквазва, налугьуди и ритм
  Эминан рикӏи ийизвай тахъа-тахъ я.
  И гуьрчег ва тӏуькӏуьр хьунин рекьяйни гзаф зерифназик шиирдин кьисмет халкьди вичин жуьреда гьялна: ада
  и чӏал муьгьуьббатдикай лагьанвай зурба мани хьиз
  кьабулна. Эмина икӏ жеда лагьана гьич фикирни авуначир
  жеди. Амма шииратдин аламатар масадбур я. Шииррин
  туькӏвей кӏалубра гьатай гафари суьгьурлудаказ нур гуникди инсанрин рикӏериз таъсир авуна. Абур и чӏалан
  гъавурда чпин жуьреда акьуна. Кьилдин цӏарари ва гафари,
  гагь-гагь тамам шииррини са шумуд мана гун Эминан чӏалариз хас лишан тирди чи эдебиятда фадлай малум хьанва.
  Гьавиляй къе чавай «Гуьзел Тамумни» гьахьтин эсеррикай
  сад я лагьайтӏа жеда.
  Мадни са алава яз, шаирди ганвай Туьквезбанан ва
  рикӏиз хуш хьайи амай гуьзелрин гьакъикъи къаматар, ши
  килчиди чӏугунвайбур хьиз, виле амукьдайвал аквазватӏа,
  Тамуман къамат чаз шиирдай ерли аквазвач. Чаз адан винел патан акунрикай малумди адан тек са лишан я – гуьзелвал. А гуьзелвал вич квекай ибарат ятӏа, мискӏал яз амукьнава.
  Гуьзелвилихъ къаних шаирдиз амукьзавайди а гуьзелвал жезмай кьван яргъалди вичин патав гумукьун я. Гьавиляй шаирди хивени кьазва:
  Геже-гуьндуьз
  Заз, етимдиз,
  Вун къакъатиз
  Кичӏезава.
  
  И цӏарарай Тамум къакъатдай чӏални шаирдиз
  чизвайди аквазва. Ятӏани… ада и ширин азаб яргъал
  финихъ ялварзава.