Хкягъай эсерар - Расим Гьажи - 21

  ӏvma ам гьикӏ хьана пайда хьанатӏа, гьа кар маракь-ӏy я.
  21. СА АЛАТДИН СИР
  
  СА ШУМУД йис идалай вил»к Африкада са мухбир
  жеда. Японви. Йна адаз садра гьи'кӏ ятӏани са музыка
  ӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏ
  
  дин алатдин ван жеда. Японви хиялди тухуда: ина, Африкадин юкьва, абурун музыкадин алатдин тӏвар?
  Мягьтел жеда мухбир. Ада юлдашриз хабар гуда. Африканвийриз: ихьтин тӏвар алай алат чина, Я'пониядани,
  ава.
  Ахпа японвидиз малум жеда хьи, ина, Африкадин
  юкьва, са тайифа ава, абурун чӏални япон чӏал сад садаз ухшар я.
  Ахтармишайла малум хьана хьи, чӏални, абурун музыкадин алатарни вИри японвийринбур я.
  Ибур, и японвияр, иниз гьи девирда атана?
  Ибур иниз вучиз атайбур я?
  Музыкадин алатдин тӏварцӏи Гьахьтин сир ачухна,
  гьайиф хьи, чаз и дуьньядал чӏалар мус пайда хьайиди
  ятӏа чидач ва халкьар шумуд сеферда санай масаниз
  куьч хьанатӏа хабар туш.
  Чаз гьа са гьал чизвайди чи эра я, адалай вилик
  вуч хьанатӏа...
  22. ТӏВАРАРИКАЙ
  
  ИВАН ЕФРЕМОВАН «Таис Афинская» роман кӏел
  тавур кас сад-зур ава жеди. Авторди вичин романдиз,
  дегьзаманадин грециядин чӏал, тарих, культура чизвай
  пешекарди хьиз, сифте гаф жхьизва. «...гафар гьа виликан жуьрейра хвенва, абурун эхирар са кӏусни дегишнавач, «ида», «ланда», «эрида»... Ибур лезги чӏалалди
  бубадин тӏвар жезва. Урус чӏала авай «евич», «евна»
  хьиз.
  Грек чӏалал — Тиндарид Елена, Лаэртид Диссей...
  Лезги чӏалал — Алид балкӏан, Гьажид диде, Велид
  гьер...
  Чна лезги чӏалал гъанвай мисалрин эхирда литературадин чӏала н гьарф алава ийизва, амма ам, дугъриданни, илимдин бинедаллаз авунвани ваъ, гьуьжет алай
  кар я. Мумкин я, и эхир герек я жеди, гьа алава авачиз
  чи халкьдин чӏалан структурани грек чӏалан структура
  сад я. Акьван михьиз сад тахьайтӏани, мукьва я, са
  группадин чӏалар хьиз я.
  Зи хайи Вурвар хуьре мусурмандин тӏварар, мисал
  патал, Агъа Мегьамед, Ибрагьим чи хуьруьн кьетӏен
  къайдада лугьуда. Мисал патал Агъамет, Ибрем... Грекрин Адмет, Диомет хьиз.
  Я хзан сагъ хьайибур, чи хуьрера чаз аял чӏавуз ван
  
  хьайи фольклордин манияр кӏватӏнавач!!! Дуьз я,
  А. Гъаниевади лезги халкьдин дишегьлийри лугьудай
  манияр кӏватӏна. Баркалла вичиз! Мегер фолыклор гьа
  са дишегьлийри лугьудай манийрикай ибарат яни? Ктабрай ктабриз куьчарзавай халкьдин мисалрикай ибарат
  яни?
  Зи аял вахтара чи хуьре пара шехьунал рик! алай
  гададиз «цДизна кака» лугьудай. Им вуч лагьай гаф
  хьурай? Идан мана вуч хьурай? Пара недайдаз «жигьуьр» лугьудай. Гила заз чир хьайивал, дегьзаманайрин
  Грецияда гьа и тӏвар алай, садрани тух тахьай, гьатта
  гьамиша вичин аяларни кваз тӏуьр аллагьдин тӏвар
  Гьуьруьнос хьана кьван. Дувул сад я ГЬУЬР.
  Аял вахтара, эгер чна чилел терезрилай кам авуназ
  хьуй, кӏвале са гьарай акъатдай хьи!.. Терезрилай кам
  авун гунагь кар я кьван. Элжъвена инихъ жам хъийиз
  хгудай. Вич лугьумир, терезар гьахълувилин, дуьзвилин, барабарвилин лишанар я! Гьакӏ хьайила абурулай
  кам авун айиб я. Зи аял вахтара чна манияр лугьудай!
  ЦӏингиЛ( Щингйл цӏамари-и-и,
  Хъуртак цӏамар кума-а-ани?..
  
  Им вуч мани хьурай? Им гьинай атайди хьурай?
  Вири а'кваз-акваз квахьзава... Чи эрадалди кьуд агъ»
  зур-вад агъзур, аДалай виликни низ чида са шумуд агъ*
  зур йисар хьанатӏа, ПЕЛАЗГИИРИ ПЕЛОПЕНЕССдай
  И патарихъ гьерекатиз... Ятӏани икьван делилар ама.
  Ша чун тӏварариз «илигин ва абур лугьудайла, сесериз
  яб гун: Гьеракли! Нимейрин Аслан, Лернейрин ирид
  кьил алай гъуьлягъ, Кернейрин жейран, Микенрин пачагь, Авгьидан (зи хуьре Агьид ава) цур, Пачагь Адмет,
  Диомет... Кизик, Зизик, Фиригъ, Рутул, Аполлон, Алпан,
  Пириам, Пирим, Ам, Эме, Комеди, Къемеди, Лгар...
  Гьар са гаф пайда хьунихъ, са чӏалай маса чӏалаз
  атунихъ, са халкьдивай маса халкьди кьабулунихъ вичин тӏебиивал, къайда-къанун ава. Тарих ава. Себебар
  ава.
  Тарихчийри ва археологри тестикьзава хьи, Vӏ ва ӏӏӏ
  агъзур йисара (чи эрадалди) «циркомпонтийская зона»
  (Балкандин ва Чӏулав гьуьлуьн къерехар) гзаф активный алакъайрин культурайрин миграциирин меркез хьана. И зонада и девйр гьа и «ардалди, культураяр кака*
  
  ӏaӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏuӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏu
  
  хьуналди лишанлу жезва. Аку гьа! Чи эрадалди кьуд
  агъзур йис амаз!
  Ни лугьуда хьи, чи Алпан гьанай гъанвай Аполлон
  туш? Бес къадав агакьна топонимар? Абур цавай аватнани? Вучиз цавай аватна? Муькуьбур патал, чи къуншияр патал вучиз аватнач? Вучиз Ширванда, Арранда,
  Куьр вацӏун дуьзенда и топонимрикай сад кьванни авач?
  Вучиз и грекрин чкайрин тӏварар вири чи дагълариз
  атанва?
  И суалриз жавабар гана кӏанда.
  Я аквазвай кар хиве кьуна кӏанда, хиве кьаз туна
  кӏанда, я инкарна кӏанда, инкариз туна кӏанда.
  23. СЕСЕРИ ВА ЭЦИГУНРИ ВУЧ ЛУГЬУЗВА?
  
  ЛЕЗГИ чӏалан сесерин бинеда лап дегь заманайрин
  сесер ихъ галаз алакъалу л ишанар гьасятда чир жеда.
  Чӏал сесерикай ибарат я. Гам сарикай, гъаларикай, ран гарикай жезвайвал, чӏалан бинедаии сесер ава. Гьайиф
  хьи, лезги чӏал гзаф редактироватзава. За анжах кьве
  м и с а л г ъ и д а : л а нш . Ад а к а й а в ун в а л а ш . Н к в а д а р з а ва. Вучиз? Кьуьнк. Адакай авунва Кьуьк. Мадин н квадарзава. И рахунр ин чка къведа...
  Исятда чун лезги чӏалан сесерикай рахазва. Музыка да ритм авайвал, поэзияда везин авайвал, чӏала сес ава,
  сес! Адан составда тӏебии яз агъзур йисара хьайи сес
  къе хкудна гадриз хьун?..
  Вучиз? Тарихди вуч лугьуда? Сесинихъ вичин тарих
  ава...
  Гьа икӏ, ша чна сесериз яб гун. Лап дегьзаманайра
  Гьиндистанда вири чилер -цавар яратмишай аллагьдин
  тӏвар вуч ятӏа чидани квез? Тваштар! Фикир це: Тваш,
  Гъ ваш ӏАк у а б ур ун ар а д из в гь и кӏ г ьа хь за ва т 1 а! Им ,
  дуст кас, гьар са чӏала авай кьетӏенвал туш! Ахьтин
  кьетӏенвилер редактироватиз «чӏал ахта ийидайдаз» вуч
  лугьудатӏа чидани квез? Ам за са масанал лугьуда. Шу меррин тӏварариз килигин чун. Аждагьандин тӏвар —
  ВИРИГРА. Ваъ, заз чиз, Виригра Гьиндистандин зпос дай я. Шумеррин зпосдин игитдин тӏвар: ГЬИЛГЬЕ МИШ! Аждагьандин тӏвар: ХЬУНБУБА!
  Гьиндинстандин эпосрай, риваятрай аквазвайвал,
  абуруз гьеле гьа вахтара чи чилин шардин, чи планета дин яш малум тир: 4,32 миллиард йис.
  Чи девир да косм ический техника пайда хьанвайла,
  
  химиядин, физикадин анализрин бинедаллаз чй плане тадин яш тайин авуна. Гьикьван хьанатӏа чидани? 4,5
  миллиард йис.
  Яраб а эпосра суьгьбетзавай девиррани гьа ихьтин
  техника авай жал? Тахьайтӏа абуруз исятд а чи алимриз
  течизвай сирер гьинай чизвай?
  Дегьзаманайрин Тибетдин хроникади суьгьбетзава
  хьи, Гьинд Океанда Лемурия лугьуда'й материк авай.
  Лемурия, Антарктида, Кьибледин Африка ва Гьиндистан
  сад тир, са материк тир. Са гьихьтин ятӏани и дуьнья
  дегиш а в ур катак лизм хьана, аб ур са д сада вай къа къатна.
  Лемурия гЬуьле, океанда батмиш хьана.
  Лемурия дуьньядилай квахьна.
  Лемурарни, абурун культура, техникани квахьна,
  Атлантида, атлантар, абурун техника, культура оке андин (кӏане ава...
  Абур улай гуьгьуьна ПЕЛАЗГ ИЯР ава...
  ПЕ Л АЗ ГИ ИР ИН г уь гъ уь н а, АГЬЕ ЙВ И ЯР — ГР Е КАР къвезва... «Махабхаратада» суьгьбетзава: лемур рихъ ахьтин зурба техника аваз хьана хьи, абурун тех никади и дуьнья катаклизмадал гъана. Планетадин аку нар дегиш хьана. Эхирзаман хьана, ахпа и дуьньядал са
  шумуд агъзур йисалай вири пайда хъхьана. Гила, чи де вирда, ахтармишунар кьиле тухузвай алимри гьихьтин
  ачухунар ийизва! Аламатар: виридалайни кьакьан дагъ ларин >кукӏушра балугърин хъипӏрепӏар ава, гьуьлерин,
  океанрин деринда вацӏарин дереяр, шакъаяр ава...
  Къванерал шикилар атӏанва. Абурун 14 агъзур йис
  тирди малум жезва. Къе, чи девирда, къванерал шики лар атӏуз жезвач, четин я, амма 14 агъзур йис идалай
  вилик атӏанва...
  Цаварин картадин, чи планетайрин, ракъинин систе мадин шикилар ачух жезва. Къван ерал! Абурун 17 агъзур йис я! Низ чида чи чилин шардал Адаман эвледар
  яшамиш жез шумуд агъзур йисар ятӏа! Чи алимар, чун
  авазва гьамиша тикрариз:
  — Чи эрадалди... Чи эрадин...
  Чидайди гьа са гафар я. Вуч эра, мера?! Чилин та рихдин и кьил, акьил садазни ч идач! Инсаният мус пай да хьайиди я? Гьи халкь мус пайда хьайиди я? Гьарда
  в ич и н ф ик ир к хь из ва. Гьа къ и къ ат са д аз н и чиз ва й д и
  туш. Вучиз лагьайтӏа а кьиликай садазни хабар туш.
  Ша гила чна са фикирин. Са куьпчиди — «алимди »
  
  лезгийрикай айиб чкаяр лешеривди кӏевнавай, гьелё
  чпин чӏални авачир тайифаяр ийизва; тамара дувулар,
  цеквер нез кьил хуьзвай. Заз адан, лезги халкьдин, дувул яргъал цивилизацийра аквазва. Лезги халкь, адан
  чӏал агъзур йисара, ПЕЛАЗГИЙРИЛАЙ къедалди гьерекатда ава, ам гьакӏ битмиш жезва, адал хилер ала:
  грек, гьинд, финикиядин, ирандин.. гуьгьуьнай араб,
  туьрк, урус...
  Чи бубайрин чанда авай чилер зурзунин кичӏ зурбади я. Лап дегьзаманайрилай башламишна чи ата-бубайри кӏвалер эцигдайла, абур залзаладиз дурумлу хьун
  сад лагьай кар яз гьисабна. Ша чун чи къунши халкьари чпин кӏвалер гьикӏ эцигзаватӏа килигин, ахпа чи
  лезги халкьди. Чи къунши халкьари кГвалер эцигда:
  кӏарас «ӏвалахардач. Къелеяр эцигда. Кьакьан, зурба.
  Вири къванцин керпичдикай. Амма лезгийри пару акӏ
  эцигдач.
  Тек са касдиз, «Дагълара къеле» ктаб кхьей касйиз,
  и кар акуна ва ада и гьакъшадай чинни грекрин кӏвалерин садвал къейдна.
  Лезги кӏвалин бинеда къванцин пару жеда. Адан вйнелай са пуд жерге накьвадйн керпичар. АхПа яргъи
  гъвар. Нажахдивди яна, керпич хьиз кьуд пипӏен авунвай гъварар. Сад къеняй, муькуьди къецелай. Абуру вири пару кьазва. Мецер атӏана, сад садал эцигна, йбурун
  мецериз кГарасдин мих вегьизеа. Мадни адан винелай
  керпичар. Са вад жерге. Адан винелай вири пару тирвал
  кьуд пипӏен авунвай гъварар (абуруз чи хуьре кетилар
  лугьуда). Мадни мецер атӏана, мез мецел эцигна, кӏарасдии хкуналди мягькехмарда. Вири пару тирвал. Эхир
  хьи, эцигун, дарамат кьефес хьиз я. Ам инихъ анихъ
  къакъатдач. Залзала хьайитӏани, ам кӏарасри хуьзва.
  И кар анжах са шумуд агъзур йисуз яшамиш хьана,
  гзаф залзалаяр акуна, мусибатар акуна, уьмуьрдин камаллувал, арифдарвал къазанмишнавай лап дегьзаманайрин халкьдивай ийиз жедай кар я. Гьатта Ахцегьа ва
  я Кьурагьа кӏвалер эцигдайла, и кар текдиз ийидачир.
  Къубадиз фена, яцар.гамишар >гваз, эвелни-звел кетилрин, гъварарин месэла гьялдай...
  Вичин муг и кьадар мягькем ийизвай са халкйдиз са
  гьи девирда ятӏани залзаладикди чӏехи мусибат хьун
  ашкара я ва анжах гьахьтин катаклизм акур халкьди
  вичин тухумриз чи жуьредин кӏвалер эцигдай махсус
  къайдаяр тада...
  
  Чи суыьбет сад садаз ухшар сесерикай тир, ша чун
  гьа суьгьбетдал хквен.
  Дегьзаманайрин Вавилонияда аллагь дишегьли хьана. Тӏварни — ИшТАР. йна Яргъирушаз ИШТАР ал*
  лагьдин хтар лугьудай кьван. Куьне сесериз яб це! ИШТАР, ХТАР... Тек са сесералди чӏалан мукьвавал къалурун — авамвал я. Гьакӏ ятӏани, сесери ачух тийидай сир
  авач! Вири сесерилай башламиш жезва. Чӏалан бине
  лугьузва за. Сесинихъ вичин тарихдин, манадин-метлебдин, рангунин, физический кьетӏенвилин хасвилер ава.
  ЦӏАИЛАПАН: цӏайни алпан, физический ва сесинин,
  ЯР — яру хьиз, КЪАЗ — къацу хьиз ва гва икӏ.
  Дегьзаманайрин Грециядани са аллагь хьана, дишегьли! Вичин тӏварни гьакьван чи рикӏиз хуш — ИРИДА! Дегьзаманайрин Грецияда Яргъирушаз Иридадин
  хъвер лугьуз хьана кьван!
  Чна Яргъируш лугьудайла, са вуч ятӏани квадарнавай хьтинди я. Гедейзейхур хьиз! Гада Щийи хуьр.
  Иридадин хъвер, Иштаран хтар.,. Яргъируш. Пуд чӏалани дишегьли я.
  Бес Хважамжам? Ам бинесуз гаф я. Са авамда лагьана, чӏала гьатнавай гаф я. Гьуьндуьрар хьиз. Икьван
  лезги гафар аваз: кьакьан, син, шив, арш, арш рагьман,
  чӏалахъ гьисс авачир инсанри гьуьндуьрар кхьида! Дербентдай къарийри гъанвай гаф я гьа-а! Къубадин лезгияр хъуьреда. ву-а, яраб ибуруз лезги чӏал чидач жал?
  Хважамжам гьа гьуьндуьрар хьиз я.
  Иридадин хъвер, Иштаран хтар, Яргъируш..., аку
  гьикьван кутугнавай гафар ятӏа! Амма Хважамжам вуч
  хьурай? Им квехъ галаз алакъалу я? Хва? Хцин рангарихъ галаз вуч алакъа ава? Руш тиртӏа, маса месэла!
  Жамжам вуч хьурай?
  Чӏалав акатайвал эгечӏна жедач! Чӏал — ата-бубайри тунвай виридалайни багьа аманат я.
  Ам чӏурзавайбуруз лянет хьурай!
  24. «СЕД ХЬУЙ ВАЗ!»
  
  ХЪЕЛ атайла гьар са дишегьлиди къаргъишда. Гила
  акӏ туштӏани, виликдай гьакӏ тир. Гила акьуллу-'камаллу ва арифдар, алим дишегьлияр пара ава: абуру лап
  хъел атайлани къаргъиш тавун мумкин я. За ахьтин дишегьлийрин вилик, мисал патал чи алим Уьнейзат вахан
  (Мейланова Уьнейзат Азизовнадин) вилик вдсрамзава.
  
  hӏm ...
  
  AM а кардиз лайихлу я. Ада кхьенвай чун патал кьадарсуз батьа ктабар...
  Суьгьбетдал хквен. Вири къаргъишар сад садаз ухшар я:
  — Вун аллагьди икӏ авурай, ваз аллагьди акӏ авурай, ви ирид тухум икӏ хьуй, ви диде -буба икӏ хьуй,
  ,ви диде-буба ак! хьуй, гъил алатрай, сив патахъ хьурай,
  кӏвач хурай, гьача-пача хьурай, вилер буьркьуь хьуй,
  япар биши хьуй, вун кьена, ви балаяр кьена, ви кӏвале
  яс хьурай, ваз аллагьди бала гурай ва гилан девирдин
  цӏийи къаргъиш: ви кӏвале капитальный ремонт хьурай!..
  Заз туьрк халкьарин чӏалар, урус чӏал чида, зун и
  халкьарин арада яшамиш хьана, заз дагьус танви
  халкьар чида, зун абурухъ галаз яшамиш хьана ва гилани яшамиш жезва, аламат кар ам я хьи, и халкьарикай
  гьич са халкьдини лезгийри хьиз къаргъишдач. Лезги
  дишегьлиди хьиз лугьузва за:
  — Ваз сед хьуй ваз!
  — Сед хьайиди!
  Зун, квез чида, лингвист туш. Зун литератор я. Гьа и
  пеше себеб яз, заз лингвистдиз хае са бязи кьетӏенвилер
  хае я. Гафуникай ни атун. Гафунин ранг акун. Гафунин
  дад гьисс адун...
  Сед хьуй лугьудайла, лап чӏехи мусибат хьурай лугьузва! Сед нин гаф я? Мусибат я ирандин гаф я, я
  арабрин. Амма сед? Мусибат цуч ятӏа чун гъавурда
  акьазва. Амма сед? Ам гь»кӏ жезвайди я?
  Ша чна «ВЕТХИЙ ЗАВЕТДАИ» са кГус кклин:
  «...буба рекье тваз, ада (ихтилат Авраамакай физва. —
  Р. Гь.). Гьалдейрин Ур гадарна, ам Гьаррандиз куьч
  хьана ва Ягьведин буйругъдалди вичин тухумни, мукьвабурни вири туна, вичин хтул Лотахъ галаз санал Фелестиндиз рекье гьатна, гьана адакай азад ва куьчери са
  кас хьана, гьана ам яшамиш хьана. Ина Амор ва Сед
  шегьеррин а<гьалияр>   чпин намус ва виждан кьацЬурунай жаза гана вири санал
  терг жезва ва тек са Лот, гьич са куьникайни хабар авачир
  гунагьсуз яз, сагъ амукьзава...» (И. Шифман. «Ветхий
  завет и его мир». Москва. Изд. полит, литература. 89-йис.
  77-чин).
  Тарих бубадиз фадлай малум я, археологрини гила
  субутзава:и шегьерар, Амор ва Сед хьайи шегьерар я.
  Абур кьведни са йифиз, са геренда чили туыкьуьмна, тахьай гьисабна. Залзала хьайила.
  Ихьтин мусибат а девирра хьайи кар тушир!
  И мусибат са несилди муькуь несилдив агакьариз
  хьана.
  Гьич са шакни алач: и СЕД хьурай гаф чи патарихъ
  я арабри, я чувудри гъана, я ПЕЛАЗГИЙРИ.
  РА — РАГЪ, ИСИДА — ИСИТӏА.
  СЕД гафуникай рахайтӏа, ам, гьа чна виликдай лагьайвал, чили туькьуьмай шегьердин агьалийрин кьилел
  атай мусибат, бела хьиз, несилри рикӏелай ракъур тийиз, сада садаз лап пис, виридалайни мусибатдин къаргъиш ийидайла, лугьуз хьана:
  — Сед хьуй ваз!
  — Заз сед хьана!
  — Сед хьуй адаз!
  25. ЗИ ЯЛВАРМИШУН
  
  Играми дуст!
  За чун, лезгияр, иранвияр я лугьузвач. За чун, лезгияр, я грекар я, я гьиндусар я лугьузвач. Чун, лезгияр — лезгияр я .Амма са «ар ава: зун чи милли таран
  шагь дувулдикай ва адал алай хилерикай рахазва.
  Яб це хъеандиз: ваз чида Мегьамед пайгъамбар
  гьи«1 пайда хьанатӏа. Ваз чида ислам гыикӏ пайда хьанатӏа. Ваз чида Араб халифат гьикӏ пайда хьанатӏа.
  Ваз чида .монголри гьатта Европадин са пайни (Монголиядай акъатайбуру) гьикӏ чапхуннайтӏа. Исятда
  Монголияда Чингис хандин сур авайдини ваз чида. Ваз
  чида Осман империя гьикӏ пайда хьанайтӏа.
  Ибур вири вуна ктабрай кӏелна, ибурай вуна имтигьанарни вахкана. Шумудни садра!
  Вуна садрани лезги миллетдин гьакъиндай имтигьан
  вахканач. Мектебда ахьтин таре гузвач. За зи и ктабдин
  сад лагьай паюна эцигнавай са месэла ава: дегьзаманайрин Грецияда хьайи, ПЕЛОПЕНЕССДИН ЧКАДИН
  АГЬАЛИЯР ХЬАИИ ПЕЛАЗГИИРИННИ ЧИ ДЕВИРДИН ЛЕЗГИЙРИН тарихдинни, чӏаланни культурадин
  ухшарвилер, садвилер къалурун. За абур къалурна: чӏалалди. Топонимиядин мисалралди. Тарихдиз ва археологиядиз хае жува кӏелай ктабрай за лезги кӏелдайдаз
  суьгьбетна: ПЕЛОПЕНЕССДАИ ПЕЛАЗГИЯР грекри
  
  ӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏӏ
  
  — агьейвийри акъудна, агьейвийрикай абурун чилерин,
  абурун культурадин иесияр хьана.
  ПЕЛАЗГИЯР гъвечӏи Азиядиз акъатна. Абур шумудни са агъзур йисуз Египетдихъ, Финикиядихъ, Фригиядихъ ва лап эхирдай ВАН государстводихъ галаз санал
  хьана ва къедалди ада, гилан лезги миллетди, вичел
  агъзур йисари эцигай абурун гелер хвена, чалди агакьарна. Авачирбуру чпиз ТАРИХАР туькӏуьрзава, чаз
  гьа авайди аквазвач. За илимдин кӏвалах кхьизвач: захъ
  ахьтин фикир авайтӏа, за жуван субут авунин система,
  концепция туькГуьрдай. Герекди садра машинкадал
  элягъ хъувун жедай.
  Кьин кьазва за, лап къизилдин синидаллаз гъана, зи
  вилик академиквилин шагьадатнама эцигайтӏани, за ам
  кьабулдач, заз ам герек туш, за, гьелбетда, чухсагъул
  лугьудай ва ахпа алава хъийидай:
  — Митарован музейдиз хутах.
  — Музейдиз? Къизилдин синини Митарован музей
  диз? — ван къвезва заз шаир Байрам дашан. — Валлагь
  вун кими жезва...
  — А-ан, сини?.. Сини турай! Сарар авахьнава зи,
  белки сарарин духтур къалажугъви Байбута...
  — Акунани? Академиквилин шагьадатнама герек
  туш лугьузва, къизилдин синидай чухсагъул... Сарар
  амачир писатель я...
  Зарафатсуз за и эсседал гзаф зегьмет чӏугуна. Пуд
  романдин зегьмет. Ятӏани зи рикӏ шад я. Вучиз ятӏа чидани? Чи хайи чӏалан вилик, чи хайи чилин вилик, чи
  хайи халкьдин вилик буржи кьилиз акъудай хьиз я! Я
  чаз, я чи хтулриз, путулриз чи милли руьгьдин цӏай
  хкахьзавай гогъ акун кьисмет тахьурай, эй Аллагь! Гьа
  и гафар за гьар пакамахъ, гьар нянихъ ийизвай капӏ я,
  Аллагьдивай ийизвай тӏалабун ва ялвармишун я.
  26 АНТИЧНЫЙ КОЛОНИЯ
  
  ПУДКЪАННИ кьве йисуз ирид дапӏардин кӏаник,
  ирид сейфда, ирид ракьун сандухда чинебадаказ хуьзвай
  сирерин пара паяр эхиримжи кьве йисуз винел акъатна!
  Ахьтин сирерикай рахадай кьилдин чка ва вахт къве да, исятда заз маса месэладикай са куьруь суьгьбет
  ийиз кӏанзава. Краснодардин край низ ван хьанач? Виридаз ван хьана. Ана Геленжик шегьер авайди низ чидач? Виридаз чида. Чидатӏа лап хъсан я.
  
  За лугьузвайди ам я хьи, гьа и Геленжик шегьерда
  грекри, грек миллетдин векилри чпин кимел Советрин
  грекрин Вирисоюздин общество туькӏуьрнава.
  Ина, Геленжикда, цӏийи эрадалди ругуд виш йис
  амаз дегьзаманайрин грекри чпин античный колония
  туькӏуьрнавай кьван!
  Чи йикъара гьа грекрин тухумри, чпин чӏал ва культура хуьн патал, чпин Геленжикдин ва къваларив гвай
  чилерин экология хуън патал милли общество туькӏуьрнава. Грецияда ва Кипрда авай организацийрихъ галаз
  алакъа хуьзва.
  Аквадайвал, и грекар Кавказдиз атана кьве агъзурни вад виш йисалайни виниз я.
  И малуматдикай (1990-йисан январдин «Известия»
  газетрикай сада и гьакъиндай кхьизва) даях кьуна хьуй,
  и грекар гьатта Сулладин кьушунри Митридат, Гшечӏи
  Армения, Албания кукӏвардалди са шумуд виш йис вилик куьч хьанва...
  Аквазвайвал, заз чи чилерикай Грециядин чилерин
  ни атун, заз чи чӏалакай грек чӏалан ни атун дуьшуьшдин кар туш. Зун геле гьатнава. Заз аквазва, зиди буш
  амп авун туш.
  27. АГЪЗУР ЙИСАРИН АГЪЗУР ШАГЬИД
  
  ПРОФЕССОР М. И. Шагьновича вичин «Халкьарин
  адетрикай» ктабда грек халкьдин са шумуд адетдикай
  кхьизва. Вич лугьумир кьван, дегьзаманайрин грекри,
  гзаф кьурагь хьайила, рушарикай са рушал къацу пеш
  алай хилер алукӏдай, тайин тир жуьреда руш хилеривди
  кӏевдай. Ахпа са касди адан виликай кьадай ва ам епинаваз хуьр тирвал гваз къекъведай. Манияр лугьуз-лугьуз. Гьа идаз грекри «Гуни» лугьуда. Гуни гьар кӏвалин
  вилик акъвазардай ва гьар кӏваляй экъечӏа<й>   Чна идаз Пешапай лугьузва. Амма Гунини ава чахъ.
  Ам марфар акъвазарна рагъ гъун патал ийидай. Зи рикӏел рушари лугьудай манияр алама:
  А Гуни-гуни хьун герек,
  Гунидиз рагъ гун герек!
  Цава авай чӏулав пехъ
  Ракъин нурди кун герек!
  Чими ракъар низ кӏанда?
  
  Къуьлер кӏватӏдай ратӏариз!
  Чӏимел йикъар низ кӏанда?
  Цӏннин шараг нуькӏвериз!
  Афни кӏешниш низ кӏанда? Чи
  Гунийрин сивериз!
  
  Гуни гвай рушариз ширинлухар гудай: ка'каяр, пампасияр, шуьреяр, пахлаваяр, иситӏа ва гьич са затӏни
  тагудай кӏвалерни жедай. Авачир. Девир гьахыинди
  тир, амма адетар, къилихар авай, абур хуьзвай.
  28. ТИРШ
  
  САДРА са ахмакь грекди вучиз ятӏани язух Диогеназ къурхуяр гуз жеда. Диоген — вичин челегдин къеняй экъеч! тийизвай кас, са касдихъ галазни рахан тийизвай кас. И залумдин хва къанмаз атана гьавалат жеда Диогенал.
  Диогена идаз гафни лугьудач, им гьич тӏветӏряйни
  кьадач. Эхирни и къанмазди Диогеназ гьарай гуда:
  — Э-эй! Валлагь, исятда за ви кьилиз сад чуькьведа!
  Гила Диогена идаз жаваб гуда:
  — За ви чапла патахъ са тирш яда!
  Диогеназ къурхуяр гузвай кас «атда. Кьулухъ вил
  ягъиз! Себеб?
  Себеб ингье: лап дегьзаманайра хьайи са гьи ятӏани
  императорди вири уьлкведа цӏийи къанун твада кьван:
  эгер хьи, са инсанди ви чапла пата тирш яда, вуна адаз
  гьасятда лагьана кӏанда:
  — Хийир хьуй! — И кар тавурдаз жаза гуз хьана.
  Жерме ийиз хьана.
  Лезги халкьди и адет гилани хуьзма. Чапла пад, эрчӏи пад гьисаба кьазмач, тирш ягъайдаз лугьуда:
  — Хийир хьуй!
  ДЕГЬЗАМАНАДИН ГРЕЦИЯДА таза аялдин пелел
  тӏарун алтаддай, вил такьурай лагьана.
  Лезги бадейрини таза аялдин пелел тӏарун алтадда.
  ДЕГЬЗАМАНАЙРИН чувудри чпин ракӏарин гуьрцелдилай дуьаяр авай запаб куьрсдай кьван. Гьада и
  кӏвализ хата-бела, чинерар, иблисар ахъайдачир кьван.
  Дегьзаманайрин Грециядин агьалийри гуьрцелдин
  патарив гвай чкаяр чинеррин мескенар яз гьисабдай
  кьван. Чи лезги халкьдин гьа«1 гьисабда. Гуьрцелдилай
  
  камна алатдайла, кӏвачин кӏаник килигна кӏанда. Чинерриз тӏуш гуда на, ви кӏвалахар мух жеда,
  29. ВАХТУНИН АЛЛАГЬ
  
  КВЕЗ чида: дегьзаманайрин Грецияда гъикьван аллагьар авайтӏа! Советрин девирда муаллимрилайни пара а девирда аллагьар аваз хьана. Бегьердин, Рекьерин,
  Гьуьлерин, Муьгьуьббатдин, Цаварин, Сагъламвилин,
  Пехилвилин, Ажугъдин, Зкуьнин, Агалкьунрин...
  Абурукай виридакай тафаватлу са аллагь авай: Вахтунин! Вахтунин аллагь ГЬУЬРУЬНОС! Вири тух жез
  хьана, тек са ГЬУЬРУЬНОС тух тежез. Вучиз лагьайтӏа
  ам ВАХТУНИН аллагь тир! Вахт гьадан ихтиярда ава.
  Ада вири незва. Гьатта вичин аяларни! Гьакӏ хьайила,
  вири адалай ажуз жезва. Къанмаздила'й вири ажуз
  жезва! Къэнажагъсуздалай, марифатсуздалай вири
  ажуз жезва...
  Риваятдин камаллувал акутӏун! Дугъриданни, виридалайни къуватлуди, внридалайни камаллуди, виридалайни гужлуди, маса къачуз тежедайди, гаф акат тийидайди, инсафсузди, дегишиз тежедайди — ВАХТ я.
  ВАХТУНИ вири ийида, вири дуьздал акъудда. Вири
  чпин чкайрал ахцукьарда. Гьар садаз вичин алакьунриз
  килигна гуда. Лайихлувилериз килигна гуда. Эхир хьи,
  ВАХТУНИВ гвай ихтиярар садавни гвач.
  Гьа и тух тежедай аллагьдални ЗЕВСА гъалибвал
  къазанмишна. Са зурба къванцикай «ъундах авуна, а
  къван тангарик кутуна, вугана вахтунин аллагьдин сиве,
  туькьуьмна и къван, рекьида ГЬУЬРУЬНОС!
  За тикрарзава: зи хуьре, зи аял вахтара, тух тежедайдаз ЖИГЬУЬР лугьудай. Дувул сад я: гьуьр.
  Яраб чаз и тарихдин, чсультурадин гелер вучиз акуиачтӏа? Тахьайтӏа Советрин девир атайдалай инихъ чи
  кар-кеспи суза авун хьанатӏа? Заз чиз, гьакӏ хьана. Суза авун, кьил хуьн...
  30. КАЛЕНДАРАР
  
  ЛЕЗГИ халкьдихъ вахтунин календарар ава: са шумуд. Чи къунши хал<кьарихъ>   за хабарар кьуна. Хиве кьада: авач.
  Лезги халкьдин дегьзаманайрин календаррин гьа
  
  къиндай «Литературадин Дагъустанда» са шумуд авторди кхьена. Алай вахтунда, заз чиз, профессор Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова «Лезги календаррин» винел
  кӏвалахзава. Баркаллу кар я, чидач, ам кӏелун мус
  кьисмет жедатГа.
  Дуьньядин виридалайни дегьзаманайрин халкьарин
  календарар авай са ктаб акъуднава: «Иландин арифдарвал». Чи лезги календарар а календаррихъ галаз гекъигун (жедайтӏа эгер) зурба кӏвалах жедай.
  Календарри халкьдин яргъал ва дерин тарихдин,
  халкьдин культурадин ва илимдин шагьидвалзава.
  31. МЕТАЛЛРИН ТӏВАРАР
  
  СЛАВЯН халкьарихъ чпин чӏаларин «хзан» ава.
  Лезги чӏал иберийско-кавказский группадик акатзава, «Дагъустандин хзандик». Вучиз? Кавказда яшамиш
  жезва лугьуз?
  Грек чӏал, мисал патал, гьич са группадик ва я «хзандик» акатзавач. Тек я. Вич вичиз. Эрмени чӏални гьакӏ
  я. Алимар чи чӏалан месэлайриз килиг хъувун герек я.
  Ша чна лезги чӏалалди металлрин тӏварар лугьун: Ракь.
  Гьулдан. Буьруьнж. Кишпир. Цур. Кьуркьушум. Мукьруф... Ша чна и тӏварар са-сад лугьуз, сесиниз яб гун.
  Ахпа фикир ийин: физический ери ва металлдин сес!
  Аку абурал гьикьван тӏебии ва къадим тӏварар алатӏа!
  Советрин властдин девирда фантастический кГвалахар
  кьилиз акъатна: са затӏни авачирдаз вири хьана, вири
  авайди са затӏни авачиз амукьна.
  32. АРИФДАРРИН ЯДИГАР ГАФАР
  
  И ДУЬНЬЯДАЛ арифдаррин арифдарри чпелай чун
  патал, вири инсаният патал гзаф багьа ва пак гафар
  туна:
  — Чир хьухь ва рикӏел хуьх! И дуьньядал вири гьадисайрин, чӏехи ва гъвечӏи вакъиайрин, бахтлу ва
  бахтсуз «ьисметрин, начагъвилерин ва сагъламвилерин,
  илимлувилерин ва авамвилерин арада сих алакъа ава.
  Эгер йифиз ви руфун тӏазватӏа, юкъуз вуч тӏуьнатӏа,
  рикӏел хкваш, адакай азад хьухь. Эгер пакамахъ ви
  кьил тӏазватӏа, нянихъ вуна вуч хъванатӏа рикӏел хкващ
  ва тедбир аку.
  
  Вири инсаниятдиз и кар дегьзаманайрилаи инихъ малум я...
  Эгер къе ваз чи умуми милли гьал сефил ва пашман
  яз аквазватӏа, себеб чира: тедбир аку, тахьайтӏа, иДуд
  йисалай мадни пис жеда.
  33. ЛЕЗГИСТАНДИН ЯРГЪИРУШАР
  
  Памфлет
  ДУГЪРИДАННИ, чи дуьнья кьиляй-кьилиз михьиз
  дегиш жезва. Нин рикӏе вуч аватӏа, ачухдиз лугьузва.
  Ихтиярар ганва. Абхазри, осетинри, чеченри, ингушри,
  тувинри, татарри, башкирри, талишри, немсери, гагаузри, комийри, якутри... чпиз кьилдин республикаяр тӏалабзава.
  Чи лезгийрихъни са дерт ава: Сталинан девирда гъалатӏ яз кьве патахъ пайнавай лезги халкь санал хъийидай са рехъ жагъур хъийцн. Лезги халкьдин акьуллу
  келлейри и кардиз чӏехи къимет гузва, абуру и кардин
  винел кӏвалахзава, амма гьа и арада садазни хабар
  авачиз акьван гъвечӏи вождар пайда жезва хьи, вун вилер экъис хьана абуруз крлигиз амукьзава. Ибур гьи най пайда жезвайбур я? Ибуруз вуч герек я? Ваз абуру
  къарагъарзавай «ьван месэлаяр акуназ хьуй! Сада, мисал
  патал, вичин пулдалди (идахъ икьван пулар гьинай
  атанатӏа? Чарарин пул, къуллугъчийрин мажибар, типографиядин машинри» пулар, рабочийрин мажибар...)
  цӏийи «Лезгистан» газет ачухзава. Редакциядин дарамат
  эцигна куьтягьзава. Ирид мертебадинди. Гьамни идан
  пулдалди я. Редакциядин вилик чар-гьавизар! Пальмадин, кишмиш-хурмадин багълар, аквариумар... Гьар са
  отделдиз са «Шкода» машин. Вичиз, лагьайтӏа — са
  «Мерседес».
  Са масада нДийи журнал ачухзава. Журналдин
  тӏварни «Лезгистан» я. Ида вичин журналда анжах романар чапзава. Журнал нДувад разделдикай ибарат я.
  Объем — къанни цӏуд печатный лист. «Новый мирдилай» яцӏу я. Редсоветдин членар — къанни вад кас. Чи
  уьлкведа тек са и журнал мелованный чарарал акъудзава.
  Пуд лагьайда лезгийрин прогрессивный писателрин
  ассоциация тешкилнава. Ида ягъай цӏиртӏ виридалайни
  яргъаз фена! Идан ассоциациядин членрин кьадар виш
  21*
  
  касдилай анихъ алатнава. Гьич са гьикая, са шиир
  кьванни кхьиз тахьай писателарни ава. Лап са цӏар вуч
  я, гьа са цӏар кьванни <кхьиз>   Ибур писатель жез гьевес авай лезгийрин ассоциация я
  жеди, гьакӏ хьайила чпи чпиз прогрессивный писателар
  лагьай тӏвар гузва. Хъсан я ман. Икьван чӏавал ктабар
  акъатай, халкьдиз чидай писателар вичин ассоциациядиз кьабулзавач. Ада ахьтинбур саймишни ийизвач.
  Исятда вири лезги хуьрериз, мектебриз, заводриз, фабрикайриз акъваз тавуна чарар ракъурзава: низ писатель
  жез кӏанзаватӏа, дуьз лагьайтӏа, лезгийрин прогрессивный писателрин ассоциациядин член жез кӏанзаватӏа,
  председатель Гьафтом Гьайиман тӏварцӏел арзани взнос
  ракъурун тӏалабзава. Къул. Взнос — къанни вад, яхцӏурни цӏуд манат. Идарайривайни, майишатривайни
  пулар тӏалабзава. Абуруни ракъурзава.
  Гила суварар гьикӏ кьиле тухузватӏа акунани? Лезгийри вирида кьуьлерзава. Трибунадин вилик. Бармакар цавуз еегьез. Абурун гьарайрин, алхишрин ван дуьньядилай алатзава.
  — Яшамишрай лезги халкьдин вождар!
  — Яшамишрай чи миллионерар — писателар, гьурра!
  Лезги халкьдин милли руьгьдин дамах, шумудни са
  премийрин лауреат, >вири дуьньядиз машгьур писатель,
  ассоциациядин председатель Гьафтом Гьайима вичин
  къацу шляпа юзурзава. Хъверзава. Бахтавар я.
  За и памфлет кхьинихъ гьихьтин метлеб аватӏа лугьудалди, заз къейд ийиз кӏандай: зун са ламран арабадин суракьдава. И Кумторкъала галай пата са фекьи
  пайда хьанва. Лугьунрай, адавай чинерар кьаз жезва.
  Лап диши чинерарни! Заз гьа ламран арабадаваз са бязи гадаяр тухуз кӏандай фекьидин патав.
  Чина вири какахьнава. Аку кӏвачер: кӏвачери тухуда,
  хкида. Аыу гъил: гъили вугуда, къачуда. Аку вилер: вилериз аквада. Аку япар: абуруз ван жеда. Аку кел ле:
  ада вири идара ийида...
  Чина вири какахьнава. Хъипре, хкаж хьана Передал,
  кӏекре хьиз, гьарайзава. Тӏветӏ, вич лекь я, лугьуз, хпел
  гадар жезва...
  Зи рикӏел арифдаррин гафар хквезва; и дуь'ньядал