🕥 31 minut uku

Хкягъай эсерар - Расим Гьажи - 18

Süzlärneñ gomumi sanı 4050
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1888
0.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  хьунилай адаз яргъал гьуьлерал сирнавун хъсан яз акуна. Мумкин я, ада Минди къутармишдайлани гьакӏ фикирна. Вучзавайди я ихьтин маларихъ галаз яшамиш
  хьана? Михьи гьуьле мидаим хьун квелди пис я? Валлагь, заз чиз, ада а тӏурфан алай гьуьлел Минди къутармишдайла, гьакӏ фикирайди я. Туштӏа, заз са затӏнй
  чидач.
  Къурушви чакай чара хьайи йикъалай зун михьиз
  дегиш хьанвайй.
  Зазни са гьиниз ятӏани яргъариз физ кӏанзавай. Вучиз ятӏа зазни и дуьнья дар жезвай. Зи рикӏни гзаф сугъул жезвай. Себеб? Ингье, гьа и акур мал себеб тушни? Вучда ихьтинбур акваз яшамиш хьана? За ибуруз
  малар лугьузва, гьа идалди малар агвуззава... Къуй малари заз багъишламишрай. Са тахсир акъатна зай. Ихьтинбур, сурал фу эцигун такӏанбур, ихьтин кӏвалахдикай кхьиз, рахаз кичӏедайбур малар ваъ, хамар я, чеб ни, кицГери жакьвана-жакьвана тунвай, туькьуьмиз тахьана, зибилрин ящикрин патав амай тӏветӏер, ветӏер
  ацукьнавай хамар я!..
  — Хъирхъишар, — лагьана за ван алаз, ахпа жувни
  хъуьрена. — Ун, хъирхъишар, хъирхъишар! Ибур акурла, абуруз лагьана кӏанда: — Эй, Хъирхъи-иш! Хъир-хъииш!
  Хутӏунна парталар, эцигна къванцел, зун гьуьлуьз
  
  гьахьна. Рикӏ серинарна кӏанзавай. За лап гьа къерехдилай башламишна, яргъаз, лап яргъаз, гимияр физвай
  патахъди сирнавна. Чин цавал. Ахпа кьве гъилни кьилик кутуна, зун цин винел къаткана. Лап кьакьанра,
  аршда цифср авай. Туп-туп. Лацу булутар. Зи рикӏел
  къе гьа къурушви хквезвай. Къе заз зун са йис чӏехи
  хьайи хьиз тир.
  Текдиз секйн гьуьлел хьун, цин винел...
  Гъетеринн жуван винелай рапрап гун...
  Герек жуван рикӏелни лацу дишегьли хквен...
  Яргъал бушлухрикай, инсанрин кьисметрикай, сур
  ва сурал эцигай фу такӏан, абурукай кичкдай маларикай фикирар авуи!.. Гьикьван зурба леззет я? И дуьньядал яшамиш хьун, и дуьньядал са вуч ятӏани аннамишун, са вуч ятӏани кӏан хьун, са вуч ятӏани такӏан
  хьун, са низ ятӏани нифрет авун, са низ ятӏани виридалайни пак гьиссер бахш авун... гьихьтин зурба бахт я!
  Ахпа мадни мичӏи яргъаз килилун... Хайи ватандикай, хайи чиликай мани лугьун. Матросди хьиз, лепе
  алай, пехъи лепейри сада сад незвай, сада сад тергза вай гьуьлел. Тахьайтӏа яшамиш хьана вучзава?
  Галатнаваз, кьве гъил къваларилай, ракьар хьиз, залан хьана, куьрс хьана, къерехдиз экъечӏдайла, лап патавай завай аялдин сесини хабар кьуна:
  — Халу, вуна зунни аниз тухудани? Гьутӏаа-аниз тухудани?
  Зи патав, пицӏиник кьван це аваз, шуькӏуь, куьруь
  киферни, псидин тумар хьиз хьана, япарилай куьрс хьана, бицӏи са руш акъвазнавай.
  — Гьиниз тухудани? — жузуна за.
  — Гьу-у-утӏаниз, — ада, гьуьл къалурна... — Гьуутӏа вили чкадиз!
  К«ӏамарни сад садак ккӏайла, заз ам цин винел
  эцигнавай нини хьиз аквазвай. За адан гъиликай кьуна.
  Чун кьведни санал къерехдиз экъечӏна. Бицӏи руша
  вичин гьа псидин тумар хьтин кифер шуткьуниз башламишна. Адан трусикдикай кужум жезвай яд рехи къванцел кьуразвай.
  Чи патав кьве жегьилни са итим атана. Итим яцӏуди
  тир. Жегьилар — яхун. Итим шалварни, агъдин перемни адамаз гьуьлуьз гьахьна, ада вич кьежирна ва ахпа
  ам гьа агъдин шалварни, гьа агъдин перемни вичел аламаз, къумадал къаткана. Чин кӏаникна.
  
  — Й зи юкьваз тӏуш це, чан Кьаоум, — мурМурна
  ада.
  Жегьилри са вуч ятӏани кушкушна. Абуру сада муькуьди кӏула кьуна. Ахпа вичин юлдаш кӏула кьунвайди
  агъдин шалварни, агъдин перем аламаз къумадал къатканвайдан кӏула акьахна. Тӏуш гуз.
  — О-о-о! Кьасу-ум! — гьарай акъатна къашанвайдай. — О-о! Кьасу-ум! Вун яхун акваз вуч залан я!
  Ооо! Ооо!
  Вири хъуьрезва. Жегьиларни ван акъуд тийиз хуьрезва. Зунни хъуьрезва. Зи рикӏелай пис кГвалахар
  алатна. Са легьзеда чинал хъвер хьайила, зи сугъулвал,
  пашманвал квахьна. Къаткана зунни и къванцел. Агъзур йисуз агъзур инсанди, виш несилри чпин ял тунвай
  къван къе зйди хьана. Низ чида пака нинди жедатӏа?
  Гьуьл хьиз вили ва секин цавари, цавун бушлухрини
  заз лайлай язвай. И дуьньядин чӏехивал буч я! Инсанрин рикӏерин гуьтӏуьвал (дуьз лагьайтӏа, инсанрин ваъ,
  маларин Ва я хъирхъйшрин) вуч я! Налугьуди, циферилайни а пата, лап кьакьан бушлухра са ни ятӏани са
  гьихьтин ятӏани музыка язавай, кфил язавай ва адай
  вири дуьнья виЧихъди жаламишзавай сирлу сес гьа яргъал бушлухриз чикӏизвай. А сесйни зазни гьа яргъариз
  эверзаваЙ.
  Зун элкъвена гьуьлуьз килигна. Кьуркьушумдин ранг
  алай яргъал ятара тек са гими аквадай. Заз акӏ тир хьи,
  а гимидатек къурушвиди сирнавзава.
  Гьуьлуьн лепейри зун алай къван гатазвай: лершлерш! Низ чида абуру вуч лугьузвайтӏа? Лепейрин чӏа*
  лал. Чпин чӏалал. Низ чида абуру вуч хабар гузвайтӏа?
  Абурун винел са талаш алай. Абуру гьа талаш къван це эцягъиз, мадни гваз хъфизвай. Ахпа мадни къуватлу
  лепедал эцигна, мадни эцязавай. Низ чида, абуру и тек
  талаш гьикьван и къванце эцядатӏа!.. Тӏурфан жедал ди, а талаш гьабурун ихтиярда жеда. Нурфан хьайила,
  и лепеяр чеб чпел гадар жеда ва талашни гьуьлуьвай
  къерехдиз гадарда.. Гьеле гьуьлуьн къанунрай садан
  кьилни акъатнавач.
  Гишин чайкайри тӏуьн патал дяве ийизвай. Гьуьлуьн
  даяз къерехра. Чкӏана. Ван ацалтна. Сад садал гадар
  жез. Кьегьалвиликай магьрум хьана. Игитвиликай магьрум хьана. Анжах са тӏуьнин «ъайгъуда. Кӏизри кьаз.
  Ни кӏизри кьуртӏа, муькуьбур гьадал гадар жез. Гьада*
  вай а кӏизри къакъудиз. Сада садаз кӏуф ягъиз.
  
  Бязи вахтара лепедик акатиз, абур телеф жезвай...
  Динж жезвай. Тахьайтӏа, им къушарин уьмуьр яни?
  Кӏизрийрин гуьгъуьна гьатун?.. Гьамиша лепейрал? Гьамиша галтад жез? Гьарайиз? Садаз муькуьдахъай кичӏез?..
  Гимида зун юлдашри гуьзлемишзавай. Билишни
  старпом зи вилик кваз хтанвай. Кьведни хъсан тир.
  — Корнее-ет! — гьарайзавай Билиша старпомдиз.
  — Корнее-ет ( За ваз дуэлдиз эверзава!
  Билиш кьван пуд авай старпомдай сесер акъатзавай.
  Вичин къуьнер зурзазвай, хъуьруьн кваз вичяйни гьакӏан сесер акъатзавай:
  — Ну, ну, ну! Ну, ну, ну! Беляши!
  Аквадай гьаларай, къе ибур кьведни санал хьанвай.
  Низ чида къе Билиша шумуд официанткадиз, «Шнапс!»
  «Ром!» лугьуз, заказар ганатӏа?
  — Ваз гьикӏ кикӏиз кӏанзаваӏ Тапанчийралди, тахьайтӏа, къилинжралди?
  — Ну, ну, ну! — вичин кьам чухваз, старпом хъуьрезвай.
  Билишанди зарафат тушир:
  — Эвера жуван секундантдиз — Билишан фикир
  ам гьак! ахъаюн тушир. — Корне-ет! Къе ви эхиримжи
  югъ я!
  — Ну-у! — хъел къвезвай старпомдиз.
  — Господи! — ван акъатна Варварадин. — Госпо
  ди, мадни вич вичел алач. Биля!
  Са гъиле перемдин цен кьуна, Варваради Билиш
  галчӏуриз-галчӏуриз «убрикдиз хутахна.
  
  Xӏӏ
  Барйаллу къурушвиди, валлагь, зун рикӏелай алудначир. Зулун зхирдиз Бакуда, Каспарда зун адан чарчи
  гуьзлемишзавай кьван. Заз а чар Каспардай чи гимидиз
  старпомди хкана.
  Зун, за квез кьин кьада, гьеле чар кӏел тавунмаз,
  ам вич акур кьван шад хьанай. Юлдашрини гуьзлемишзавай: аку кван вуч кхьизватӏа. Кӏелна за, чина хъвер
  аваз, лезгидал кхьенвай, дуьз я, виридаз салам-дуьаяр
  авай. Са касни рикӏелай алуднавачир. Гьатта Гьуьлуьн
  Аждагьандизни! Амма адаз ни лугьудай? Старпомди?
  Лугьурай.
  
  — Гьина кӏвалахзава? — жузуна Миндиди.
  — БМРТ-да кхьенва, — лагьана за. — Ам траулер
  я. Большой морокой рыболовный траулер! БМРТ!
  — Мажиб гьикьван аватӏа, кхьенвани? — хабар кьу
  на Варваради.
  — Ада, валлагь, вири кхьенва... Чеб ругуд вацралай
  садра «ъерехдиз хквезва лагьана кхьенва... Хтайла, Ма
  жиб вири санал са вад агъзурдав агакьзава, лугьузва...
  — О-о-огьо-о! — ван акъатна Бйлишан. — Санал
  вад агъзур! Шнапс! Ром! Шнапс! Кьве вацралай зун
  гьана ава! Все! Бес я чан акъатайди и легенда! Нафт
  авай легенда! Уь-уьфт! Вад агъзур! Санал! Къе йифиз
  за Джонсаз чар кхьида! Санал фиданй? — Билиш заз
  килигна.
  — Гьелелиг завай гаф гуз жедач, — лагьана за. —
  Акъваз кван садра!
  За йифди къурушвидикай фикирнай. Къурушвиди
  кхьизвай хьи, бес чеб ругуд ва я муьжуьд вацра океанда жезва; дуьз я, аниз почта гъизва. Транспортдин гимиди. Гзаф вахтара самолетди гъида. «Самолетди почта
  гъидайвал ваз акуназ хьуй, — жхьизвай ада. — О, товарищ Муталлим, — гьа ина хьиз захъ галаз зарафатзавай. — Радиодай хабар гуда. Чунни жеда цавуз килигиз. Палубадал. Къведа самолет, гьа чи патав гадарда са челег. Ракьун. Сварка авунвай челег. Тӏурфан
  алайла, кӏиреривди гьа челег кьадалди чан акъатда.
  БМРТ пароход туш, Муталлим, им са шегьер я. Ина
  консервияр ийидай завод ава. Чӏехи завод. Ина кинотеатрар, бассейнар, ресторанар, библиотекаяр, гьамамар...
  вири ава! Нянин школани ава... — Дуьз я, вичиз чарар
  къвезвач, кхьизвач. Ни кхьида? — Вуна хьайитӏани
  кхьихь».
  — Валлагь, за ваз йикъа са чар кхьида, сивиз зун
  кьейи къурушви, лагьана за жува жуваз. — Белки, зунни гьа патарихъ акъатда жал?
  Билишани Миндиди завай адрес кхьена. Гьа и кьежей,
  марф къвазвай, циф авай йифиз чна вирида
  къурушвидиз чарар кхьена. Чарар чав гумазма.
  — Зун фейидай яхъ!
  И арада чи кубрикдиз старпом атана. Гьакӏ. Тӏаматӏама къугъваз,
  — Зун Владивостокдавайдай яхъ, — лагьана адаз
  Билиша. — Заз куьн, лацу кӏарабар, садни чизмайди
  туш!
  
  ӏӏӏӏӏӏӏUUӏӏUӏӏU'JHӏHӏUӏӏӏӏ ӏШ
  
  — Ну, ну, ну! — авуна старпомди. — Шнапс!
  • — Зунни физва, — лагьана за.
  — Ну-у! Вунии?! Бес ви чкадал ни кӏвалахда?
  — Ни кӏандатӏани кӏвалахрай!
  — Уь-уьфт! — авуна старпомди. — Кьве йис! Кьвб
  йис! Кьве йис кӏвалахун чарасуз я! Дальний плаванйедиз физ кГанзавай гадаяр!
  Къугъванач Билиш адахъ галаз тӏама-тӏама. Башламишна Билиша заз минетиз.
  — Аку, вун фин герек я Гьуьлуьн Аждагьандин па
  тав. Гьадаз «ӏaH хьайитӏа, ваз фидай ихтияр гуда. Ваз
  характеристика кхьидайди гьам я. Старпомдин чГалахъ
  жемир. Ам цуфатӏ я! Вач Гьуьлуьн Аждагьандин патав.
  Каютадиз...
  — Квахь, вун кими хьанва!
  — Зун дили хьайитӏани, кими хьайитӏани, за ваз
  акьуллу гаф лугьузва!
  — Валлагь, вун кими хьанва! Гьуьлуьн Аждагьанди
  заз яб гунни?
  — Вучиз гудач?
  Зун амукьна агь аладриз. Билйшаз яб гудани, гудачни? Гьик! авуртӏа, хъсан я? Варварадини лагьана:
  вач!
  Каютадин ракӏарив агакьдалди зун Билиша рекье
  туна.
  Гатана за рак. Жаваб авач. Мадни гатана. Сурай
  къведай хьтин са ван атана:
  — Да-а...
  За рак ахъайна. Урусдалди салам гана.
  — Здравствуйте!
  Ам дивандал къатканвай. Каютада стол, стулар,
  гуьзгуь, Каспи гьуьлуьн карта, са этажерка «табар
  авай. Этажеркадин винел таблеткаяр алай. Вичин дивандин винелай Лермонтован портрет куьрснавай.
  — Ихтияр авани? — хабар кьуна за урусдал.
  — Ацукьа, — явашдиз лезги гаф ван хьана заз. Зун
  къудгъун хьана.
  — Зун ви патав атунин себеб ам я хьи, — урусдал
  рахана зун.
  — Ацукьа! — ван алаз рахана ам. Яраб ам тир жал?
  Лезгидал? Зун мадни къудгъун хьана. И рахазвайди
  вуж хьурай? . •
  Гьа-и«1-са шумудра: ида ацукьа лугьуз лезгидалди,
  зун къудгъун жез, инихъ-анихъ килигиз хьана.
  — Зун лезги я, — лагьана ада. — Лезгидал рахух.
  — Вуа-а! — мад сеферда къудгъун хьана зун. —
  Вун лезги?! Лезги?
  Зун ацукьна.
  — Лагь вуч хабар ятӏа!
  — Зун училищедай атана са йисни...
  — Куьрелди!
  — Ина са къурушви авай, гьам фена... Гьада...
  — Куь-рел-ди!
  — Эгер куьне ихтияр,..
  — Владивосточдиз? — гьарайна ада. — Владивостокдиз... Къурушвидиз са лезгини ӏкӏанзамачир! Ваз вуч
  хьана?
  — Зунни Билиш...
  — Вуна Билишар, Ширишар тур!
  — Ваз къурушви лезги тирди чидайни? — геждиз
  хабар кьуна за.
  — Бес чидачирни?
  — Фидай ихтияр гудач, яни? — жузуна за.
  Бирдан ада, вилер зи вилера туна, гугрумарна:
  — Гьа фена вун Владивостокдиз! Дальний плава*
  ниедиз! Фена! — налугьуди, ада лозунгар лугьузвай,
  ам гьа жуьреда ударение эцигиз рахазвай. — Пулар па
  ра къачуна! Са кьве йисалай пабни къачуна! Мадни
  гьуьлел! Вун гьуьлел — паб масабурун гъиле! Аяларни
  жеда! Мадни са вад йис алатда! Акъатда и кар дуьз дал! Чир жеда ваз. Гадарда вуна вири! Кӏвални, пабни,
  аяларни! Элкъвена хкведа вун гьа иниз. Тек са шалвар
  алаз! Са куьникайни тахьана!
  — Акӏ жедатӏа, ваз вуч чида? — жузуна за. Регъуь
  хьана. Хъсан хьана, ада жаваб ганач. Заз адан вилер
  акваз кӏан хьана. Килигна зун абуруз. Налугьуди, дакӏарар я, шуьшеяр хана, къанвай утагъ я. йисаралди
  цӏай тавунвай... Я туштӏа, им вилер ахъаз амаз, кьенвай инсан я.
  За гьиссзавай хьи, и инсан са мус ятӏани пара жъуватлу инсан хьана. Ракь хьтин. Асландин рикӏ авай.
  Жуьрэтлу. Ахпа адан кьилел са мусибат атана...
  Адаз инсанрихъ галаз рахаз кӏанзамач. Адаз са ни
  ятӏани лугьуз тежер са вафасузвал авуна. Амма ам чна
  лугьудай Гьуьлуьн Аждагьан туш, бедбахт са инсан я.
  Чун киснавай, жув иниз вучиз атайди тиртӏа — зи
  рикӏел аламачир, валлагь, аламачир. Двигателдин ван
  къведай: гур-гур-гур-гур!
  
  Лугьуда хьи, са шумуд йисан сиягьат са камунилай
  башламиш жезва. Бес са шумуд йисан сиягьат куь тягьни гьа са камуналди жезвачни? О-о! И инсандикай
  чна авур кьван фикирар! Чи яргъал сиягьат, хаталу
  сиягьат, дагъдин жигъирар, джунглийрай фенвай рекьер, аквадай гьаларай, гьа Инал куьтягь жезвай...
  Зи вилик «ьуьзуь итим квай. Кьилелай чӏар фенвай.
  Туьхвенвай къалиян фитӏинзавай. Чина агъзур бириш
  авай.
  — Фена Варварадивай са недай затӏ гъваш, — лагьана ада.
  Зун кӏвачел къарагъна.
  — Зи тӏвар Къарабег я! Мад Гьуьлуьн Аждагьан лугьуз тахьурай!
  Зун къецел экъечӏна. «Яраб им гьакъикъат ятӏа? —
  рахазвай зун жув жувахъ галаз. — Зун вичин патав
  атана акурла, ахъа хьанва...»
  И йифиз зи вил ахвариз феначир.
  Инсанрай кьил акъудна куьтягьиз жедани?
  Пака за адавай хабар кьада. Яраб адан «ьилел вуч
  мусибат атанватӏа? Вучиз адаз рахаз кӏндачтӏа? Инсанар такӏан ятӏа?
  Гила чна адаз гьикӏ лугьун? Къарабег? Гьуьлуьн
  Аждагьан? Гьа виликан хьиз Гьуьлуьн Аждагьан лугьудани?
  Бегьем са пуд юкъуз зун адан патав хтанач. Заз ада
  вичи эверна кӏанзавай. Амма ада эверун анихъ хьурай,
  мумкин я, гьатта зун вичин рикӏелайни кваз алуднавай
  жеди.
  Вач зун адан патав. Каютадиз. Гьа вич я. Са кӏусни
  дегиш хьанвач. Зун гьасятда рахана:
  — Куьн гьихьтин хажалатди эзмишзаватӏа, заз лагьайтӏа жедачни?
  Ада кьил галтадна. Ахпа адан мишекъат чина хъвер
  гьатна. Амма садлагьана адан чин ак! агаж хъхьана
  хьи, заз адан рацӏамар кьуьгьуьрдин рипер хьиз
  акуна.
  — Агь лезгия-яр-туьремеяр!.. — ада заланз-заланз
  пудра кьил юзурна. — Чавай шегьерриз экъечӏиз хъижезмач...
  Зун амукьна фикир-хиялиз: яраб идаз туьрема-лезгийри вучнатӏа?
  Эхирни са юкъуз, дуьз лагьайтӏа, рагъ акӏидай вах-
  тунда, зун вахтадавайла, атана зи патав Гьуьлуьн Аж дагьан. Къалиян фитӏинзава.
  — Лугьудани за ваз? — гугрумарна адан сесини. —
  Чир хьухь! Исятда Никита Сергеевича лезги харжар
  алуднава! Сталиназни, Багъировазни цӏай язва! — ада
  вичин гъил вилик яргъи авуна, юзурна. Налугьуди, ам
  захъ галаз ваъ, а пата гьуьлел алай са нихъ галаз ятӏа ни рахазвай. — Туьрема-лезгийри вучзава? Тфу! Квасадин жинсер!
  Инал за квез лугьудай са кар ава: им 1956-йис тир.
  Къубадин лезгийри «лезги харж» гузмачир. Милли месэлаяр вири халкьдин месэладиз элкъвенвай.
  — Къилинждив хьиз, чи хайи чил кьве патахъ пайнава! — лагьана ада. — Гьа месэладикай Москвадизни
  чизва! Маса халкьаризни чизва! Гьа месэладал машгъул
  хьана кӏанзава, амма туьремайри вучзава? Гьа месэла
  арадай акъудзава! Гьа месэла кӏевзава! Чир хьухь! Са
  да цӏийи «Искра» акъудзава! О-о! Ленин! Бакунин! Ба
  бушкин! Са масада цӏийи «Современник» акъудзава!
  О-о! Некрасов! Белинский! Герцен! Хорассандин къабачидин хцикай Максим Горький хьанвэ! О-о! Ида иДийи
  союзар туькӏуьрзава! Инал са десте! Анал са десте! Гьутӏанал са десте! Вучда на? Чукуриз гьатзава вилик!
  Туьрема-лезгияр!.. Чаз я Бакуда, я Махачкъалада шегьердиз экъечӏдай чин амач, хтул!..
  Дуьз лагьайтГа, а вахтара ибур заз чидай месэлаяр
  тушир. Гьуьлуьн Аждагьандиз вичин рикӏ бушариз кӏанзавай. Са низ ятӏани лагьана кӏанзавай. Низ лугьу дай?
  Зурба лувар квай пуд чайкади гимидин винел чпин
  лувар ахъайна. Абур са легьзеда гьакӏ акъвазна. Бир дан абуру пудани санал Гьуьлуьн Аждагьандин сес тикрарна. Чпин чӏалалди.
  — Кью! Кью! Кью!
  Ахпа абуру заланз-заланз лув хгана. Заз абуру Гьуьлуьн Аждагьандиз салам гайи хьиз тир.
  Дуьз я, зун а йисара гьа.кӏан гада тир. Амма лезги
  гада тир! Зи хуруда лезги рикӏ авай, зи дамарра лезги
  иви авай!..
  ...Гила захъ галаз я къурушви амач, я Гьуьлуьн Аждагьан.
  Гьуьлуьн Аждагьанди Атлантикада балугъар кьазва.
  Гила зун адан гъавурда акьазва... Туьремайри зазни
  
  садра регъуь авуна. Бакуда са редакциядиз фенай зун.
  Шиирар гваз. Лянет хьурай абуруз. Мад за абур кхьизмач! Жуваз абур са затӏ хьиз жедай. И за лугьузвай кар
  жедалди. Гьа икӏ Бакуда са редакциядиз фена зун. Ина
  гьалтна зун гьа Гьуьлуьн Аждагьанди лугьудай туьремайрал! Зурба ксар я ибур. Чпивай хьайитӏа. Кьуд кас!
  Сад алим я. Сад вождь я. Кьвед шаирар. Алимди лез гийрикай макъалаяр кхьизва: успатзава хьи, бес вири
  халкьариз чӏалар авайла, лезгийриз чпин чӏал авайди
  тушир, абур гъилин ишарайралди рахаз жедай... Им гьа
  и рекья'й алим я кьван! Бакуда! Вождь сив япарив
  агакьзаваи (иллаки хъуьредайла) лезги чӏал чидай монгол я. Ида «Правда» газетдай са-кьве жаваб къахчунва.
  Вири дуьньядин месэлаяр гила идан гъиле ава! Бе-ес!
  «Правдадай» маса ни жаваб къачуна? Вождь! Лезгийрин бахт гила ахъа жеда, гьа чарари, жавабдин чарари
  ахъайда! Муькуьбур шаирар я: сад лапьайди аквадай ла, ина адал вири хъуьрезва. Себеб? Ида и дуьньядал
  гьич са касдивайни ийиз тахьай ва тежедай аламатдин
  кар авунвайди я. Автобусда... Инсанриз виридаз аквазакваз... Ахпа суддини къарарда кхьенва: «вичин спермаяр масабурал чукӏурна». Гила им лезги халкьдин виликкьилик квайди я. Налугьуди, нуькӏ я, тум акъатнавай
  нуькП Тум квачир нуькП Яраб идан гьал къазаматда
  гьикӏ хьанатӏа? Кьуд лагьайди — классик! Чин яру я.
  Чинални картуф хьтин са нер. Сивин къвалай гъер
  авахьзава. Умуми дафтарар акъудзава. Жибиндай. Гьабура идан классический шиирар ава. Вичелай гъейри, са
  касдивайни <кӏелиз>   чекмеяр. Маз такунвай. Ирид йисуз. Вилер — вечрен
  вилер. Нер авахьзава. Яйлух авач...
  Ибур, лезгийрин вождар, гьатнава Бакудин куьчейра... Редакцийра, издательствойра. Чпини лезгийриз
  экъуьгъзавайди я.
  Гила зун я Бакуда, я Махачкъалада — куьчейриз
  экъечӏзамач.
  Гила зун къурушвидин, Гъуьлуьн Аждагьандин гъавурда хъсандиз акьазва. Эхь, чина тракторри, гурцӏул ри, калери сирнавзва... Чина самолетри, лекъери, пеленгри цанар цазва... балкГанри, цГегьери манияр лугьузва...
  
  хш
  За табдач: зи пак гьиссер, зи ир ид цавар из лув гу дай гьунарлу гьиссер йис-сандавай хкахьна. Тахьай хьиз.
  Михьиз.
  Гила жуваз хъуьр уьн къведа. Айгьамдин хъуьр уьн:
  зи авам вал вуч тир? Зи дуьзенавал вуч тир !
  Зи пак ва гьунарлу гьиссер къурушвидини Гьуьлуьн
  Аждагьанди — зи муаллимри яргъал океанриз тухвана.
  Зи пак ва такаб ур л у, г ь унар л у гь иссер гьаб ур ухъ га лаз ава.
  Тӏурфанра.
  Къаяра. Мекьера.
  Гьакӏ хьайила, за гьа сифтедай лагьай гафар исят дани тикрарзава:
  — Руфуна фу авачир, диде ахварай аквадай бахта вар йисар! Куьн xynӏ гуьзел туширни! Куьн xynӏ ширин
  туширни!
  Гила, налугьуди, са ни ятӏани зи вилер яйлухдивди
  кутӏуннава.
  Гила заз яргъарай гьич садрани яргъи р ушан нур а ри эвер гузмач.
  Квез чида: къураматдин зул сефилди ж еда.
  Пашманди.
  Начагъди.
  Гьуьлел, лагьайтӏа, зул пехъиди жеда. Азгъунди же да. Гьафтейралди тӏурфан алайди.
  Чими кубрикдиз хтай галатнавай матросди пакадин
  йикъакай фикирда:
  — Яраб пакани гьа икӏ ам укьда жал? Лянет хьурай
  ихьтин гьуьлуьзни, ихьтин зулузни! Кьведазни!
  Ам м а за я гь уь л уь з, я з ул уз, са даз н и л я не тз ава ч.
  Куьз герек я?
  За квез гьикӏ лугьун: зун, адет яз, гьамиша киснаваз
  жеда.
  Нихъ галаз рахада? Хиялар -фикирар яр гъара жеда.
  Зи вилер икай гьам иша къур ушви карагда.
  Заз гьамиша адан манидин ван жъведа .
  Заз адан къуватлу руыьдин, сесинин ван жезва. Вуч да ван хьана?
  
  Гьуьлуьн Аждагьанни рикӏелай алатдач. Заз абур
  кьведни сад я. Къуватлу. Такабур. Мерд...
  Тек-туьк, куь кьин зал алач, чӏалахъ хьухь, валлагь,
  гьа садра са легьзеда акур лацу дишегьли вуч тир, —
  гьамни вилерикай карагда... Яраб адаз зи рикӏикай хабар ятӏа? Бажагьат. Бахтавар хьуй вичиз. Куьнни бахтавар хьуй.
  
  ЧУН ЧАЗ КИЛИГДАЙЛА...
  Повесть-эссе
  Зулун гарал галтад жез, къариблухрай къвезавай,
  Мичӏи йифиз Лезгистанда са къарби тар шезавай...
  
  Лезги халкьдин манидай
  СИФТЕ ГАФ
  
  «»Ъанажагълу гьар са инсандиз чида: гьа хайи йикъалай башламишна, инсанди вичин сур галайнихъди гьерекатзава. Куьне садра кьванни и кардикай фикирнани?
  Вичин эхиримжи мескендихъ. Гьа мескен ни гьазурдатӏа, гьинал жедатӏа, нин къвалав жедатӏа, вун аниз ни
  рекье твадатӏа... гьич са касдивайни, гьайиф хьи, лугьуз
  жедач.
  Гьакӏ ятӏани, са кьадар яшариз акъатайла, акьуллу
  инсандин уьмуьрда ахьтин са легьзе алукьда хьи, ацукьна текдиз, ам вич вичихъ галаз рахада:
  — Яда!
  — Гьун!
  — Ви шумуд йис я?
  — Лугьунрай са яхцӏурни цӏудав агакьзава...
  — Яхцӏурни цӏудаа-а-ав? О-огьо-о!
  — Вуч о-огьо-о?
  — Яхцӏурни цӏудав... лугьун чна, вун пудкъад мертебадин са кӏвале яшамиш жезва... Яшамиш жезвай.
  Хьуйни? Гила вун гьа пудкъад лагьай мертебадай эвичӏнава яхцӏурни цӏуд... Лап чилел агакьиз амайди...
  «Аман бала, Суна чан»... Гъавурда акьазвачни?
  — Ваъ.
  — Эй! Чугундин чайник! Ваз ей мескен аквазва, мес
  кен! Низ чида шумуд югъ аматӏа, шумуд варз аматӏа?
  Шумуд йис аматӏа?.. Фикир ая: низ вуч лагьана кӏанзавай? Вуч рикӏелай алуднава? Вун мад кьулухъ элкъве дайди туш гьа! Лагь жуван эхиримжи гаф!
  Я ктаб гьакӏ пайда хьана. Эхиримжи гаф хьиз.
  
  Лезги чилин вилик, В AT АН ДИН валик, халкьдин
  вилик — эхиримжи гаф. Амма заз гьеле эхиримжи гаф
  лугьуз кӏандачир. Захъ ийидай кӏвалахар ава.
  А кӏвалахар за тавуртӏа, маса касдивай бажагьат
  ийиз жеда. Абур анжах са за авуна кЫнзавай, зи хиве
  авай кӏвалахар я. Жавабдар кӏвалахар. Пак кӏвалахар.
  ВАТАНДИЗ, ЛЕЗГИ ЧИЛИЗ, ЛЕЗГИ ТАРИХДИЗ талукь кӏвалахар.
  Къуй заз Аллагьди (къурбанд хьурай чун вичиз) гьа
  кӏвалахар кьилиз акъуддай муьгьлет гурай. Артух гьич
  са югъни. Гьич са сятни.
  Са шумуд гаф и ктабдикай. «ЧУН ЧАЗ КИЛИГДАИЛА» пуд паюникай ибарат я. Вири паяра ЛЕЗГИ
  ХАЛКЬДИН ТАРИХДИН, ЧӏАЛАН, КУЛЬТУРАДИН
  месэлаяр, яру гъал хьиз, вилиз аквазва. Гьар паюна вичин проблема ава. Гьар са пай виш чиникай ибарат я.
  Гзаф кьадар кьилдин кьилерикай. Гьар кьилиз вичин
  мана-метлеб ава.
  Сад лагьай паюна, гьа и ей гъилевай паюна, чи атабубайрин яргъал кечмиш заманаяр ава. Античный тарих. Делилар. Малуматар. Рекъемар...
  Кьвед лагьай паюна, — Сталинан, Багъирован девиррикай, къе чи кьилел атанвай пашман гьалдин асул
  себебрикай.
  Пуд лагьай паюна, — чи къенин югъ. Чун авай гьал.
  Литературадинни искусстводин къуллугъчийрин, шаирринни писателрин уьмуьрдикай. Яратмишунрикай. Ни
  вучзаватӏа, гьам.
  Кӏвалах куьтягьна (дуьз я, муькуь паяр набордиз
  гьазурна кӏанзава) чин уьзуьагъ яз, рикӏи хъвердайла,
  ни ятӏа хабар кьазва:
  — Гьик! я? Кьве роман кхьенайтӏа, хъсан тирни? Лагьанайни, кьамир и кар гъиле? Кьве роман маса чӏалаларал акъатайла, низ чида, ваз шумуд агъзур манат пул
  къведайтӏа!.. Вун гьиниз ялар ягъиз фидайтӏа? Са вадцӏуд лезгиди ей и затӏ я кӏелда, я кӏелдач.
  И футфачидиз са ни ятӏани зи сесиналди жаваб
  гузва:
  — И ей гафариз са виш йис идалай вилик Пришвина
  жаваб гана: ваз чидани ада вуч лагьанатӏа? Чидач?
  «Яратмишунрин бинеда писателдин къилих ава».
  Дуьз жаваб гана. Адан фикир зани давамарзава:
  — Зи герояр вири кесиб инсанар я, татугай кьисмет
  рин жегьилар я. Вирини жагъурзавайбур я. «Диде ва
  дагълар» повестда Суьлейман вичин бахтунихъ къекъвезва.
  «Гьуьлераллай лезгияр» повестда» вичин гимидивай
  къакъатнаваи къурушви вичин бахтунихъ къекъвезва.
  «Яргъи мехъерин» иеси Идрис вичин бахтунихъ къекъвезва.
  «Стхайрин йифен гуьруьшда» Сули вичин бахтунихъ
  къекъвезва.
  «Лацу Гар» — чубандин киц! вичин кечмиш заманадихъ, хайибурухъ, чубанрихъ, суьруьйрихъ, кицӏерихъ
  къекъвезва.
  Эхирни «Чун чаз килигдайла» эсседа зун, — гьабур
  вири яратмишай кас, — пелел гъил эцигиз, рикӏик къалабулух кваз,гагь кьулухъ килигзава, гагь — вилик. Чун
  накь гьи гьал тир, къе гьикӏ я, пака гьикӏ жеда? Зи ватанэгьлийри и кардикай фикирзаватӏа?
  АВТОР.
  1. АТА-БУБАйРИН КЪУВАТ
  
  »Д
  егьзаманадин Ирандин машгьур пачагь хьайи Да*
  рийди садра скифрин пачагьдиз чар ракъурда кьван.
  Кхьида хьи, бес заз вахъ галаз дяве ийиз кӏанзава. Вуна вуч лугьуда? Вун гьазур яни? Гьазур хьухь.
  А вахтара хабарсуздаказ гьужум авун айиб кӏвалах
  яз гьисабдай жеди. Скифрин пачагьди дяведикай кьил
  къакъудда. Разивал гудач.
  Дарийди мад сеферда чар ракъурда: «За ваз вуч лагьанай? Гьазур хьухь, зун къвезва».
  Чара атӏуда скифрин пачагьдин. Вучрай ада? И сефердани ада сабурлувал хуьда. Жаваб ракъурда: «Чна
  вучиз дяве ийин? Чахъ куьне къахчудай шегьерар авани? Авач. Багълар-мулкар авани? Абурни авач. Чун
  куьчери халкь я, къе инал — пака анал. Динж акъваз,
  саташмиш жемир».
  Дарий динж акъваззавайни? Акъваздач Дарий динж.
  Залумдин хци гила пуд лагьай чар ракъурда: «Акӏ ятӏа,
  куьн кичӏерхъанар я».
  Гзаф фикирда, тӏимил фикирда, эхирни скифрин па
  чагьди и къудурмиш хьанвайдаз ихьтин жаваб ракъур
  да: «Вуна чаз кичӏерхъанар лугьузва, яни? Акӏ ятӏа, ша
  чна икӏ ийин. Флан дереда, ваыДуи кьере чи ата-бубайӏ8*
  
  рин сурар ава. А чилерни.а сурарни чаз ата-бубайри тунвай пак аманат я. Куьне гьа сурарик жуьра, ахпа квез
  чун чир жеда».
  А-агьаа-ан! Дарийдиз герекди гьа им тир кьван!
  Къведа Дарий гьа лагьай чкадиз. Барбатӏда залумди
  скифрин ата-бубайрин сурар. Kӏyp гуда. Сурарикай
  амукьайбур гьакӏан келекуьтуьрар жеда. «Ма квез куь
  ата-бубайрин пак чилер, пак сурар!»
  Хабар жеда и кардикай скифриз. Къведа скифар,
  акьахна чпин дили балкӏанрал. Алукӏна вирида зирегь
  партал. Са гъиле къалхан, муькуь гъиле тур. Гьар са
  касдин вилерай иви авахьиз. Япарай гум акъатиз. Бе ес, ргада ибурун иви!
  Ата-бубайрин пак сурариз гьакӏ ийин? Им нивай
  эхиз жедай кар я? Им ни эхай кар я? Жеда скифрикай
  гьар садакай са кард. Са аслан. Атана агакьда абур
  Дарийдин кьушундив. Къив гуз, гьарайиз, къирмишда
  ибуру Дарийдин кьушун. Сад амай кьван!
  Тарих бубади гьа икӏ ихтилатзава.
  Ата-бубайрин сурар несилрин зигьин я.
  Ата-бубайрин сурара вири ава: къуват, зиреквал,
  жуьрэтлувал, сагъламвал... кьегьалдиз мани лугьуз хьун,
  кьегьалдиз кьуьлериз хьун, вири, вири, вири!
  Мус абур ви рикГелай алатайтӏа, чир хьухь: вун ажуз
  жеда. Вун шуьткьведа... Лап дидедин руфуна амаз набутдиз элкъведа. Валай жувалай аслу тушиз.
  Ваз жуваз течиз.
  Ваз ви къуншийри, ви чирхчирри ви тӏвар лугьудач|
  ви гуьгъуьна тӏуб туькӏуьриз, вал хъуьруьнарда:
  — Туьрема...
  Аллагьди чаз ахьтин кар кьисмет тавурай. Ахьтин
  югъ чи вилериз такурай.
  Дегьзаманайрин ата-бубаяр чир хьана кӏанда.
  Чаз чизвани абур?
  2. ПЕЛАЗГИЯР ВА Я ЛЕЗГИЯР?
  
  Акьуллу-камаллу авторди кхьенвай ктаб кӏелунилай
  чӏехи лезет аватӏа? Бажагьат. Амма и сеферда, нубат
  дин пДийи ктаб <кӏелна>   кутуна. У-у-уф! Зи хиялар яргъал тарифриз фена...
  И ктабди зав веревирдер ийиз вугана. Хъсан акунач
  заз чи зигьин. Чаз чи дувулар гьи девирра аватӏа чизвач. Чи халкьдиз, лугьузва за.
  Эхь, эхь, чаз чун дуьздиз чизвач, стхаяр!
  За и ктабдин тӏвар авайвал хуьзва. УрусДал: «Черноморская держава Митридата Евпатора». Акъуднавайди Саратовдин университет я. 80-йис.
  Чи эрадин 1-виш йисуз Чӏулав гьуьлуьн Кефер пата,
  Кьибледин ва Рагъэкъечӏдай патан къерехра авай вири
  халкьар, къебелеяр (бегьем са виш) санал кӏватӏна,Понтидин пачагьлугъ — Митридат Евпатора зурба са государство туькӏуьрда. Амма чир хьана кӏанда, Рагъакӏидай пата Рим авай. Виридалайни зурба ва гужлу государство! Римдиз Митридатан государство аквадай вилер
  жедани? Ваъ, гьелбетда. Вучна кӏанда? Муьтӏуьгъарна
  кӏанда. Барбатӏна кӏанда. Тергна кӏанда.
  Римдин кьушун, кьилени вири дуьньядиз машгьур
  полководецар аваз, гьатда Кавказ галайвал рекье.
  Эвел Сулла.
  Адан гуьгъуьналлаз Лукулл.
  Эхирни Помпе-ей!
  Акакьзавач Митридатан гуж. Ам Гъвечӏи Армения*
  диз катзава. Адаз Албанйядивай куьмек кӏанзава. Пудкъад агъзур атлу кьушун къачуна (албанвияр) ам Помпеяхъ галаз дяведиз рекье гьатзава.
  Ятӏани, къебелеяр — къебелеяр тир. Абуруз низам
  чидачир.
  Абурни Помпеян кьушун сад садав гекъигиз жедайни?
  Албанвиярни вири телеф жезва.
  Эхирни, къад чӏал чидай, пуд жунгавдин къуват квай
  Митридата вич душмапдиз есир тахьурай лагьана зегьер
  хъвазва. Амма адаз, гьамиша маса касди вич зегьерламишуникай кичӏез, «зегьердиз акси зегьер хъвайидаз»
  гила зегьердини таъсирзамач. Эхирни и кьегьал касди
  вичин нуькердин вилик кьил эцигзава. Гьамиша вичин
  къуллугъдал хьайи. Гьамиша вич хвейи лукӏравай тӏалабзава:
  — Ягъа гардан!
  Исятда Чӏулав гьуьлуьн къереХда адан тӏвар алай
  дагъ ава: Митридат дагъ.
  Арменияни, Албанияни грекри кьазва. Шумуд йисуз?
  Кьве виш йисуз? Пуд виш йисуз? В ад виш йисуз? Лугьузвач Тарих бубади. И чилерал абуру чпин хуьрер кутун тавуна жеч. Дяведа гъалиб хьайида магълуб хьаЙидан чилерал агъавал ийидайди сир туш. Тарих буба кис
  хьанватӏани, Чӏал буба кис хьанвач. Чахъ чи чӏал ава.
  27?
  
  Лезги чӏал. Чӏал тарихдин гуьзгуь я. Тарихни чӏал са
  арабадин кьве чарх я. Яшамиш хьуй чи чӏал! Исятда
  ада чаз са бязи сирер ачухда.
  Ацукьнава зун са гъил ченедик кутуна. Гагь закай
  дегьзаманадин албаиви жезва, гагь грек...
  
Sez Lezgin ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Хкягъай эсерар - Расим Гьажи - 19