Хкягъай эсерар - Расим Гьажи - 09

  ни... Амма са шумуд югъ алатна... Бирдан ви нуккерри
  зун...
  — Экъуьгъмир, зун кьуьзуь, са къуьнел Ажал алай
  пачагь я, вунни кӏвач сура авай... Са кӏвач сура авай
  кьуьзуь, начагъ кицӏ... Экъуыъун кутугнавач... Дуьздиз
  рахух... Туьнт жемир...
  — Туьнтвал зи ивида ава. Зи тебят гьахьтинди я...
  — Ахпа вуч хьанай?
  — Эцигнай зи туьтуьнал кьуьл... Ви нуькерри. Бамишнай зун...
  — Вучиз? Себеб? Инсафсузар...
  — Вучиз? Гьегь, вучиз... Сифтедай зазни чир хьаначир... Ахпа... агь, аман Аллагь... кузва... зи япар, виридалайни тӏардай чка кузва. Вич лугьумир, и залумриз
  герекди зи япар атӏун я кьван!.. Ибурун вири кӏвалахар
  зи япарилай аслу я кьван! Ибурун аваданвал, ибурун
  сагъламвал, вири уьлкведин бахтавар гележег... Гьеъ!
  Гьа юкъуз ви нуькерри зун япаривай магьрумнай, Шагь
  Абас. Гьа.юкъуз (алатай кар я) за вазни, ви бубадин
  бубадизни къаргъишнай, лянетнай, Шагь Абас! За а
  юкъуз, Аллагьдизни къаргъишнай, чилеризни, цаваризни лянетнай! За лагьанай: эй Аллагь, вуна заз и япар
  гана. Ганани? Гана. Эвел гана, ахпа вуна абур вучиз
  атӏуз гузва? Ваз аквазвачни? И вуна ганвай затӏ и инсанри, вучиз къахчузва? Вуна абуруз а ихтияр гьикӏ лагьана гузва? Абур заз герекбур туширтӏа, вучиз вуна
  ганвай? Къе зи япар атӏайда, пака зи тумни атӏудач ни? Атӏуда. Ваз вучиз аквадач? Вучиз вуна чаз кииДериз тумар ганва, ахпа гьа вуна гайи тумарни, япарни
  атӏуз гузва? Пака зи тум атӏайда, муькуь юкъуз зи мез
  атӏудачни? Мез атӏайда ахпа зи туьд атӏудачни? Пачагьрин пачагьдин имаратдин къене ихьтин адалатсузвал, ихьтин инсафсузвал хьайила, и имаратдивай са тӏимил яргъа гьихыин адалат жеда? Гьихьтин инсаф же да? Гьахъ жеда? Жедани? Пачагьдин имаратдин къене
  адалатсузвал, инсафсузвал ийиз кичӏе тахьайла, бес яргъал вилаятра гьикӏ жезва? Вучзава? Ина, и имарат
  дин къене гьахълувал, адалат чӏурайла, яргъал вилаят
  ра ам гьикӏ хуьзва? Хуьзвани? Зи туьтуьна къизилламишнавай чӏул тунвай, зи кумада ипекдин мес вегьенвай, амма кьве югъни, кьве йиф тир (гьее-е-ей, инсанрин
  инсафсузвал аку тӏун) заз са xynӏ яд, са кӏус недай
  затӏ гузвачир. Вучиз? Заз чидачир. Вучиз заз и жазаяр
  гузвай? Чидачир. Ахпа, пуд лагьай юкъуз гъана зи ви
  лик гимишдин лиген, хпен якӏун кӏусар аваз, гьабурухъ
  галаз
  (зун
  ахмакьдай
  кьуна)
  зи
  япарни
  куьткуьннава... Зав зи як нез таз кӏанзава... Ви
  адалатлу инсанри, ви лувак квай алчах жаллатӏри,
  Шагь Абас! Къув янай за гьа йифиз пакамдалди! Ви
  ирид тухумриз, диде-бубай-риз, ата-бубайриз виридаз
  лянетнай! Бес ийидачни? Вучиз зун Аллагьди
  халкьнавай? ГурнЛул яз! Зун и ви имаратриз вучиз
  акъуднавай? Заз ви имаратар герек тирни? Захъ мегер
  зи ватан, зи хайи чкаяр, зи ата-бу-баяр, зи хпен суьруьяр
  авачирни? Гъана иниз, къизил-ламишнавай чӏулуналди
  кутӏунна, гимишдин легенраваз гъиз, зи якӏар зав нез
  таз? А-а-а-ав! Аа-ав! Пакадалди къув янай за...
  — Ажалди зи туьд кьуна, гьайиф им зи эхиримжи
  югъ жез, эй гьайван, за ваз яб гана, зун ви гъавурда
  акьуна. Вучиз вуна заз и гафар гьа вахтара лагьана чир?
  — Маса вахтунда, вични а вахтара, вун зи гъавурда
  акьадачир.
  — Гъавурда акьадачир?
  — Ваъ. Акьадачир.
  — Вун гьа и югъ гуьзлемишиз акъвазнавайни?
  — Ун. Заз чидай: и дуьньядал гьахъ-дуван тахьун
  мумкин кар туш. Фад-гежвал ава. И дуьньяда гунагькар
  яз, суд-дуван ийиз агакь тавурбурун суд-дуван а дуь
  ньяда ийидайдини заз чизва, ятӏани, заз гьа и югъ аку,
  гьа и югъ къведайди чидай, Шагь Абас.
  — Эй баркаллу гьайван! Гила зи эхиримжи сят я,
  гила завай ваз вуч ийиз жеда?
  Лацу Пеленгди пара хиялна.
  — Лагь, — лагьана Шагь Абаса. — Завай ваз вуч
  кӏандатӏа, лагь.
  __ Вавай заз ийиз жедай са хъсан кар ава, Шагь
  Абас. За ваз гьалалвал гузва, вунани заз, гьа кардай а
  за лугьудай хъсанвал ая. Гьам заз бес я.
  — Башуьсте, эй гьайван. Дуьз я, зи нуькерри ваз
  зулумар пара авуна. Вун баркаллу гьайван я, гьа и гафар заз лугьун патал вун къенин йикъалди яшамиш
  хьана. Пеленгдин иви ава ви дамарра... Мез квай, туьнт
  къилихрин гьайван я вун, жуьрэтлу, такабурлу...
  Шагь Абаса Лацу Пеленгдиз туьмерна.
  Лацу Пеленгдин вилериз накъвар атана, ам шерзум
  хьана, адан туьтуьни ван къачуна. Вири уьмуьр яшамиш хьана, са бахтавар югъ такур, гила рекьидайла па
  
  чагьди (вични рекьизвай) туьмерзавай кицӏи вучрай!
  Бес шерзум жедачни? Адан рикӏ къван туш хьи.
  — Шехьмир, эй дамарра баркаллу иви авай Лацу]
  Пеленг! Лагь заз ви тӏалабун. За ам кьилиз акъудда.'
  Лагь.
  — Эй пачагьрин пачагь! Цӏувад йис жезва зи вилер
  накъвари чуьхуьз. Зун инал кутӏуннава, зи рикӏ зи ва танда ава. Инривай гзаф яргъара, Шагь дагъ лар лугьудай дагълар ава... Гьа дагъларин чӏафара зи ата -бубайрин уьмуьр фена, гьа дагълара зи ата-бубайрин гелер ама, заз кӏандай хьи, садра а дагълар акуна, а чӏа фара са кьве кам чукурна, а чӏафаравай кицӏерин ампдай сесериз яб гана, абурухъ галаз санал жувани са
  кьве сив ампна, ахпа вилер акьална, са кьакьан синел
  и дуьньядилай фин...
  — Эй гьайван! Эй вафалу кицӏ, камаллу кицӏ, икьван йисар алатна, гила вавай аниз хъфиз жедатӏа, ваз
  ви хайибур жагъидатӏа, нивай лугьуз жеда? Вуна са
  фикир ая.
  — Къуй абуруз зун чир тахкьурай, къуй абур амукь
  тавурай, абурун ни кьванни анра амукь тавуна женни?
  Эй Шагь Абас, — Лацу Пеленгди вичин суфатдилай
  авахьзавай накъвариз мез гана. — И зи туьтуьна авай
  зунжур акъудиз тур.
  Нуькерди Шагь Абасан буйругъ гьасятда кьилиз
  акъудна.
  — Эй пачагь! Пачагьдин киц! тӏвар алаз, зунжурда
  кьинилай, азад кицӏ яз, са гьинал ятӏани азаддиз кьин
  еке бахт я. Гьа и кар зи уьмуьрда гьамиша эрзиман
  мурад хьана. Къе ам кьилиз акъатзава.
  Шагь Абасани вичин вилериз атанвай накъвар
  михьна.
  Шагь Абаса кицӏин чӏар аламачир гардандиз туьмерна.
  — Эй вафалу Лацу Пеленг! Аллагьди яргъазрай, заз
  кичӏе я, вун пара зайиф хьанва, ярх хьана са рекьел
  рекьида вун, кучуддай кас жедач...
  — Ва-а-а! Вуна вуч хьана лугьузва, эй Шагь Абас?
  Зи рикӏе гьелени ялав ама! А ялав анжах заз Шагь
  дагъларин чӏафар акурла, зи хайибурун ни чӏугурла, зи
  хайибурун ампдай ван хьана, жувани абурухъ галаз са
  шумуд сив амп авурла, ахпа хкахьда. Анжах гьа чӏавуз! И зунжурдай вуна зун ахъайна, зун зи ата-бубай-
  
  рин маканрив агакьда, гьана са кьакьан синел... Ваз ватандин ширинвал чидач, эй пачагьрин пачагь!
  — Вучиз чидач лугьуда вуна?
  — Ваз чир хьун мумкин туш.
  — Вучиз?
  — Вучиз лагьайтӏа вун адахъ муьгьтеж хьанач, тамарзу хьанач.
  Лацу Пеленгди Шагь Абасан гъилиз мез гана. Яни
  темен гана.
  — Гила зун рекье гьатда. Гьамиша Кефердихъди!
  — Лап яргъарай къарникъуз хьтин са дагъ акурла,
  чир хьухь, гьам Шагь дагь я!
  Шагь Абас къах хьана Лацу Пеленгдин гуьгъуьниз
  килигна.
  Лацу Пеленг тум юзуриз-юзуриз (шадвиляй) Шагь*
  Абасан вилерикай квахьна.
  Низ чида адавай Шагь дагълариз хквез жедатӏа?
  Белки хтана жеди? Нивай лугьуз жеда?
  
  
  9*
  
  8. БАЛКӏАНДИН ДЕРТ
  
  Шагь Абас фена вичин Лацу Леглег акваз. Кицӏив
  икьван рахунар, икьван хажалатар ва рикӏин тӏалар
  хьайила, балкӏандив гьикьванбур жеда? Низ чида? Гьэ-ээйй! Шагь Абас Лацу Леглегдаллаз къекъведай вах-тар
  вуч тир! Гьихьтин къамат авай балкӏан тир Лацу
  Леглег! Пелен юкьни-юкьвал алай яру гъед вуч тир! На
  лугьудай, гуьзелрин гуьзелдин хъуькъвел алай хал я.
  Вилер вуч тир Лацу Леглегдин, вилее-е-ер! На лугьудай, кьве булах я. Гьамга. Ишигъ гудай абуру, нур гудай абуру, жавагьиррн хьиз! И дуьньядал икьван пачагьар хьана, амма ахьтин балкӏан тек са Шагь Абасаз
  хьана. Мисирдай гъанвайди тир гьа! Къизилдив барабар.
  Яб гузвани? Терездин са хиле — къизилар, муькуь хиле
  Лацу Леглег эцигна кьван!
  Шагь Абас далудал алай Лацу Леглегдин кӏвач чилив хкӏадайни? Ва-а-ай! Лув гудай Лацу Леглегди. Вилаятдай вилаятдиз. Шегьердай шегьердиз. Уьлкведай
  уьлкведиз. Пурар вуч тир, пурар! Къизилламишнавай.
  Пурарин кӏаникни къанни вад ранг гузвай халича алаз!
  Ахьтин халича мегер маса пачагьдихъ хьанайни? Гьар
  курквачГди ирид ранг гуз! Гьар са гъал са ран гунинди яз! Агь, девирар, девирар... Акуна-такуна, фена
  
  алатна... Лацу Леглегдин гуьгъуьна кьушунар жедай!
  Цӏиргъер-цӏиргъер! Мани, далдам, зуьрне кьилеллаз|
  Гьихыин девирар тир абур... Яргъал сиягьатрай, Hpr
  сефердай хквез жедай Шагь Абас Лацу Леглегдаллаз^
  Агьалияр жедай рекьин кьве патаз кӏватӏ хьана. Ахмиш
  хьана вири Ирандай. Бегьем са виш касди вирида санал
  манияр лугьуз. Далдам-зуьрнеяр ягъиз. Шагь Абас алхишламишиз. Лацу Леглегдини, кек ягъиз, кьуьлердай.
  Лацу Леглегдини кек ягъиз, кьуьлериз. Рекьин кьве
  патайни агьалийри цуьквер гадриз. Кӏунчӏар^кӏунчӏар!
  Бе-е-ес, гьахьтин вахт ар хьана, амма алатна фена.
  — У-у-уф, аи амаа-ан, — лагьана Шагь Абаса, —
  фана дуьнья! А йикъарни къенин югъ гекъига... Ваз шу кур хьуй, аи Аллагь, вири ваз муьтӏуыъ я, вири валай
  аслу я... Вучда вуна? Ажалдихъ инсаф авач... И дуь ньядал Ажал авай ди туширтӏа, xynӏ хъсан жедачирни?
  — Агьаа-а -ан, — ла гьана Ажалдин сес акъатна, —
  за ваз муьгьлетни ганва, ятӏани вуна закай инсафсуз
  касни ийизва, яни? Вуна икӏ лугьудайди чир хьанайтӏа,
  за вун гьеле накь... За ви кар накь куьтягьдай...
  — Хъел къвемир, аси хьана зун, — лагьана Щагь
  Абаса. Туба астафируллагь!
  — За ваз вуч лагьанай? За ваз къе аси жемир, ла гьаначирни?
  — Ни лугьудай кицӏин чанда икьван дердер жеда
  ла гьа на? Яб га на, яб гана , з ун жув жува л а ла ма ни?
  — Кицӏ дуьз га фар рахазвай. Заз ван хьа н а.
  — Ам зи рикӏ алай кицӏ тир.
  — Исятда ваз Лацу Леглег акваз кӏапзава ни?
  — Эхь. Амни зи рик! алай балкӏан тир. И дуьнья дал виридалайни иерни, виридалай зарбни...
  — Тади ая.
  — Низ чида, адазни гьикьван хажалатар акунватӏа?
  Гьакӏ хьайила, рикӏик къалабулух ква зи ...
  — Вучда на? Ятӏани тади ая.
  Акуна Лацу Леглег, Шагь Абас шехьна. Шехьиз адаз
  регъуь тир, амма накъвар хуьз хьанач. Абур чеб чпелай
  авахьна фена.
  Им вуч гьал я, балкӏанда атанвайди, а? Яраб им гьа
  лацу балкӏан я жал? Им Мисирдин Леглег я жал? Ида кай амайди кьуд кӏараб я хьи! Яраб идаз тӏуьн гудай
  кас амач жал? Яраб нуькерриз им пачагьдин рикӏ алай
  балкӏан тирди чидач жал? Рикӏелай икьван фад алуд на жа л?
  
  Шаксуз, нуькерри Мисирдин Леглег рикӏелай алудна.
  Зунни алудна. Зун алудайла, зи балкӏанни, зи кицӏни
  алудна... Им вуч зулум я, идаз авунвайди? Пакун тӏва лар вири дуьздал акъатнава. Буюр, гьисаба. Вири ак вазва...
  Мисирдин Леглегдин юкьван тар кӏарас хьиз тир.
  Шарасдин чха хьиз.хамунай къецел экъечӏнавай. Экъис
  хьана. Келле, дингин къван хьиз, куьрс хьанвай. Вилер
  хъалхъамра чуьнуьх хьанвай, дуьз лагьайтӏа, хъалхъам рай накъвар авахьзавай...
  Мисирдин Леглегдиз Шагь Абас гьасятда чир хъхьа на. Ам кьил хкаж хъийиз чалишмиш хьана, амма ам
  акьван ажуз хьанвай хьи, адаз [кьил тик кьун четин тир.
  Ятӏани ам кьегьал балкӏан тир, адан дамарра баркал лу иви авай...
  Эхирни са гуж-баладалди, кьуд кӏвачни чилиз яна,
  зурзаз-зурзаз, вири къуват кӏватӏна, кьегьал балкӏан
  кӏвачел къарагъна, ада кьил юзурна, пачагь акуникди
  вич шад хьайиди чирна. Ахпа адаз вич юзуриз к ӏан хьана. Амма такьат кумачир... Ада садра пурх яна.
  — Эй зи лувар хьайи, зи такабурвал хьайй, зи руьгь
  хьайи Мисирдин Леглег! — Шагь Абаса балкӏандилай
  гъил алтадна. — Им вуч гьал я, ви кьилел атанвайди?
  Бал'кӏанди жаваб ганач.
  — Ваз ем вучиз гузвач?
  — Заз ем?
  — Эхь.
  — Ам ви куьз герек я, эй пачагьрин пачагь?
  .— Гьикӏ зи куьз герек я? Зун ви иеси я...
  — Иеси? Бес вун икьван йисара акван вучиз ийида*
  чир? Чна лагьанай — вун сагъ амач...
  — Вучиз?
  — Вучиз лагьайтӏа, чун... Чун а чун яз амач...
  — Зун начагъ тир, — лагьана Шагь Абаса.
  — Икьван йисара начагъ?
  — Эхь.
  — Бес гила гьикӏ я?
  — Гила... Эхиримжи сят алукьнава... Мад заз вун,
  ваз зун и дуьньядал ахквадач, Мисирдин Лацу Леглег.
  — Ви? Шагь Абасан эхиримжи сят алукьнава?
  — Аламат вучиз жезва, эй Мисирдин Лацу Леглег?
  — За ваз лугьун? Мез къведач лугьуз... Заз лугьуз
  кӏандач...
  — Зазни ви гьал акурла, эй зи рикӏ алай гьайван,
  
  рахадай гуьгьуьл авач, ятӏани, зи буржи я, ваз лугьун,
  зи эхиримжи сят алукьнава. Зи чапла къуьнел Ажал
  ацукьнава... Зун ви патав гьалалвал къачуз атан ва...
  Эгер зи патай ваз хасарат хьанатӏа, хажалат хьанатӏа,
  за вун инжиклу авунатӏа, заз багъишламиша, эй зи Мисирдин Леглег...
  Лацу Леглегдин кьил агъуз ахватна. Кйсна
  Лацу
  Леглег. Шагь Абасни кисна. Эхирни Шагь Абас рахана:
  — Вун вучиз кисзава, эй гьайван?
  — За ваз вуч лугьун, эй пачагь?
  Вуна зун исятда
  кӏеве туна... Вун инжиклу авунатӏа,
  лагьана вуна, багъишламиша... Амма...
  Мисирдин Леглег мадни кисна.
  — Вавай вучиз рахаз жезвач, эй гьайван? Лагь заз,
  белки заз течиз, за вун инжиклу авур чка ава?
  — За ваз гьик! лугьун? И дуьнья мидаим туширди
  заз чидай... Вун, Шагь Абасни, и дуьньядал мугьман
  тирди заз чидай... Амма садрани за фикирначир хьи, чи,
  балкӏанрин, чка ламари кьадайди, чи тӏвар ламарал
  эцигдайди... И кар заз чидачир, эй Шагь Абас... Гьее-ей,
  за вазвуч лугьун! Гьихьтин пачагь тир вун, амма вуна
  авур крар... Ни лугьудай? Садани...
  — За лагьанай, эй зи Мисирдин Лацу Леглег! За лагьанай, заз вири аквазва! За лагьанай, заз вири чизва!
  За лагьанай, зун начагъ хьун мумкин кар туш! За масакӏа лагьанай, амма атӏанал заз кицӏи лагьай гафаа-аар! Гьар са гаф са дагъ хьиз залан...
  — Гьее-е-ей! Ваз гьеле сад чизва, кьвед чизвач, Шагь
  Абас! Ада лагьайбур яз вуч гафар я! Абур гьакӏан куьлуь-шуьлуьяр я... Эгер къе ви эхиримжи сят туширтӏа,
  зун вав рахадай... Ваз чир жедай, амма ви эхиримжи
  сят я...
  — Эхь, вуна заз герек гьалалвал гун, тахьайтӏа, зун
  а дуьньяда куз-хъукъуз жеда...
  Бирдан Мисирдин Лацу Леглегди мадни кьил агъузна, ам мадни кис хьана. Гуьзлемишна Шагь Абаса.
  Зхирни хабар кьуна:
  — Вун вучиз хиялри тухузва, эй гьайван?
  — Аллагьдиз акур инсафсузвилер за ваз гьик! гьалал ийин, эй пачагь? Акӏ хьайила, зун гунагькар жедачни?
  — Ам гьакӏ я жеди, амма ваз багьишламишдай, гьа
  лалвал гудай ихтияр ава.
  
  Са кьадар вахтунДа Мисир дин Лег легди мадни ви чин туьхвенвай вилер акьализ, ахъайна.
  — Са кар заз зи рикӏел хкиз кӏанзавачир, амма и
  а рада а ка р вуна ма дни зи риккл хка на.. .
  — Ам вуч кар я?
  — Ви патай заз акур лап чӏехи инсафсузвал я, эй
  пачагь!
  — Гьихьтин?
  — Ша вун зи чандилай алата, эй пачагь... Гила мад
  ни зи и рикӏ, гъиргъиш хьанвай рйкӏ, кана, мад сефер да чӏух авуна вучзава? Вуна авуна а кар — вуна ж а*
  вабни гуда... Авуначиз кӏандай...
  — Мад чун и дуьньядал сад садаз ахквадач, я чан
  гьайван. Къе чна сада садаз гунагьар лу гьун герек я...
  Чаз чир хьун герек я... Абур гьихьтинбур хьанатӏа, ву*
  чиз хьанатӏа... Амма за ваз лугьун, вун заз пара багьа
  тир, жуван велед хьиз, кӏани тир... За ваз, Мисирдин
  Леглегдиз, инсафсузвал авун... Ваз ви ата -бубаяр гьинай ятӏа чидани?
  — Фиръаванрин девирдилай чи тухум Мисирда ви ридалайни зирек, зарб ва иер тухум яз машгьур тир, эй
  пачагь... Заз жув гьинай ятӏа, вужаркай ятӏа,
  иниз
  гьикӏ хьана акъатнавайди ятӏа, вири чизвайди я... Зи гьин квадарнавач за...
  — Савкьват авунай заз Вун... За мехъердайла... Занй
  ви иесийриз гьа ваз барабар къизилар ганай...
  Гьак!
  хьайила, маса низ хьайитӏани мумкин я, амма ваз ин
  сафсузвал намумкин кар я, эй гьайван!
  — Пачагьрин ахмакьвал а кардикай ибарат я хьй,
  абуруз чеб малаикар хьиз жеда... Чан аламаз, эхирим*
  жи сят къведалди, лугьузва за. Ахпа атана
  Ажалди
  туьд кьурла, аквада хьи, малаик хьанач. Вунни гьакӏ я,
  Де яб це!
  — Зи япар ва л ала.
  — Зун иниз, ви имаратриз акъатайла, зал Мисирдин
  Леглег тӏвар эцигайла, зи пуд йис тир. Садра ви нуькерри, ваз течиз, гатанай зун. Акьван гатанай хьи, за вай къахрагъиз жезмачир.
  — Ни гатанай, ни гатанай?
  — Заз къуллугъзавайбуру, лугьузва за. Ви нуькерри.
  — Себеб?
  — Себеб заз чидачир. Себеб заз ахпа чир хьанай:
  вагьшивал, инсафсузвал! Валла гь, рахаз регъуь я. Гата на, гатана, ярхарна, бамишнай зун... Са суткада ятӏа,
  
  еа шуМуд суткада ятӏа, гьа чилел аламукьнай зун...
  Къарагъиз жедачир. Дакӏуннай зи пачаяр. Са чӏар юзурдайла, кьил элкъведай, гьакьван зи пачаяр тӏардай...
  Ахпа заз чир хьанай — вич лугьумир, ибуру зун ахта
  авунва... Эркеквиликай магьрумнай зун!
  — А-а-ан, — кьил агъузна Шагь Абаса. — А кар
  чинра адет я, эй гьайван...
  — Адет я? Адет... Са кьве варз вилик заз са хвар
  акунвай! Эй Аллагь, югъди, йифди зи хиял-фикир гьадакай тир... Гьамиша адан къамат зи вилерикай карагза вай... Акьван иер акунар авай, акьван гуьзел сес авай,
  налугьуди, им къвед я... Килигна сад садаз, виридалай ни багьа сесеривди ва сирлу гьиссеривди сагърай ла гьана, чара хьанай... Ахпа чун мад сеферда дуьшуьш
  хъхьанай... Амма зун эркеквиликай магьрумнавай... Ам
  акурла, зи вилер накъварай ацӏанай... Гьа юкъуз ада
  вичин хъуьтуьл, чими пӏузарривди заз са шумуд темен
  ганай... Гьа юкъуз за вири ви пачагьлугъдиз лянет авунай, эй Шагь Абас... Вуна зун тухумдикай магьрумнай.
  Вучиз? Себеб? Аллагьди зун эркек яз халкь авурла, ву
  на зун а эркеквиликай вучиз магьрумнай?
  — Зазни Аллагьди эркек велед ганач, зй гьайван...
  — Цавараллайдаз ви зулумрикай хабар я, адаз аквазва... За адавай хабар кьуна: вуна зун эркек яз халкь
  авурла, вуна зун а эркеквиликай магьрум авур касдин
  гъил вучиз кьурурнач? Вун гьинва, эй Аллагь? Ваз и чилер аквазвачни? Адалат гьинва? Гила, эй Шагь Абас,
  вуна заз эркеквал вахкайтГани, заз ам герек амач! Ги
  ла зи иви къанва. Гила зи мефтӏ ксанва. Гьакӏ хьайила,
  ахьтин инсафсузвилер ава хьи, абур гьалализ, багъишиз жедач...
  — Я чан гьайван, а кар авун вири дуьньяда авай
  адет я, ам за фикирнавай кар туш...
  — Бес ваз на зи жинс хкудзавайди чидачирни? Ву
  чиз чидачир? Зуи зи бубадилай хьанани? Хьана. Ада
  зун гъана и дуьньядиз. Бес зани сад гъун герек тушни? Мегер тухум хкудуиилай еке инсафсузвал жедани?
  Гьа юкъуз вуна и кардин жавабдарвал ви хиве жедай ди вучиз фикирначир, эй пачагь?
  •— Зун ви гъавурда акьуна, эй Мисирдин Леглег! А
  инсафсуз кардин вилик пад кьун патал за вири вилаятриз фарманар ракъурдай... За и кар акъвазриз тадай,
  амма геж хьанва... Зи эхиримжи сят я... Зи къуьнел
  Ажал ала.
  
  — Гьар са кар ийидай вичин вахт ава, — лагьана
  Ажалди. — Герек вахтунда ви акьул гьинвай?
  — А чӏавуз кьилиз атанач, эй Ажал!
  — Атаначтӏа, жуван жаза чӏугвада на.
  — Вахъ галаз рахазвайди вуж я? — хабар кьуна
  Леглегди. — Заз ахьтин сес сад лагьай сеферда жезва.
  — Ам Ажал я, чан гьайван.
  Мисирдин Леглегди кьил юзурна. Пашмандиз. Вилерилайни са шумуд нагъв алахьна.
  — Эй Шагь Абас, — лагьана Мисирдин Леглегди, —
  чир хьухь, вуна и дуьньядал кефер пара чӏугуна, амма
  абур а дуьньядал ви суд-дуван ийидайла, анал гьахъгьисаб кьада. Маса кас, маса, Аллагьди халкь авунвай
  вуж кӏантӏани хьурай, ам бахтсуз авуна, вуна жув бахтлу авунатӏа, абур ви чандай акъагъарда... Инал тахсиркар анжах вун я... За зи патай ваз гьалалвал гузва.
  — Зун валай пара кьадар рази я, — лагьана Шагь
  Абаса. — Лагь зи патай ви чандиз вуч кӏандатӏа. За ви
  тӏалабун кьилиз акъудда.
  Шагь Абаса балкӏандин экъис хьанвай кӏарабриз
  туьмерна.
  — Заз са зурба тГалабун ава, Шагь Абас.
  — Буюр, зи вафалу гьайван.
  -— И пата са десте ламар, шаркӏунтӏар ава... Абурай
  зи кьил акъатзавач. Къвез иниз, зи патав, заз лам лугьузва! Чеб балкӏанар я, лугьузва... Зи вилик,вад йикъалай пьиз, кьве къалгъан эцигзава... Вучиз? Къалгъан
  ламран ем я, балкӏандин ем туш... Зал зи тӏвар эхциг
  хъувурай, эй пачагьрин пачагь.
  — Ва-агь! Аламат... Абур ахьтин вуч шаркӏунтӏар
  я, ви патав «ъвез, ваз лам лугьузвайбур? Нин шаркӏунтӏар я?
  — Чидач.
  — Гьа инлай кӏвализ элкъвейла, за ам вуч месэла
  ятӏа чирда.
  — Мадни ихьтин са кар: и пата са деве ава. Шумудни са йисар я, амни текдиз хкунал ала. Гьадани югъ ди-йифди вазни, и дуьньядаллай вири пачагьриз лянетзава. Себеб лугьузвач. Алада, гьадан патавни.Аку, вуч
  месэла ятӏа. Са тедбир аку, эй пачагьрин пачагь... Мад
  заз вавай кӏандай са затӏни авач.
  
  
  9. ДЕВЕДИН БАЛГЪАН
  
  Деведин гьал авай чкада кицӏин, балкӏандин гьалдиз"
  рагьмет авай. Деведив гекъигайла, кицГинни балкӏандин
  уьмуьр суварар тир! Бе-ес!
  Шагь Абас деведиз килигиз, къах хьана. Яраб им дяве ятӏа, аюх? Тахьайтӏа, Шагь Абасаз вичин вилерай
  гьакӏ аквазватӏа? Акьализ-ахьайиз вилер, килйгда Шагь
  Абас. Ваъ, деве я. Чан ала.
  Шагь Абаса ам са шумудра диндирмишна.
  Деведи куьтӏнач. Эхь, саймишнач. Ятӏани Шагь
  Абас рахун герек тир. Рахун Шагь Абасаз чарасуз тйр>
  Мегер и чарасузвал хьаначиртӏа, туьд Ажалди кьунвай
  Шагь Абас, галтад жез, шиз деве акваз къведайни?
  Ваъ, гьелбетда.
  — Ваз аквазва, эй Аллагь, вун шагьид я, и гьайванди зун, Шагь Абас, гьич саймишни ийизвач, тахсир зал
  эцигмир...
  Бирдан деведи кьил хкажна, ам виняй агъуз килигна:
  — Хъяхъя-хъя! — авуна ада. — Хъя-хъя-хъя! Ви рикӏел зун гьикӏ хьана акьалтнавайди ятӏа, лагь, заз чир
  хьурай.
  — Эй зи дуст! — лагьана Шагь Абаса. -*- Зй зи рикӏ
  алай Лацу Дагълар! Заз аквазва, вун закай нарази я,
  заз лагьанва, ятӏани...
  — Ваъ, эй пачагь, вуна заз лагь, зун ви рикӏел гьикӏ
  хьана акьалтнава? Гьа кар заз чир хьана кӏанзава.
  — За ваз са гафуналди гьикӏ лугьун, эй гьайван?
  Зи эхиримжи югъ хьанва, зи эхиримжи сятди зун ви патав гъанва... Вун зи виридалайни рикӏ алай деве тир.
  Ваз за Лацу Дагълар тӏвар ганвай... Гила, дуьнья я, чалай аслу тушир, зун рекьизва, зи эхиримжи сят атанва,
  гьакӏ хьайила, вуна заз гьалалвал гун герек я...
  Деведи кьил агъуз хъувуна. Амма адай гьич витӏни
  акъатнач. Са кьадар кисна, ахпа ада са патахъ са балгъан вегьена. И карди Шагь Абасак лап къалабулух
  кутуна. Къе рагьметдиз физвай кас ятӏани, тӏвар-ван
  акъатнавай, дуьньядал виридалайни машгьур хьайи пачагь, им аку, и ни къвезвай, кьацӏай, мурдар деведи
  гьич вичин тумунайни кьазвач. Шагь Абасни инсан я,
  бес рекьизвай инсанрихъ чпин такабурвал жедачни?
  Абур гьакӏан пинеяр туш эхир. Рекьизватӏани, ам паJ
  чагь я. Ам гьеле кьенвач. И деведин амалар, вичин гьал
  аку, ахпа вичин кьамавай ял аку...
  Деведи кьил тик хъувуна. Ам цавуз килигиз башламишна. Аквадай гьаларай адан хияларни алатай йиса риз хъфенвай. Вуч ятӏани рикӏел хкизвай.
  — Эй Лацу Дагълар, — лагьана Шагь Абаса. —
  Вун ихьтинди тушир эхир. Заз аквазва, ви кьилелни
  гзаф гъаза-белаяр атанва, заз вири аквазва, амма зал
  вуч тахсир ала? Зунни начагъ хьана. Къе заз ви кьилел
  атай хажалатар, дердер чириз кӏанзава, лагь зазни чир
  хьуй, зун ви душман туш, зун ви иеси я, зал гьеле чан
  алама...
  Бирдан и деведи, Лацу Дагълари, хци кӏарабар кӏарасдин чхаяр хьиз экъис хьанвай деведи, къваларилай
  цӏакулар авахьзавай, фитер алкӏанвай, вилерни, кьилни, кьилни, япарни гачалри кьунвай и деведи са агь
  аладарна. Акӏ агь аладарна хьи, адан къваларни кваз
  ахцукьиз, къахрагъна. Мандавар эвел хкаж хьана, ахпа
  кьведни санал агъуз ахватна. Бирдан и гьайван, сив
  ахъайна, дилиди хьиз, ван ацалтна хъуьрена:
  — Хъя-хъя-хъя-хъя! Виридалайни, виридалайни, ви
  ридалайни...
  Шагь Абас къудгъун хьана. Эхь, им ахмакь хьанва,
  дили хьанва. И деведин акьул къакъатнава.
  — Вуна... вуч лугьузва, эй гьайван? Вун вучиз хъуьрезва? Мегер вал хъуьредай гьал алани?
  — Эй пачагь, вуна заз кьур са кар хтана зи рикӏел...
  Вун акурла, гьа кар рикӏел хкведайла, зун гьамиша
  хъуьреда... Хъуьруьн тавуртӏа, зи рикӏ хъиткьинда. Я
  шехьна кӏанда, я хъуьрена... Гьакӏ хьайила, алата за
  лай, заз вун акваз кӏандач...
  — Ва-аъ, акӏ виже къведач, чан гьайван, — милайимдиз рахана Шагь Абас, — вун захъ галаз акӏ рахазва хьи, налугьуди, зи кар-кеспи ваз жазаяр гун хьа
  на... Акӏ хьайиди тиртӏа, зун и эхиримжи йикъан эхи
  римжи сятда вун акваз къведачир.
  — Вун зи вилик тахсиркар туш, гунагькар туш, яни?
  — Гьелбетда, ваъ.
  — Бес вун инал гьалалвал кӏанз вучиз атанва?
  — Вучиз лагьайтӏа зунни вун бегьем кьве вацра рекье хьана, зун гьамиша ви кӏула хьана. Гьяждал фена
  хтай вахт рикӏел аламани. Белки, лугьуда за, гьа вахTapa t гьа йикъара за ваз са такӏан... Са рикӏ тӏардай
  кар, белки, заз течиз зи нуькерри... Белки, гишила
  
  амукьна, рикӏелай алатна... Адалай кьулухъ вал пачагьдин деве, Лацу Дагълар тӏвар хьана, вун гьамиша
  и зи имаратда хвена... У-у-уф! Амма за садрани заз вун
  и гьалдаваз аквада лагьана фикирначир... Мумкин й,
  гьа и карда зи гунагькарвал... Заз течиз...
  — Эй пачагьрин пачагь! Гунагьриз уьлчмеяр авайди туш, абур я терезралдини алцумиз жедач. Ваз чизва.
  Гьар са кардиз, дуьшуьшдиз кьве патай килигна кӏанда. Ви патайни, зи патайни. Ви вилерайни, зй вилерай ни. Ви акьулдални, зи акьулдални. Амма вуна акӏ
  ийизвач. Вун садра вуна заз авур кардиз зи вилерай
  килиг, зи акьулдалди килиг, ахпа аквада ваз ам гьихь тин кар хьанатӏа... Ша на зи кьил тӏармир, вун алата
  залай...
  — Я чан гьайван, бес зун ви патав гьа кар чириз
  атанвачни? Лагь, зазни чир хьурай ман. Лагь, за хиве
  кьада ЗЙ тахсир... Белки зун тахсиркар я? Лагь, зазни
  чир хьурай.
  — Хьайи кар хьана, алатна. Гила чир хьана вучда вуна?
  — Вавай багъишламишун тӏалабда.
  — Ам вуч лагьай чӏал я, багъишламишун? Гьеъгьеъ... Багъишламишун...
  — Вуна а кар заз лагь, ви рикӏиз регьят жеда. Ви
  рикӏе авай тӏал акъатда. Рахух.
  Деведи са шумудра кьил галтадна, агь аладарна.
  Ахпа жузуна:
  — Вун зи кӏулаваз Гьяждал фейиди вуна рикӏелай
  алуднавач, яни?
  — Алуднавач.
  — Чухсагъул. А кар анихъ хьуй. Гьадалдини, гьадалай кьулухъни за ялай кьван парар вири санал кӏва тӏайтӏа, гьикьван жедайтГа?
  — Низ чида? Са дагълар кьван.
  — Чухсагъул. Зун валай рази я... Ваъ, лугьудач за!..
  Герек туш! Алат залай! — бирдан Лацу Дагълари мадни кьил тик кьуна. Ада са патахъ са зурба балгъан
  вегьена,
  — Секин хьухь, я чан гьайван, — мегьрибандиз рахана Шагь Абас.
  Шагь Абас кӏамай тушир: деведал гъанвай гьал аку!
  Вири уьмуьрда зегьмет чӏугунвай деве аку, уьлкведа
  сад лагьай деве хьайи, гьавиляй пачагь алаз Гьяждал
  фена хтанвай деве аку, къе.кьуьзуь кьиляй, адад гъан-
  вай гьал аку. Шагь Абасаз, гьелбетда, айиб тир. Амма
  Шагь Абас яраб ахвара хьана жал? Адан имаратдин
  къене ихьтин кӏвалахар аваз хьайила, бес вири уьлкведа
  и кӏвалахар гьикӏ ятӏа? Деве и гьалдиз ни гъанва?
  Вучиз адан къайгъу чӏугвадай кас авач? Гьинва адаз
  къуллугъзавай кас? Кицӏ акӏа, балкӏан акӏа, девени
  икӏа... Вучиз? Ибур вири Шагь Абасаз къуллугъай
  гьайванар я, ибурал и гьал ни гъанва, вучиз гъанва?
  Себеб? Вучиз Шагь Абасаз и кардикай къедалди хабар
  хьанач? Гила хабар хьана лугьуз Шагь Абасавай вучиз
  жеда? Туьд Ажалди кьунвайла?
  — Эй Шагь Абас! — ван акъатна Ажалдин. — Вири
  дуьньядиз машгьур пачагь! Икьван зурба, гужлу кьушунрин иеси! Сергьятсуа чӏехи уьлкведин иеси! Сангьисаб авачир хазинайрин иеси! Ви эхиримжи югъ вуч
  заланди хьаначни? Ваз ви кӏвалахар гьа и эхиримжи
  юкъуз чир жезва, аквазва, идалай чӏехи бедбахтвал жедани? Мусибат жедани?
  — Эй Ажал! Захъ икьван махлукьат ава! Лукӏар,
  нуькерар ава! Абур вири ваз хьуй, вуна и зи туьд
  ахъая! Заз са бязи кӏвалахар чирдай къаст ава...
  — Гьар са кӏвалах патал Аллагьди талукь вахт
  ахъайнава, эй Шагь Абас. Гьак! хьайила, лугьузва, гьар
  са кардиз вичин вахт ава. Са йис жедалди, таза а ялди
  вучда? Дидедин нек хъвада. Адаз лайлаяр яда... Къад
  йисавай гададиз мехъерда... Вичин кӏвал туькӏуьрда...
  Виш йис хьанвай къужахдиз мехъерна вучда? Ам муькуь дуьньядиз куьч хьунин къайгъуда жеда... Гьар са
  кардиз вичин вахт ава, Шагь Абас. Гьар са кар вичин
  вахтунда авуна кӏанда.
  — Вахтунда? Вахтунда... Вахтунда чир жедач... Кьилиз къведач... Атанач зи кьилиз...
  — А-а-ан, кьилиз атанач? Дуьз я, атанач. Заз чида.
  Куь рикӏел неинки куь, куьне авуна кӏанзавай кӏвалахар, пака квез регъуь жедай кӏвалахар, куь рикӏел гьатта зунни атанач. Куьне зун, Ажал, авайдини михьиз рикӏелай алудна. Зун рикӏелай алудайла, амай кӏвалахар
  вири рикӏелай алатзавайди я, Шагь Абас! Зун рикӏел
  алай инсандин вилер гьамиша ахъа жеда, адаз вири ак
  вада, дуьзвални какурвал, гьахъни нагьахъ, дустни душ
  ман, мердни намерд, алхачни кьегьал. Вири! Гьабур ви
  ри зун я! Зун! Ажал! За ви туьд кьадалди ви рикӏел зун
  атанач. Садрани! Садрани! Вири куьн гьахьтинбур я!
  Пачагьар! Дережадиз чӏехибур! Гъиле ихтиярар авай
  бур! Къизилар, вар-девлет авайбур! Куьне садрани рикӏел гъидач хьи, квелайни чӏехи, куь ихтияррилайни
  чӏехи ихтиярар авай са кас ава! Ажал! Ам чи дережай рилай, хазинайрилай вине ава! Ша чна инсафсузвилер,
  адалатсузвилер тийин, ада а крар чи эхиримжи сят
  атайла, гьикӏ хьайитӏани дуьздал акъудда, гьа юкъуз
  ада чи суд-дуван ийида, вири лезетар, вири кефер вилерай хкида, ваъ, и фикир куь кьилиз атай кар туш! Гила
  яб це жуван деведиз. Аку гьада ваз вуч лугьудатЫ Гьа
  чӏавуз вилер ахъая! Аку ви вилик гьихьтин 'кӏвалахар
  жез хьанатӏа, вун вилер авай буьркьвец хьана, япар
  авай бишек! Ви фикир-хиялда гьамиша са кар хьана:
  хазинаяр, вар-девлет мадни пара авун! Мадни са гуьзел дишегьли къачун! Мадни-мадни уьмуьрдикай леззет
  хкудун, леззет къачун. Мегер уьмуьрдин мана-метлеб
  анжах леззет къачун яни? Эгер уьмуьрдин мана-метлеб
  анжах леззет къачун хьанайтӏа, и дуьньядал вуч же дай? Багъ-бахчада вуж машгъул жедай? Эцигунрал вуж
  машгъул жедай? Илимдал, культурадал вуж маш гъул