Хайи чилин таватар - 02

  яб гана. Ам гьахъ я, чи къуншийрив гекъигайла чахъ еке... эээй! Лап зур ба, зеррени
  гьуьжет алачир агалкьунар, артухвилер, гьунарлувилер ава. Чи багъларни хъеан я,
  чи инса нарни гьар са жигьетдай: илимдиз, тежрибадиз ар
  тух я! Чахъ еке къулайвилер авай аваданлухарни хьанва. Гьуьжет алач, гьакӏ я. Чи
  гьунарвилер, агалкьунар вири чав гамукьда, ибур гьич садавайни чи Талабагъдай
  къецел гваз катиз жедач. Чна, куь рикӏел ала жеди, алатай гатфарин гьа гьи береда,
  чи поселок Талабагъ ва чи «Пакаман ярар» совхоз коммунистический зегьметдинни
  яшайишдин маканар ийида лагьана, гьа и гьуьндуьр тир трибунадилай гаф вуганайни?
  Вуганай. Чна вуч авуна?
  Бутай бирдан директор Къардашахъ элкъвена, вилерал алаз хьайи айнаяр ада пелел
  хкажна, ам хейлин вахтунда директордиз килигиз кисна акъвазна. Залда кушкушдал
  рахунар къекъвена: вирида инал Бутаявай къариба хабарар чир хьун гуьзлемишзавай.
  — Чна вуч авуна? Де, вуна лагь Бутай халу! - Къардаша рикӏивай вичин теклиф
  эцигна.
  — Чна хиве кьунай: поселкада авай вири инсан ри - санлай гьар са инсандин
  къайгъу чӏугвада, гьар са инсандинни виридан гьакъиндай. И кар чавай кьиле тухуз
  хьанвани, ватанэгьлияр?! Бегьемдиз ваъ. Ин гье, ибурни квез фактар: яслидин цлара
  им гьикьван вахт я, жанавур хьана къув ягъиз гар къекъвезва. Ясли бегьем
  туширвили, бубаярни дидеяр кГвалахрал алай куьли аялар, исятда ял яназ кӏани чпин
  бубай ринни бадейрин кӏула гьатнава. Бес и кьуьзуьбурун язух тушни. Якъин а
  аялрин дидеярни бубаяр сов хозда кЕвалахрал ала. Им сад! Кьуьзуь хьанвай пен
  сионерриз усадьбайра ва кӏвалера куьмекар ийизва, амма арабир ийизва. Абур чи
  бубаярни бадеяр я, комсомол балаяр! Куьн гьар юкъуз, гьар са сятда абу рун кӏвале,
  усадьбада, кьилихъ хьана кӏанда. Абурун балаяр Ватандин дяведа кечмиш хьана...
  Чебни чи власть, чи колхозар патал чанар ганвай ксар я. Ша чун и кьуьзуьбур вужар
  ятӏа килигин.
  Бутая саса кьуьзуьдан тӏвар кьуна, ада советрин власть патал колхоз вилик тухуз
  алахъна гьикьван зегьметар к"ьачунатӏа лагьана.
  Куьгьне коммунистди, чекистди чи малмулк, чи девлетар, чи зегьметдин бегьер
  гьарда жуван вилин нини хьиз хуьниз эверна.
  - Чи поселокда ва совхозда угъривилер амач ла гьайтӏани жеда, амма тектуьк
  ксари, за абурун тӏва рар кьадач, (прокуратурадизни, милициядизни хъел
  В къведа),... чинеба государстводин девлетдйз хиянатвал И ийизва. Чи совхоздин
  кьиле авайбуру девлет ихтибар авунвайбурал еке гуьзчивал авуна кӏанда.
  Абурун кӏвалахар мукьвалмукьвал ревизия авуна ахтарми шун шартӏ я...
  Юлдашар! Зи азиз ватанэгьлияр! Заз куьне кӏвалахзавай никӏерай, багъларай араара
  чи са бязи чӏуру крарикай ихтилатар ийизвай ванер къвезва.
  Жедачни, гьарда вичиз чидай чӏуру кӏвалахдикай,
  гьакьсузвиликай, туьхкГуьр хъувунин фикиррикай
  инал жуван жемятдин вилик, ингье, инал алай чи виликкьилик квайбуруз лагьайтӏа?
  Заз чиз, лап хъсан жеда. Буюр гаф куьди я!
  Бутаян гафари руьгьламиш авур фялейрин хейлин векилри чпиз акур, чидай, чпел
  дуыиуыд хьайи чӏуру крарикай, саймазвилерикай уьтквемдиз суьгьбетар авуна, абуру
  дирекциядивай вири кимивилерал тади гьалда эхир эцигун истемишна.
  Гьа йикъан нянриз «Пакаман ярар» совхоздин директор Къардаша, вичин вири
  виликкьилик квай къуллугъчияр кабинетдиз кӏватӏна. Ина парткомдин секретарь,
  комсомолдин комитетдин секретарь, рабочком, кьилин агроном, экономист, завгар инженер, совхоздин эцигунарин крар кьиле тухузвай инженер, бригадирар авай. Вири
  ина кӏватӏ хьанвайбур къе кьиле фейи совхоздин фялейринни къуллугъчийрин
  собраниедал совхоздин кьиле авайбурун адресдиз авунвай гьахълу критикади
  фикиррик кутунва. Икӏ аадиз, собрание кьиле фейи йикъан нянриз кӏвалерихъ итимар
  
  атана, телефонрай гьарайна чеб директорди вичин кабинетдиз кӏватӏунин серенжем,
  гьакӏан адетдин нарядар гузвай суьгьбет патал кьиле тухвай кар туширди вирида
  кьатӏанвай. Инал ацукьнавайбурукай, якъин кар я, садкьведан кТвачер чиликай
  хкатнавай. Абуру чеб лап рикӏин деринрай къуллугъдай акъудунал разивал гузва. Амма
  ибуруз чеб суддиз вугунхъай кичӏе я, гьавиляй ял кьунваз, директорди сив ахъа авун
  гуьзлемишзавай.
  Вири кӏватӏ хьайидалай гуьгъуьниз, директор Къардаша телефондин трубка къачуна,
  лагьана: - Юлдаш Исмаилов! Вавай исятда атайтӏа жеда. Чун вири чкадал ала. Зи
  кабинетда кӏватӏ хьанва. Са акьван вахт алатнач. Чина гумрагьвилин, акьуллувилин
  нур авай, юкьван буйдин иеси, райкомпартиядин секретарь Исмаилов Шамхал
  Саламович атана, ада виридаз «саламахшам» лагьана, ам ири камаралди фена
  директордин мукьувай столдихь ацукьна.
  - Башламиша юлдаш Асадов, башламиша! - Шамхал Саламович, совхоздин
  къуллугъчийриз ки лигна.
  Асадов Къардаш гъиле кьве чар аваа, къарагъна. Адет хьанвайвал, сифте гаф сивяй
  акъуддалди, ам санхъайсанихъ кабинетда авай къуллугъчийриз килигна. Бурма, цӏвелин
  кьилер рехи хьанвай кьилелай капаш чӏугуна, гьяркьуь хур хкажна, къумрал кутугай,
  тӏимил кьван яргъ алай чина атӏугъай биришаг» дуьзарна, чӏулав ири вилер
  къуллугъчийрин чинра атӏумна хьиз ада башламишна:
  - Юлдашар! - Къардаш хейлин кисна, ацукьна вай къуллугъчийрин вилериз
  килигна, абурукай кьил агъузнавайбур акуна, хъел акатна, вичивайвич «хуьз дахьана»,
  давамарна. - Завай рикӏ секиндиз инал ацукьнавай са бязибуруз зи патай
  ихтибарлувал амач, зун абурухъ инанмиш жезвач. Абуру гафар вугуз, кар тийиз чеб
  русвагь авунва. А ксари чпел тапшурмиш навай пачалухдин жавабдар везифаяр,
  жавабдарсуз вилелди кьиле тухузва. Икӏ лугьун гьеле затӏни туш. Абуру чпин
  везифаяр къайгъусузвилелди, бюрократ вилиз кьил янавай, негь тир чиновниквилелди
  гьа са гьал уьтуьрмишзава. Абуру чи рабочий класс алдат мишзава, къарсатмишзава,
  чи партия, гьукумат, чун кьиле акъвазнавай жавабдар инсанар алцурарзава.
  Рабочийри гьахълудаказ зун ва совхоздин къуллугъ чияр, инал ацукьнавай куьн
  критиковат авуна. Ву чиз лагьайтӏа, аквар гьаларай, заз зи къуллугъчияр садни
  хъсандиз чидач. Заз абур яргъи югъди квел машгъул ятӏа аквазвач. Зун хейлин
  вахтара кьуд цлан есир хьанва. За, абур квел машгъул ятӏа, чирда хьи, чирда! Зун
  исятда, са бязи инсанрин патахъай агъур приказар акъудиз эгечӏдач. За квез виридаз
  кӏевелай эверзава: бес я, юлдашар, куь чкӏайвилер, къайгъу сузвилер, бес я! Бес я
  куь бюрократизма, куь волоки та, куь саймазвилер! Чун рабочий класс дин вили к
  беябур хьанва, стхаяр. Исятда, инлай хъфена, куыю вирида, заз куь кӏвалахар дибдай
  хъсанарун пам м и вири герек чарасуз шейэр, серенжемар квай донесенияр кхьихь.
  Абур герек, пакамахъ сят кӏуьдаз зи столдал жен! Гьида гъидач, гьасятда кӏуьдалай ам
  кӏвалахдални къвен хъийидач. Бес я!
  Къардаш ацукьна. Адаз вич къе хьиз, юнсуз, кьилтум, къирехбужах авачиз, бегьем
  метлеб тайин тушиз рахай дуынуып чидач. «Гьинва Къардаш ви ялавлу гафар, ви
  къизмишвал, сабурлувал».
  Къе Къардашаз вичихъ дерин кьатӏунар авачирди, майишатдиз руководство гунин
  карда бегьем тежриба авачирди якъин хьана.
  Ихтияр къачуна секретарь Шамхал Саламович рахана:
  - Юлдашар! Зун, дугъриси, куь агалкьунрикай цӏийи ихтилатдиз яб гуз атанвайди
  тир. Совхоздин общий собраниедал хьайи ихтилатар, дугъриси, гьакӏанбур хьанач. Абур
  фадлай дигмиш хьанвайбур тир. Абур къе лугьун чарасуз герекбур хьана. А ихтилатри,
  абур гьикьван квез агъур ятӏани, дугъриси, куь терхеба хьанвай, ахпа виликандалай
  хейлин яваш хьанвай, шаксуз, хейлин къайгъусуз хьанвай еришдив дуьзвални
  дирибашвал вахгузвайбур хьана. Дугъриси, гьа и «толдихъ за къенин собраниедин
  протокол ва къарар кӏелна. И документар, юлдашар, квез, къедлай кьулухъ хейлин
  варцара намуслувилелди кӏвалахдай программа хьунухь рабочий классдин мурад
  тирвал, чи партиядин райкомдинни мурад я. Юлдашар! Къе рабочийрин сивяй шаксуз,
  шаксуз чи общество патал жавагьиррилай багьа гафар акъатнава. Чи обществодин
  кьилин ва къудратлу къуватрикай сад тир, чи хайи рабочий классди квез еке
  ихтибарлувал авунва, куьн майишатдин кьиле эцигнава. Адахъ шаксуз, шаксуз, квевай
  хъсан кӏвалахар истемишдай ихтиярар ава. Адахъ шаксуз, куьн баркаллувилин
  кӏукӏушриз хкаждай ва я негь авуна агъуз авуддай къуват, алакьун, жуьрэтлувал ава!
  Дугъриси, рабочий класс, чи обществодин мукъаят ва регьимлу буба я, чун вири: алимар,
  специалистар, къуллугъчияр адан вафалу веледар я. Гьи алимди, гьи гъвечГи ва я чӏехи
  специалистди и кар инкар ийизватӏа, абур ягъалмиш я. Камаллувал инсандиз хийирлу
  зегьметди, кутугай уьмуьрди яратмишзава. Дугъриси, рабочийрин камаллувилел гьич
  шаклу тахьун лазим я! За кьатӏузвайвал, рабочййри квез
  авунвай туьгьметри, куьн къарсурнава. Икӏ хьун пис кар туш: рабочийри куь
  акъвазнавай вир, чпин вацӏ ахъайна рагъул авуна жеди. Айиб авач! Ада куь вирик еке
  гьерекат кутурай, куь чанар сагъ уьмуьрар яргъибур хьурай. Гьа и мурад рабочийрихъни
  ава. Гьа им абурун гьар са гафунай аквазва. Обществодин членриз, вири къулайвилер
  туькГуьрзавай рабочийриз, шаксуз, шаксуз, куьн майишатдин кьиле акъвазарнавай
  
  инсанар гьар са патахъай михьибур, намуслу, гъейратлу ксар хьун - гьалалзадаяр хьун
  кӏевелай кӏанзава...
  
  Вири къуллугъчияр и йикъан, гьакӏ и йифен суьгьбетдилай гуьгъуьниз рикӏивай
  фикирлу хьана. Яб гайибур къенин ихтилатри умудлу ва шад авуна, абур хъсан ва
  масан крар ийиз гьазур хьанва. И йифиз «Пакаман ярар» совхозда хейлин инсанар асла
  ксанач. Абур саки вири Ватандин, поселкадин, хайи хзандин къайгъуяр рикӏе аваз
  ахварал фенач.
  Асадов Къардаш гьа и йифиз чӏугуна куьнуьчи Бутаян варцихъ фена, адаз минетдал
  эверна.
  — Бутай дах, чан Бутай дах! Захъ пакадал хъи вегь тежедай крар ава, ваз минет
  хьуй, къецел экъечӏ - Къардаша варцин а патахъай «вуж я?» - суалдиз, ихьтин жаваб
  гайила, варцин хъитӏкьердал кӏуф эциг на и гафар лагьана кьван.
  — Къардаш?!
  — Я, Къардаш я, аламат жемир, дах... Чарасуз вун герек я!
  — Зун йифиз вахъ галаз... саназни фидач. Вуна зун рекьида. - Бутая рикӏивай
  ян, зарафатривай ян, чидач, икӏ жаваб гана. - Ваз зи хъел ава. За, ви пехи рар атӏа,
  адгъарагдал къатхуна, дуьздал акъудна Къардаш... Ваз жемятдин юкьвал гзаф
  тӏарна. Ваъ, къведач. Вуна зун рекьида... Зи кьуьзуь чандин къан ви хиве тахьурай!..
  Ахлад секин хьухь! Пакамахъ вуч кӏандатӏани, пуд кас шагьидар алайнал лугьуда, кьин
  хьуй лугьуда. Исятда геже хийир!
  — Я дах! Ваз минет хьуй вар кьван ахъа ая! ЭКу ван кӏвализ кьван твах, гьана за
  вавай кьве касдин гьакъиндай хабар кьадайвал я...
  Хейлин вахтунда варцин далудихъай са жавабни ганач. «Аданди, аквазва заз, зун
  зарафатдал вигьин я... Зерре кичӏе кас туш. Къе ада, собраниеда авай фялейрик юзун
  кутурвал заз акуначни!.. «Муртӏарив икӏ хьанай, акӏ хьанай: тӏуьнай, тарашнай!
  Директор туш гьакӏан аюх я...» - лугьуз куьн дири я, кисдач, амма инал - собраниедал
  кисда вири, ачухдиз лагьана кӏанда!..»
  Варцин а патахъай вансес ахкъатнач. Къардашаз хъфиз кТанзавайла, чиляй
  экъечӏайди хьиз, Бутай адан вилик акъваз хьана.
  — Ша, гьиниз кӏандатӏани фин, ихтибарлу бала - Къардаш. Зибур зарафатар тир.
  Вун инсан я, вахъ за ихтибар ийизва. Зун герек хьайила, вилчин ахкунта вуна, вацДуз,
  цӏуз гьахьайди я, душмандин хаталума канриз, магъарайриз гьахьна, абур таримар
  авур кас я. Зи гьар са стӏал иви революция патал авур кар, гьу нарлувал я, жув
  къурбанд авунин шагьид, сирдаш я!
  — Заз вун контордиз атун кӏанзава, дах. Касни чаз шагьидар герек авач. Зи са
  шумуд суалдиз жа ваб це. Ви ихтилат за кьатӏузвайвал, яргъиди жедд. Заз чида,
  дах, ваз чи аваданвал чандилайни кӏанда, гьавиляй ви гьахълу критика за тербия яз
  кьабулн* ва... Ваз минет хьуй, заз зи гъалатӏар туьхкӏуьр хъи йидай мумкинвал це,
  дугъри рекьер къалура. Вахъ собраниедал лугьун тавунвай гафар гзаф ама, абур
  вири заз ачух ая!
  — Ша фин, хва. Заз шагьидар хьайитГани кичӏе туш. За таб ийидач. Гьахъ патал
  зун кьейитӏани, за уфни лугьудач.
  Са бязи руководителриз, ихтибарлу бала, критика атана чеб кьадай вабадин азар
  кьван дакӏан я. Вун абурукай туширди, заз чида. Амма, заз ви гуьгьуьлни атӏа,
  собраниеда са жуьре кутад хьанваз акуна...
  — Поразительно! Дугъриданни, зи гуьгьуьлни ку тад хьанвай, Бутай дах. Ваз
  гьикӏ чир хьана эхир?
  — Заз, итимдин чиниз са вил ягъун бес я. Адан рикӏе хъел авани хъвер, якъин
  чир жеда, ихтибарлу бала. Заз ви рикӏе зун рахадай арада хъилен цӏай куь кӏвенвайди
  акуна. Ам исятда, амани амачни, заз чир жеда. Экв авай чкадив агакьрай, за ваз
  гьакъикъат дуьз лугьуда.
  Йиф фадлай кьулалай алатнава. Араара поселка
  да дагъларинни дерейрин вилериз таквадай, амма атирар гвай дагъвийриз хуш тир
  мугьман - зериф шагьвар къекъвезва. Адав исятда я цуькверин, я векьерин атирар гвач.
  Шагьвардин лепейри. анжах живедикай азад хьанвай, халкьди лугьудайвал, «хъуьтӏуь
  рухсат ганвай чилин» зериф, марфади чуьхвенвай цуьк хьиз, михьи дагъви тават
  рушан атир гилягьзава. Цава, вахтчӏав, йифни югъ чин тийидай «манийрин кӏватӏал»
  цавяр нуькӏ вичин магъаматди машгъул авунва. Вацра, гатфарин сифте куьчери цифера
  сирнавзава. Ада, гагь рагъул цифедик экечӏиз, гагь хкечӏиз чилел алай, йиф уяхдиз
  акъудзавай инсанриз гуьзел тамаша къалурзава.
  — Дуьньяда уьмуьрдин къадир авай вири инсан риз, - Бутая вацраз килигиз,
  мягьтелвал ийизвай Къардаш къуьнелай кьуна акъвазарна. - Ингье ихъ тин варз алай
  йифер хуш я. Аквар гьаларай, ихтибар лу бала, ихьтин йифер вазни хуш я.
  — Гзаф хуш я, дах. Гьайиф! Тӏебиатдин гуьзел шикилар бегьем такуна, адан
  ширин ванер, жуваз кӏанивал жув тух жедалди, рикӏин деринриз къалур дайвал,
  къалабулух фикир, тади квай къайгъуяр ава чир вахтар гьатзавач...
  
  — Абур, за кьатӏузвайвал, жуван ажузвал инкар авун патал жагъурнавай
  ихтилатар я, хва. ТТебиат дин деминикай гьамиша кеф хкудна кӏанда. Герек ви
  кГвалах гьамиша тӏебиатдин деминик кваз кьиле фин. Акӏ хьайила, инсан галатдач.
  Вуна кӏвалахдайла, их тибарлу бала, ваз цав, адан шикитгар, чил, адан шики лар акуна
  кТанда, вахтарин: гатфарин, гатун, зулун, хъуьтӏуьн ванер гьар са сятда ви япара
  хьана кӏанда. Гьар са вахтунихъ вичин ванер, вичин атирар авай вал, къайгъуярни
  ава. Инсанди герек, вич тӏебиатдин къужахдиз бегьем гадарнаваз жен.
  — Вахъ галаз ихтилатар ийидай, секин вахтар кӏанда, Бутай дах. Исятда рикӏик
  гъалаба ква.
  — Рикӏик гъалаба кваз хъсан я, ихтибарлу бала! Тахьайтӏа, ам пиди кьада, вун
  азарлу жеда...
  Къардашни Бутай конторадиз гьахьна, экв куькӏуьрна, абуру рак акьална.
  Къецепатян ванерсесер вири бирдан кисна, вучиз лагьайтӏа абур цларилай къеце
  амукьна.
  Зун ви вилериз килигна, хва, сифте гаф бирдан
  Бутая лагьана. - Абуру заз лагьана - «Чи иесидин чанда хъел ава, амма а хъел масад я,
  адаз вичин хесетдин хъел ава...»
  — Поразительно! Вун зеррени ягъалмиш туш, дах, намусдал кьин хьуй, за дуьз
  лугьузва! Эхь, исятда зи чанда авай хъел, анжах за зи уьмуьрдихъ элкъуьрна вайди я.
  Заз зи гъала䑂ӏар туьхкӏуьриз кГанзава, за ваз, и䘽гье куь䈼екдиз
  э䘲ерзаваӏ䀍Баркалл , зи их ибарлу ала, бакалла! ртух геж хьанва кар ав ч. Чи
  ч ал эбед сад я.䐮. чун - 䔠на мус䐻у халкь и кьиле акъва навайбу
  я, ч а чᐸ
  обĭ щество䔴а амай набутар 䄲ири саг䁊ар хъий8да, уьм‫ك‬ьр дин рекьер
  вахьнав йбуруз,дугъри 䝀екьер к䕊ахлурда амма м садбур аваллам䜸шиз, хк дай
  хат䜰лу азар䁀ин кӏва ӏалар т р кфира чна, ч общест䌲одикай 䝁ад амай䄋кьван к䍊ерех
  ий8да!
  — Баркалл , зи их ибарлу ала, бакалла! ртух геж хьанва кар ав ч. Чи ч ал
  эбед сад я.䐮. чун - 䔠на мус䐻у халкь и кьиле акъва навайбу
  я, ч а чᐸ обĭ
  щество䔴а амай набутар 䄲ири саг䁊ар хъий8да, уьм‫ك‬ьр дин рекьер
  вахьнав йбуруз,дугъри 䝀екьер к䕊ахлурда амма м садбур аваллам䜸шиз, хк дай
  хат䜰лу азар䁀ин кӏва ӏалар т р кфира чна, ч общест䌲одикай 䝁ад амай䄋кьван к䍊ерех
  ий8да!
  — Вун , собра䔽иядал лагьанай:䄠 «Чи соԲхозда, 䔻а зим ир чкай ал
  прок ратурад в, милиɆиядив кьаз ву Գаназ кӏ䄰ни, вягՌтедай 䘺ъвен т8йизвай
  ĠгьаясузРксар ал䜰...» АбɃр вужарРя, Бута䜹 дах? - РКъардаш къала-булух к аз
  лап рикГивай хабар кьуна. - Им зи эхи римжи суал я.
  — Абурукай сад, Бедевхан я, ви кьилин складар: багълар, куьнуьяр гвайди. Сад ви
  багъларин къаравул Еиле кГвалахзавай, Къутай я. Ам багъларин къаравуд туш, абурун
  къанлу я. Ада эвленэвлен ичер чпиз, ви чиз кӏватӏзава, яни алудзава. Пуд лагьайдини
  маса къаравул - багъларин къалум - Сутум я...
  — Лап хъсан!..
  — Къецел экв хьана, хва. Зун куьнуьйрал фена.
  — Экв хьана... - Къардаша фикирлу яз кьуьзуьдан гафар тестикь авуна.
  Бутай гъиле авай аса, викӏегьдиз вилик пата акӏуризакӏуриз, дирибашвилелди рекье
  гьатна. Адан, бухарадин бармак алай кьил, адет хьанвайвал, араара, юзурзавай. Им
  дуьнья акунвай кьуьзуь касдин кьиле гьатзавай фикиррин къарибавал тестикь авунин
  ишараяр я кьван. Директор варцел аламаз, Бутай гьелерагъул, амма хъуьтуьл шавгьар
  къекъвезвай багълариз гьахьна. Къардаш къайгъуяр артух хьанатГани кӏулай агъур,
  герек авачир пар аватай хьиз, беден кьезилдиз, куьчедал экъечГна, мигьидихъ рекье
  гьатна. Цавяр нуькӏ, гьелени киснавач.
  3. ВАК АКВАЗВА - ЛИШАНДИЗ КЪАЧУ!
  - Сабурлу хъел атурай! Ада игитдив душман гьар са патахъай ахтармшшиз тада.
  - Сабурсуз хъел атун завал я! Адак умуд кутун четин л... Хъиле сабурсуз авур игит касдиз, вичин
  хсуси къувавдикай бала хкатда...
  («Рекьерин блокнотдай»).
  I.
  
  Поселка уях хьана. Инсанрик юзун акатна. Малкъаради, кӏвалин къушари ван
  къачуна. «Гьа и мукьва пакаман хурушумриз, элуьхъиз, иесийрин варар хуьзвай кицӏер,
  вуна хиялда, Талабагъда яшамиш жезвай вири инсанар чинрай чир жезвай хьиз, абур
  куьчейриз экъечӏайла, тумар къекъуьриз секин хьана, - фикирна Къардаша. - Халкьди
  лугьуда - йиф акъатна экв хьайила, кицӏери чпин везифаяр, вансес тавуна, инсанрив
  вахгуда, чеб ксуз фида. Дугъридан, инсанар къарагъайла, кицӏер ксуз фена... И мез
  авачир, амма акьуллу гьайванри чпин иесияр тир инсанриз вафалувилелди къуллугъ
  ийизвай... Тапшурмишнавай кӏел, хеб, верч... гьеле «кямир гьа!» лагьай фу, як... недач,
  
  хуьда. Чилин зиянкаррикайни хуьда цавунбурукайни... Гишила рекьиз хьайитӏани,
  халис кицӏи иесидиз зарар гудач... Амма са бязи кьве кӏвачел къекъвезвай алчахри,
  завай абуруз инсанар лугьуз жедач, жуван хайи майишатдиз, хайи государстводиз
  зарарар гузва. Эхь, чпин пад хьайи нефе патал зарарар гузва... Абур кипДерин
  кӏвачерик рухвилени ярамиш туш! Абур дидебуба чин тийидай акьалтӏай алчах
  йиртижияр я!..»
  И фикиррик кваз Къардаш кӏвализ хтана. Рак Пейкера ахъайна. Вири парталар
  алукӏна, уьстуьбаши гьазур яз, паб къецел физ акурла, Къардаша хабар кьуна:
  - Вун йифди ксай хьтин аквазвач заз, Пейкер... Вуна, халад руш, за хьиз, йиф
  веревирдар ийиз акъуд
  на жеди? Ахварнач за, амма, зи къалабулухвилин серсервал квахьна, чандиз жувахъ
  инанмишвал, къуват кӏватӏ хьанва...
  - Зунни ксанач, Къардаш, - явашдиз, бегьем пе ришан ван малумна Пейкера
  жаваб гана. - Якъинкар я, уьмуьрдин юлдашдиз тӏарвал гайила, хажалат хьайила,
  абуру зи секинвални къакъудда, рикӏ тӏарда. Ахварни квахьна, захъ кьарайни амач...
  Вун гьина авай, Къардаш? Вуна гьи жумарт булахдай яд хъвана, икӏ жувахъ
  инанмиш хьана, къуватлу яз хтанва?!
  Инал Къардаша вич югъ жедалди совхоздин виликкьилик квай къуллугъчияр,
  специалистар, парткомдин секретарь галаз совещаниеда ацукьайди, ада вичин
  гъалатӏрин ва саймазвилерин нетижаяр гьял авурди, абур дуьзар хъувун патал тайин
  серенжемар кьабулайди лагьана. Амма, ада вичинни Бутай дахдин арада хьайи
  ихтилатрикай, чпин меслят хьанвай, зиянкарар дуьздал акъудунин планрикай са гафни
  лагьанач.
  - Вири хъсан жеда, Пейкер. Зун критиковат авур фялейриз баркалла! Абуру зун
  бегьем юзурна, ахпа къайи мурк хьтин булахдин цик кутуна, заз, уьмуьр лух хесет
  хьанваз хьайи нагьакь саймазвилин, къай гъусузвилин хаталу ахварикай уяхарна,
  халад руш. Вири хъсан жеда! Поразительно! Зун кӏевелай инан миш я.
  Къардаш фу нез ацукьайла, Пейкера «бубадин чар» вугай къаралтудикай фикир ийиз
  хьана. «Вучда эхир? За Къардашаз къаралту дуынуьш хьун лугьудани? «Бубадин чар»
  адаз къалурдани? Ваъ! Исятда ада къариба, амма метлеблу кӏвалах башламишзава, за
  адач гуьгьуьлдик кутад тийин, ва адан хийирдихъ элкъвезвай чархуник къван гадар
  тийин... А чар гьахъди хьайитӏани и дуьньяда чун айрутмиш ийицай къуват авач. Чун
  сад-садаз кГанибур хьун гьеле анихъ акъвазрай, чахъ уртах кьуд аял ава... Чна
  кутунвай, вири къулайвилор авай кӏвал, хъсан уьмуьр, гьуьрмет ава... Чун Ватанда
  машгьур инсанар я, гьуьрметлу алимар я. Чун садч.здаз уьмуьрлух куьмекар хьана,
  инлай кьулухъни жеда!.. Маса уьмуьр вич таб я, ам авач, авач!.. Вири гъалатӏар
  туьхкӏуьр хъижеда. Чи намус михьи я, чна чуьнуьхзавай затӏни авач. Чаз кими,
  кӏани гьич са шейни авач...»
  Талабагъ поселкадин куьчейра, тектуьк гьерекат кваз кӏвалахдал физвай
  къуллугъчийрилай гъейри касни авач. Фялеяр, ина адет хьанвайвал, кӏвалахдал фад пакам ярариз физва.
  Къардаш конторадал фенач, ада вичиз райондин идарайра пакаман кьиляй авуназ
  кӏани важиблу кӏвалахар авайди лагьана, Пейкерал атанвай мугьманвуж ятӏа чирун, ам
  хъсандиз кьабулун тапшурмишна.
  Конторадиз атайла, «Пакаман ярар» совхоздин итимри атанвай мугьман кутугай
  гьалда кьабулна, ам мугьманханада туькӏуьрна, пакаман тӏуьн гана рази авунвайди
  Пейкераз чир хьана. Алимар, специалистар и пакамахъ Пейкеран тапшуругъар къачуз,
  куьруь вахтунда библиотекадин кӏелардай залда кӏватӏ хьанва.
  - Юлдашар! - Пейкера рикГивай башламишна, вичин вилер чина шадвал аваз
  акъвазнавай мугьман дал туькӏуьрна, - и юлдаш Атабеков Селим Рустано вич хуьруьн
  майишатдин министерстводай атанвай спе циалист, экономист - алим я. И юлдашдиз
  чи «Пака ман ярар» совхоздин тежрибаяр мукьувай чириз кӏанзава. И юлдашдин
  тӏалабунар чна, якъин, кьиле тухун лазим я. Таниш хьухь! Селим Рустамович, буюр
  таниш хьухь!
  Атабекова залда ацукьнавай алим рушарилай башламишна виридан гъилер кьуна,
  ацӏай ванцелди виридаз вичин тӏвар лагьана. Столдихъ хтана, ада лагьана:
  — Зун квехъ галаз, кӏвенкӏвечи, илимдал бинела миш хьанвай хозяйстводин
  алимрихъ, специалистрихъ галаз таниш хьунал гзаф шад я! Якъин, зун куь сов хоздин
  мастерскойриз, багълариз фида, анра кӏвенкӏве чи рабочийрихъ галазни таниш жеда.
  Исятда, заз чиз, гьа инал кьван юлдашар! Мад чун дуыпуьш жеда. Якъин, чна
  хейлин проблемаяр куь хозяйствода гьяп ийизвай рекьер лап дериндай ахтармишда.
  Алакьай тӏа, заз куь тӏварван акъатнавай майишатдикай ктаб кхьиз кӏанзава.
  — Исятда, юлдашар, гьар сад вичин кӏвалахдал алад, - Пейкер мугьман галаз
  къецел экъечӏна.
  — Шаселем! Беневша! Куьн багълариз физвачни?
  — Исятда физва, Пейкер вах! - мукьвал алай Бе невшади жаваб гана.
  — И юлдашдиз рехъди багълар къалура. «Моск вич» къачу. Бутай халу алай
  Дустарин тӏулал твах,
  гьана чи питомник Селим Рустанович къалура, адаз фидай рекье, чна цӏи совхозриз,
  
  колхозрин фялейриз, колхозчийризни къуллугъчийриз маса гуз гьазурнавай къелемар
  къалура, ахпа абурун сортарикай ихтилат ая. Питомникди совхоздиз йисанйиса гузвай
  хийирдикай суьгьбет ая, акъудна гьазурнавай къелемар къалура.
  — Буюр, ша, Селим Рустанович. - Беневшади мугьман «Москвичда» акьадарна,
  Шаселемни гьа ма шинда акьахна.
  — Якъин, Селим Рустанович, квез чи «Рушарин багъдин» тарих чида. Ингье,
  романтический тӏваралай еке багъ башламишнава, - лагьана Беневшади рекьин кьве
  пата авай, гьеле тӏурарни юзур тавунвай, амма жегьил, гумрагь ичин, чуьхверин,
  пӏинийрин, шефте лийрин, къайси машмашрин чаразчараз битмишарна вай и кьил, а
  кьил акван тийизвай тарарин жергеяр акъвазнавай багълар къалурна.
  — Исятда багълара тарарин араяр цунин, чил миянарунин кӏвалахар кьиле
  физва, - Беневшади суьгьбет давамарна, вичин къвалав ацукьнавай Селим Рустановичаз
  кӏвалахзавай тракторар къалурна. - Чна сифте багъдин чилиз минеральный
  миянардай шейэрик фитер какадарна чикГирзава, абур ахпа цаз ва. Икӏ хьайила,
  миянардай затӏарикай тарарин куь луь дувулри, гатфарин гьа и кьилелай
  башламишна лазим тир кьван менфят къачузва. Чна фадлай, йиса гектар багъдиз
  гьикьван миянардай затӏар чукӏурун лазим ятӏа, хъсандиз чирнава. Нетижада, чи
  багълари йисанйиса емишар гъизва. Вуна, Селим Рустанович, чи багъдин къерехда авай
  вакӏан кӏирийрин, мертерин, жикӏийрин кулериз, ахпа абурун винел хкаж хьанвай
  верхьин, къавахдин, къарагъаждин тарара авай кьван мукариз вил вегь. А тарарай ва
  куллухрай аквазвай кьван чӏулав «Бармакар», чӏулав «нугътӏаяр» хьтин бур - вири чи
  багъ хвейи къаравулрин чи дустар тир къушари чпиз шаз авур кӏвалермукар я. Анрай
  ви шералди балаярни дидеяр къудгуна чи багълариз чкӏана. Абуру чаз еке
  къуллугъ авуна. Ангье, цӏи чна атӏа къавахра, маса кьакьан тарара таратулариз (кӏа
  кӏайриз), гъитГриз (чӏурукерекулариз), чӏулав нуькӏве риз, ири тӏеквенар аваз къен буш
  кӏанчар, тахтадин кӏвалер эцигна. Чна ахтармишайла, якъин хьанвай,
  гьуьжет алачир са кар ава, амни пладожоркаирихъ галаз, яни емишрин къенез фидай
  кукварихъ галаз женг чӏугун патал виридалай хъсан, виридалай умудлу серенжем - им
  багълариз жезмай кьван ашаратар недай къушар гзаф желб авун я. Ингье, ихьтин мукар
  ийидай ва недай майваяр алай куллухар, гьазур тир кӏвалер - мукар эцигнавай, абур
  кӏанивал туькӏуьрдай кьакьан тарар галай багълариз къушар ашкъилудаказ къвезва.
  Емишар недай куквар чи багълара йисйисандавай тӏимил жезва.
  — И серенжемар гзаф хъсанбур я. Инанмиш хьухь, еке диссертация патал лайихлу
  материал я, коллеги яр! - Селим Рустанович багъларин къерехрихъ галай тарара авай,
  инсанри эцигнавай къушарин маканрал вилер алаз гьевеслувилелди рахана. - Баркала,
  барка ла! Тариф авуниз лайих хъсан тежриба я, вири уьлк веда чкӏурна кӏани, гзаф
  хийирлу серенжем я. За и хийирлу чешне вири серенжемралди халкьдин ара диз
  чкӏурна. Къушар, къушар! Анжах къушари чи багълар емишрин рикӏ недай
  кукварикай хъсан хуь да, гьабур я чи умудлу дустар, гьуьжет алач, гьа икӏ я!
  — Багъларихъ кьуд патахъай куллухар, къавах ва маса тарар цунин идея ина
  кьиле тухвайди чи ди ректор Къардаш Аливердиевич я. Ам къушарин чӏехи дуст я.
  — Эхь, зи дуст Къардаш Талабагъ патал ваъ, ви ри чи республика патал хийирлу кас
  я, фадлай чаз гьа икӏ яз чида. Амма гьайиф! Ада герек авачир да мах къачунва. Адахъ
  кимивилерни ава...
  — Чна ваз вуч лугьун - Шаселема, гьа гила ван малумна, Беневшадин гъил кьуна
  «кис гьа» лугьунин ишара яз, ам чуькьвена ахъайна. - Квез вири аквада ман... Гьар са
  касдин геле хъсанвилер хьиз, писви лерни къекъвезва. Са гунагьни квачир идеальный
  сан дуьньяда авач. Гьар са чан алайдахъ вичин мивилер жеда...
  Беневшадини Шаселема нубатнубатдалди^Ь Ишаашкъилувилелди чпин хъсан
  кӏвалахар мни я. Ада къалурна. Къелемлухдай зур варз инлай вт*бпр кьуни: на, дувулар
  чилик кутуна, сортариз чар^Ть^^ ай \з хара ярхна эцигнавай къелемар авл за жибинда
  туна къунши областриз,
  районриз, тухузва. Къелемар къачуз атанвай ксариз хсуси
  стенд - кӏвал... туькӏуьрнава. Ина абуруз чли тухузвай емишрин, ичерин, чуьхверрин,
  пӏинийрин, хутарин... тӏварар, рангарин фотояр аквазва.
  Емишар: ичерин тазабур, чуьхверин, хутарин, пӏинийрин, шефтелиирин компотар
  къелемар къачуз атанвай муьштерийри, къелемар тухудалди ина дадмишзава. Абурун
  майишат патал хийирлувилиз, аязриз, мекьез дурумлувилиз, абурун бегьерлувилиз
  килигаава.
  — Ширин ичерихъ, хъуьтӏелди ва гатфаралди амукьдай чуьхверихъ, - Селим
  Рустанович, лагьана Беневшади, ашкъилудиз суьгьбет давамарна, - ири ва ширин
  шефтелийрихъ, ири, кьурурла бегьем «як ала маз» амукьдай хутарин жинсерихъ
  муьштерияр гзаф къарух я. Чна эхиримжи йисара, цӏуд агъзурралди, чи совхозди
  кутунвай культурни ири, анжах ширин, ара ара тӏимил кьван туршивал квай ширин,
  гежделди амукьдай, сиве чкӏана фидай тӏямлу ичерин жинсинин къелемар маса ганва.
  Совхоздин алимри, Къардаш Аливердиевич кьиле аваз, ихьтин аламатдин артухви
  лер, кьетӏенвилер, ери авай ичерин жинсер кутунва. Абурун тГварар аку гьа
  «Пейкерар», «Шаселемар», «Беневшаяр», «Къардашчан», «ЯрКъардаш», «Къар
  дашабур»...
  — Якъин абурал ичерин жинсер акъудай алимрин тӏварар эцигнава? - Селим
  
  Рустановича хабар кьуна.
  — Вун ягъалмиш туш, гьакӏ я, - Шаселема жаваб гана. - Ваз абурун тарар, ичер,
  къелемар аквада. Ичер ири я, ширин я, я тӏимил гьван туршивал гваз ширин я.
  Рангариз лап дагъви таватар я. Гьа гьакьван хуш рангар ала. Чеб витаминрин
  булахар я. Са вахтунда тарифлу «антоновка» тӏвар алай ичер - чи ичерин па тав са
  затӏарни яз амач.
  — Зун инанмиш я, кӏевелай инанмиш я! Шад я!
  — Чун Дустарин тӏулал кьван атагва. Атӏама, чи совхоздин куьнуьчи, гзаф
  акьуллу, хуш хэсетрин, куьтягь тежедай энергиядин, къуватдин иеси тир, чи
  Талабагъдин агъсакъал я, - Беневше гисун кумаз, Ша селема давамарна:
  — Бутай халудин чанда авай энергия, вичин га фариз килигна, заманадин
  тӏварван авай атомная энергия я.
  — Бутай халу! Мугьман кьабул ая!
  — Илиф, илиф чан хва, чан азиз рушар! Чи чӏал чидай мугьман яни?
  — Эхь, я халу.
  — Хъсан хьана! Я кас, зун Кавказдин саки вири чӏалар чидай алим я. Шаки
  чӏалалди рахурай, анжах чи советрин инсан хьурай, чун чи гъавурда садасадаз сив
  ахъа авун кумаз акьада, зи хайи дагъларин тава тар! Илиф, илиф! За квез са гъвечӏи
  кьиса ахъайда, куьне яб акала.
  — Селим Рустанович я! - мугьманди векъи ван цел Бутаяз салам гана, адаз
  вичин тӏвар лагьана, гъил кьуна. Куьнуьчияр викӏегь хьун лазим я, абур гум рагь,
  рикӏер михьи къилихрин итимар хьун лазим я, зарафат туш, абур чӏижерин
  пачагьар я!