🕙 8 minut uku
Цӏийикӏа туькӏуьрунар герек яни?
Süzlärneñ gomumi sanı 1032
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 623
0.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Мукьвара “Facebook”-да кардик квай лезги са кӏватӏалда зун дуьшуьшдай Бакуда чапдай акъудзавай “АЛАМ” журналди кьвед лагьай лезги литературный чӏал арадал гъизва?!” кьил ганвай макъаладал гьалтна. Адан автор Мансур Куьревиди журналда литературный чӏалан бязи къайдайрал амал тийизвайдан, фадлай лезги гафарганра гьатнавай са жерге лексемайрикай, абурук дегишвилер кухтаз, менфят къачузвайдан, лексикада ва орфографияда цӏийивилер тваз алахънавайдан гьакъиндай вичин фикирар лагьанва. Кьилди къачуртӏа, ада и журналда урус чӏалай атанвай, юкьва “Ь” гьарф авай гафар хъуьтуьлвилин лишандикай магьрумариз (мисал яз: культура — култура) кхьизвайди, “кӏан хьун”, “кӏанда”, “кӏанзава” гафара “Кӏ” гьарфуникай “К” гьарф (мисал яз: кӏан хьун — кан хьун) авунвайди, чӏала чпикай анжах 2-3 касдиз хабар авай “улуб”, “мисис”, “микитас” ва маса гафар твазвайди тестикьарзава. Авторди гьисабзавайвал, лезги литературный чӏалав и къайдада эгечӏун дуьз туш. Мансур Куьревиди виридаз лезги литературный чӏалан дибда авай куьре диалектдин гуьне нугъатдин кьетӏенвилер вилив хуьниз эвер ганва. Амма…
Кӏватӏалдин иштиракчийрин арада адан зендерихъ галаз рази туширбурни аваз хьана. Агъадихъ чна абурукай бязибурун къейдер гузва:
Анар Уьнуьгъви: “…Лезги литературадин классик Етим Эмина “Хупӏ рахада билбил сегьер вахтунда” (шаирдин ктабда “вахтуна” ава — М.И.) кхьена лугьуз, чна гила хайи гафарин — “экуьн чӏав” чкадал “сегьер вахт” лугьудани? “АЛАМ” журналди туьрк чӏалан — мыш, — миш, — сыз, — суз, — лы, — лу эхирар галай гафар инкарзава, абурун чкадал лезги гафарикай менфят къачузва. Им чун чӏалан асулдай авай къайдайривай къерех жезва лагьай чӏал туш, акси яз, абурал хквезва лагьай гаф я. Журналда “кӏан” гафунин чкадал “кан” гаф кхьинин себеб тайин са хуьруьн нугъатдихъ галаз алакъалу туш. Логика фикирда кьуртӏа, “кан” лугьун дуьз я. “Кӏан” гафунихъ “дно”, “кан” гафунихъни “любовь” манаяр ава.
“Ь” гьарфуникай рахайтӏа, зал “Лезги газетда” ихьтин предложение гьалтна: “Ленинградский областдин Сертолово шегьерда…” Вучиз и изданида урус чӏалай атанвай “Ленинградская” гафуникай “ий” эхир акал хъувуна “Ленинградский” ийизва? Вучиз “областдин” гафуна “Т” гьарфунилай кьулухъ хъуьтуьлвилин лишан акъуднава? Мегер и газетдини литературный чӏалан къайдаяр чӏурзавани?..”.
Азер Каимов: ““Кӏан хьун” гафуникай “кан хьун” авурла, адан сифтегьан мана квахьзава. “Кан” гафунин таржума “перхоть” я. Ихьтин дуьшуьшра кьве тахан гьарфар (кан-ккан; тар-ттар, чил-ччил) кардик кутуртӏа, я тахьайтӏа лезги алфавитда ихьтин гафара менфят къачудай “h” гьарф туртӏа гьикӏ жедатӏа?..”.
Багьаудин Басиров: “Зун лезги чӏал эчӏелрикай михьуниз акси туш, амма и месэла са патан зендер, веревирдер фикирда кьуна гьялна кӏандач. Ихьтин къайдади са нетижани гудач. Дагъустанда чи чӏалал акъатзавай вири изданийра литературный чӏалан къайдайрал амалзава. Гьатта Ахцегь райондин газетдани (ахцегьвийрини “кӏан” ваъ, “ккан” лугьузватӏани, газетда литературный къайдада кхьизва). Са фикирдал къведайвал цӏийивилер тваз алахънавайбуруз Дагъустанда авай лезги алимрихъ, писателрихъ галаз санал кӏватӏ хьуниз куь манийвалзава? Зал алукьайтӏа, им балкӏанар дегишдай вахт туш. Литературный чӏал тестикь хьанва, адал гьатта виридалайни тафаватлу жезвай ахцегь нугъатдин векилрини амалзава. Кцӏарвийрини чпин эсерар литературный чӏалал кхьена (Б.Салимов, З.Ризванов, Расим Гьажи…). Аламвийрин ялунар квез герек я? Зазни литературный чӏала кьиле физвай бязи гьерекатар хуш туш. Я и кардихъ галаз рази хьун герек я, я тахьайтӏа и месэла саналди гьялна кӏанда…”.
И месэладин патахъай гьуьжетунар геждалди давам хьана. Садбуру — сыз, — суз эхиррин чкадал “галачирди”, “авачирди” кхьин, муькуьбуру “сес” — “ван” гафуналди эвезун (мисал яз, “Эренлардин сес” ваъ — “Эренлардин ван”) теклифна, пуд лагьайбуру, чӏал чӏурзава лугьуз, “Лезги газетдин” салаз къванер гадарна… Кӏватӏалда иштиракзавай куьре нугъатдин векилриз “куь проблема туьрк чӏал чир тахьун я, чидайтӏа куьн, хайи чӏал туна, туьрк чӏалал рахадачир” лагьайбурни хьана.
И месэла цӏийиди туш. Лезги чӏалан патахъай, цӏийивилер туникай, маса чӏаларай атанвай гафар акъудуникай чи алимар, писателар, муаллимар, журналистар рахаз гзаф йисар я. Жуван фикир лугьун, са кар веревирд авун, гьахъ тайинарун патал герек атай чкадал бязибурун зендер инкарун айиб авай кӏвалах туш. Къадим грекрин философ Сократа лагьайвал, гьуьжетунрин нетижада гьакъикъат арадал къвезва.
Зи фикирдалди, алай аямдин лезги чӏала маса чӏаларай (араб, туьрк, урус…) атанвай гафарин кьадар тахминан 30-40 процентдиз барабар я. Абур лезги чӏалан хазинадай акъудунин игьтияж авани? Ша чун и месэладин патахъай чи алимри, шаирри, муаллимри вуч лугьузватӏа килигин.
Фейзудин Нагъиев, филологиядин илимрин доктор, шаир: “…Лезги чӏал михьи авуникай эхиримжи вахтара гьам газетрани журналра, гьам Интернетда пара къизгъин гьуьжетар, теклифар физва. Ихьтин гьуьжетрик гьам чӏал чидайди, гьам течирди акахьзава. Лезги чӏал маса чӏаларикай михьун теклифзавайбурухъ галаз зун кӏевелай рази туш: 1) чара чӏаларин гафар квачир са чӏални дуьнйадал алач; 2) маса чӏаларай къвезвай гафари чӏалан сергьятар гегьеншзава, чӏал девлетлу ийизва. Са кардал зун рази я: жуван гаф амаз чара гафариз рехъ тагун: башламишун — кьилкутун, гатӏунун, эгечӏун, эвелун, тупӏалун, пацирун; уьзуьмар, уьзуьмлух, уьзуьмчи — ципицӏар, ципицӏлух, хьвед (ципицӏ багъ), ципицӏчи; мешебеги — тамухъан; игит — кьегьал, къагьриман…”
Фаида Гъаниева, филологиядин илимрин доктор, РАН-дин ДНЦ-дин илимдин къуллугъчи: “…И гаф чиди туш, ам акъудна кӏанда лугьуз ихтилатар ийизвайбур чеб чӏалан гъавурда авачир, чӏалан илимдивай яргъа тир ксар я. Кӏвал кулуналди шиткидайвал чӏал михьи ийиз жедайди туш…”Азер Каимован къейдера кьве тахан гьарфарин ихтилат куднавай. Им гьакъикъатдани вичиз кьетӏен фикир гана кӏанзавай месэла я. Мисал яз, тар, кул, тум, пар, чам, чил, чара гафарихъ са шумуд мана ава. Кхьинра абурун манаяр тафаватлу авун патал кьве тахан гьарфар (чил-ччил) кардик кухтуртӏа хъсан жеда. Амма Фейзудин Нагъиев и кардихъ галаз рази туш. Ингье ада вуч лугьузватӏа: “Лезги чӏалан кьетӏенвилерикай сад — чи чӏала нефес галай ва нефес галачир сесер квай гафар пара ава: кhар — кар, кhул — кул, пhар — пар, тhам — там, тhар — тар, тhум — тум, чhам — чам, чhара — чара, чhил — чил ва мсб. Са гьарфуналди кьве сес эвез авурла, кхьенвай шейъинин манадай кьил акъатун четин акъваззава. Месела: ада чуру тунва; абур чара хьана хъфена; за патрум тфенгда авайвал туна; ада тум вегьена ял язавай; ам кул къачуна хъфена; гьайванди рекьин къекъуьндилай чан гана ва мсб.
Нефес галачир агалхьай сесер кьве тахан гьарфаралди кхьин виже текъвезвайди вахтуни вичи къалурна. Икӏ кхьини бязи лезги гафар кӏелиз четинарзавай: кКӏал, кКӏана, ппӏер, ццӏер, ццӏе тун…”.
Якъин жезвайвал, шаирди кьве тахан гьарфар “h” лишандалди эвезун теклифзава.
Литературный чӏала ихьтин къайда деб хьанва: урус чӏалай чи чӏалаз атанвай гафара эгер “Ь” гьарф абурун юкьва аватӏа ам хуьзва (мисал яз, “культура”). “Ь” гьарф гафунин эхирда авай дуьшуьшра ам падежриз пай жедалди хъуьтуьлвилин лишан квахьзава (область — областдин, областдиз).
Чахъ нугъатар пара ава, литературный чӏал — сад. Ам хуьн ва еримлу авун чи умуми буржи я. Эгер “чун гьахъ, куьн батӏул я” лугьуз, чӏалан жигьетдай реформаяр тухуз хьайитӏа, адан кьисмет гьихьтинди жеда?! Чӏалан алемда тваз кӏанзавай гьар са цӏийивал, ирид сеферда веревирд авуна, ахпа теклифна кӏанда. Хсуси фикирар, теклифар гзаф жедайди я, илитӏун герек туш. Винидихъ гъанвай мисалрай аквазвайвал, чӏала бязи дегишвилер чеб-чпизни жезвайди я. Кар халкьди кьабулунилай аслу я. И рекье чун сад хьана кӏанда.
Мегьамед Ибрагьимов
Лезги газет
Кӏватӏалдин иштиракчийрин арада адан зендерихъ галаз рази туширбурни аваз хьана. Агъадихъ чна абурукай бязибурун къейдер гузва:
Анар Уьнуьгъви: “…Лезги литературадин классик Етим Эмина “Хупӏ рахада билбил сегьер вахтунда” (шаирдин ктабда “вахтуна” ава — М.И.) кхьена лугьуз, чна гила хайи гафарин — “экуьн чӏав” чкадал “сегьер вахт” лугьудани? “АЛАМ” журналди туьрк чӏалан — мыш, — миш, — сыз, — суз, — лы, — лу эхирар галай гафар инкарзава, абурун чкадал лезги гафарикай менфят къачузва. Им чун чӏалан асулдай авай къайдайривай къерех жезва лагьай чӏал туш, акси яз, абурал хквезва лагьай гаф я. Журналда “кӏан” гафунин чкадал “кан” гаф кхьинин себеб тайин са хуьруьн нугъатдихъ галаз алакъалу туш. Логика фикирда кьуртӏа, “кан” лугьун дуьз я. “Кӏан” гафунихъ “дно”, “кан” гафунихъни “любовь” манаяр ава.
“Ь” гьарфуникай рахайтӏа, зал “Лезги газетда” ихьтин предложение гьалтна: “Ленинградский областдин Сертолово шегьерда…” Вучиз и изданида урус чӏалай атанвай “Ленинградская” гафуникай “ий” эхир акал хъувуна “Ленинградский” ийизва? Вучиз “областдин” гафуна “Т” гьарфунилай кьулухъ хъуьтуьлвилин лишан акъуднава? Мегер и газетдини литературный чӏалан къайдаяр чӏурзавани?..”.
Азер Каимов: ““Кӏан хьун” гафуникай “кан хьун” авурла, адан сифтегьан мана квахьзава. “Кан” гафунин таржума “перхоть” я. Ихьтин дуьшуьшра кьве тахан гьарфар (кан-ккан; тар-ттар, чил-ччил) кардик кутуртӏа, я тахьайтӏа лезги алфавитда ихьтин гафара менфят къачудай “h” гьарф туртӏа гьикӏ жедатӏа?..”.
Багьаудин Басиров: “Зун лезги чӏал эчӏелрикай михьуниз акси туш, амма и месэла са патан зендер, веревирдер фикирда кьуна гьялна кӏандач. Ихьтин къайдади са нетижани гудач. Дагъустанда чи чӏалал акъатзавай вири изданийра литературный чӏалан къайдайрал амалзава. Гьатта Ахцегь райондин газетдани (ахцегьвийрини “кӏан” ваъ, “ккан” лугьузватӏани, газетда литературный къайдада кхьизва). Са фикирдал къведайвал цӏийивилер тваз алахънавайбуруз Дагъустанда авай лезги алимрихъ, писателрихъ галаз санал кӏватӏ хьуниз куь манийвалзава? Зал алукьайтӏа, им балкӏанар дегишдай вахт туш. Литературный чӏал тестикь хьанва, адал гьатта виридалайни тафаватлу жезвай ахцегь нугъатдин векилрини амалзава. Кцӏарвийрини чпин эсерар литературный чӏалал кхьена (Б.Салимов, З.Ризванов, Расим Гьажи…). Аламвийрин ялунар квез герек я? Зазни литературный чӏала кьиле физвай бязи гьерекатар хуш туш. Я и кардихъ галаз рази хьун герек я, я тахьайтӏа и месэла саналди гьялна кӏанда…”.
И месэладин патахъай гьуьжетунар геждалди давам хьана. Садбуру — сыз, — суз эхиррин чкадал “галачирди”, “авачирди” кхьин, муькуьбуру “сес” — “ван” гафуналди эвезун (мисал яз, “Эренлардин сес” ваъ — “Эренлардин ван”) теклифна, пуд лагьайбуру, чӏал чӏурзава лугьуз, “Лезги газетдин” салаз къванер гадарна… Кӏватӏалда иштиракзавай куьре нугъатдин векилриз “куь проблема туьрк чӏал чир тахьун я, чидайтӏа куьн, хайи чӏал туна, туьрк чӏалал рахадачир” лагьайбурни хьана.
И месэла цӏийиди туш. Лезги чӏалан патахъай, цӏийивилер туникай, маса чӏаларай атанвай гафар акъудуникай чи алимар, писателар, муаллимар, журналистар рахаз гзаф йисар я. Жуван фикир лугьун, са кар веревирд авун, гьахъ тайинарун патал герек атай чкадал бязибурун зендер инкарун айиб авай кӏвалах туш. Къадим грекрин философ Сократа лагьайвал, гьуьжетунрин нетижада гьакъикъат арадал къвезва.
Зи фикирдалди, алай аямдин лезги чӏала маса чӏаларай (араб, туьрк, урус…) атанвай гафарин кьадар тахминан 30-40 процентдиз барабар я. Абур лезги чӏалан хазинадай акъудунин игьтияж авани? Ша чун и месэладин патахъай чи алимри, шаирри, муаллимри вуч лугьузватӏа килигин.
Фейзудин Нагъиев, филологиядин илимрин доктор, шаир: “…Лезги чӏал михьи авуникай эхиримжи вахтара гьам газетрани журналра, гьам Интернетда пара къизгъин гьуьжетар, теклифар физва. Ихьтин гьуьжетрик гьам чӏал чидайди, гьам течирди акахьзава. Лезги чӏал маса чӏаларикай михьун теклифзавайбурухъ галаз зун кӏевелай рази туш: 1) чара чӏаларин гафар квачир са чӏални дуьнйадал алач; 2) маса чӏаларай къвезвай гафари чӏалан сергьятар гегьеншзава, чӏал девлетлу ийизва. Са кардал зун рази я: жуван гаф амаз чара гафариз рехъ тагун: башламишун — кьилкутун, гатӏунун, эгечӏун, эвелун, тупӏалун, пацирун; уьзуьмар, уьзуьмлух, уьзуьмчи — ципицӏар, ципицӏлух, хьвед (ципицӏ багъ), ципицӏчи; мешебеги — тамухъан; игит — кьегьал, къагьриман…”
Фаида Гъаниева, филологиядин илимрин доктор, РАН-дин ДНЦ-дин илимдин къуллугъчи: “…И гаф чиди туш, ам акъудна кӏанда лугьуз ихтилатар ийизвайбур чеб чӏалан гъавурда авачир, чӏалан илимдивай яргъа тир ксар я. Кӏвал кулуналди шиткидайвал чӏал михьи ийиз жедайди туш…”Азер Каимован къейдера кьве тахан гьарфарин ихтилат куднавай. Им гьакъикъатдани вичиз кьетӏен фикир гана кӏанзавай месэла я. Мисал яз, тар, кул, тум, пар, чам, чил, чара гафарихъ са шумуд мана ава. Кхьинра абурун манаяр тафаватлу авун патал кьве тахан гьарфар (чил-ччил) кардик кухтуртӏа хъсан жеда. Амма Фейзудин Нагъиев и кардихъ галаз рази туш. Ингье ада вуч лугьузватӏа: “Лезги чӏалан кьетӏенвилерикай сад — чи чӏала нефес галай ва нефес галачир сесер квай гафар пара ава: кhар — кар, кhул — кул, пhар — пар, тhам — там, тhар — тар, тhум — тум, чhам — чам, чhара — чара, чhил — чил ва мсб. Са гьарфуналди кьве сес эвез авурла, кхьенвай шейъинин манадай кьил акъатун четин акъваззава. Месела: ада чуру тунва; абур чара хьана хъфена; за патрум тфенгда авайвал туна; ада тум вегьена ял язавай; ам кул къачуна хъфена; гьайванди рекьин къекъуьндилай чан гана ва мсб.
Нефес галачир агалхьай сесер кьве тахан гьарфаралди кхьин виже текъвезвайди вахтуни вичи къалурна. Икӏ кхьини бязи лезги гафар кӏелиз четинарзавай: кКӏал, кКӏана, ппӏер, ццӏер, ццӏе тун…”.
Якъин жезвайвал, шаирди кьве тахан гьарфар “h” лишандалди эвезун теклифзава.
Литературный чӏала ихьтин къайда деб хьанва: урус чӏалай чи чӏалаз атанвай гафара эгер “Ь” гьарф абурун юкьва аватӏа ам хуьзва (мисал яз, “культура”). “Ь” гьарф гафунин эхирда авай дуьшуьшра ам падежриз пай жедалди хъуьтуьлвилин лишан квахьзава (область — областдин, областдиз).
Чахъ нугъатар пара ава, литературный чӏал — сад. Ам хуьн ва еримлу авун чи умуми буржи я. Эгер “чун гьахъ, куьн батӏул я” лугьуз, чӏалан жигьетдай реформаяр тухуз хьайитӏа, адан кьисмет гьихьтинди жеда?! Чӏалан алемда тваз кӏанзавай гьар са цӏийивал, ирид сеферда веревирд авуна, ахпа теклифна кӏанда. Хсуси фикирар, теклифар гзаф жедайди я, илитӏун герек туш. Винидихъ гъанвай мисалрай аквазвайвал, чӏала бязи дегишвилер чеб-чпизни жезвайди я. Кар халкьди кьабулунилай аслу я. И рекье чун сад хьана кӏанда.
Мегьамед Ибрагьимов
Лезги газет
Sez Lezgin ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.