Latin Original

  Искендеров Абдуллагь
  Самур
  
  Лигкишом ӏдат
  
  девлетлуяр патал элкъвезвай тарихдйн чарх гила зегьметчи халкьдин
  Гьамиша
  хийирдиз элкъве-на. Дагъустанда революция гъалиб хьана. Виш йисаралди
  
  зулумдик, зиллетдик квай эл азад хьана. Гьу-куматдин иесияр хьайи халкьди чпиз
  цӏнйи уьмуьр, абад бахтавар яшайиш туькӏуьриз эгечӏна. Гила абурун яшайиш аквазакваз хъсан жезвай. Революциядин сифте кьиляй арадиз атанвай ревкомрии чкадал
  гила Советар хкягъиз башламишна.
  Округдин меркездай хтай Пенжалидив цӏийи хабар гвай. Кимел ацукьна ада кефи
  къумбар яз суьгьбег-завай.
  — Меркезда авайла накь зун чи Мегьамедан патав фена. И мукьвара хуьрера
  гьукуматдин цӏийи идараяр хкяйдайвал я лугьуз ада ихтилатна, — хабар гана Пенжалиди.
  — Яраб абур вуч цӏийи идараяр ятӏа? — суал гана Гьашима.
  — Абур гила авай ревкомрин чкадал жезвайбур я. Чпиз Советар лугьуда. Яни чи
  чкайра хуьруьн Советар жеда, — жаваб гана Пенжалиди.
  — А Советриз вужар хкягъдалда? жузуна кимел ацукьпавай са лежберди.
  Пенжали вичин яру вилер экъисна тажубвилелди адаз килигна.
  — Гьикӏ вужар хкягъда. Гьелбетда аниз чи кесибри- кай хкягъда.
  — И кар Мегьамедрасулриз хуш жедани? Якъин хьи абур и кар чӏуриз алахъда, —
  алава хъувуна сифте суал гайи лежберди.
  — Чна абуруз чпин чӏуру къастар кьилиз акъуддай мумкинвал гана кӏандач,—
  лагьана Гьашима.
  — Гьелбетда гьакӏ авуна кӏанда. Чна абур гьич Советдин патаривни тадач, ихтилатдик экечӏиа кьвед ла -гьай лежбер.
  — Лап дуьз гаф я. Абуру чун чпин патаривни турди тушир. Вучиз абур чи крарик
  акахьда, — лагьана кӏва- дахдилай цӏийиз хтанвай Лалама.
  — И мукьвара Мегьамед вич хуьруьз хуькведайвал я. И кардин патахъай вуч
  авуна кӏандатӏа ада чун хъсандиз гъавурда твада, — лагьана Пенжалиди.
  Кӏвалахрилай хтай лежберар Пенжалидин кьилел кӏватӏ хьана. И цӏийи хабардин
  винел рахунар къизмиш хьана. Советар хкягъунии хабарди абур шад авуна.
  Мегьамедрасулан кӏвалер дегь.заманайрин къеледин къайдада эцигнавайбур тир.
  Ихьтин кьве мертебадин кӏвалериз хуьрунбуру карвансараяр лугьудай. Элкъвена
  кӏвалер, юкьвани гьаят авай. Гьаятдиз кӏвалин кӏаникай галай варар ахъагъайла
  гьахьиз жеда. Маса рехъ авай-ди туш. Ам халис къеле хьтин чка я. Анжах кьибле патахъай авай тавдин виликай айван чӏугуна. Тӏвар-ван авай чӏехи ксар мугьман
  хьайила ара-бир гададини бу-ба Гьажиди хьиз абуруз тӏуьн-хъун гьа и айвандик гута.
  Тавдиз лежберривай ва кӏвалин къуллугъчийривай къвез жедайди туш. И кӏвалин
  чилик чичӏедин гамар, цларани багьа пердеяр ава. Тавдин кӏвале ацукьун па-тал
  махпурдин хъуьцуьганар вигьена, цларин кьанӏарад-ни кьиляй-кьилди чинидин къапар
  эцигнава. Къулан кьилел къарпуз алай лампа эцигнавай мац ала, вични нехишралди
  безетмишна. Къав\зни, садан кӏвалени ава-чир, кхьенвай кьул яна. Кӏвалин кьибле
  патахъ багьа пердеяр куьрсарнавай кьве пенжерни ава. Мегьамедрасулан тав
  туькӏуьруникай хуьрунбуру жуьреба-жуьрв', ажайиб ихтилатарни чукӏурна. Ада гзаф
  важиблу кӏва-лахар хьайила ара-бир иниз хуьруьнбурукаи вичиз герек нтимризни эверда.
  Къенп ада вичин гъилибанар тир фе-кьи Гьасаназни Манкъулидиз вичин тавдиз эвернава.
  Эвернавай ксар къвсдалди пенжердив агатна, Шагь дагълариз килигиз акъвазна
  Мсгьамедрасул дерин хиял-риз фена. Округда тӏвар-ван авай бубадин хва къе гьн йикъа
  гьатнаватӏа аку. Гьар кткай гада-гуьдуьдиз, гар-дан кӏир авуниз мажбур хьана. Иллаки
  Суваракай хуь-руьч чӏехиди хьунухь адаз виридалайни дерт хьана. Чара авачир. Табий
  хьана кӏанзавай. Девирар дегиш хьана, вамар а . I а г п а Мад ахай агъавилин вахтар
  амач. Внпслан таппп я; къал\рзавантӏа, къеие патан эхирдал кьван вич советрин
  душман яз амукьда на адахъ галаз дяве тухуда лагьана фикирзавай. И дяве тухунин
  плапар туькӏуьрунин дерин хиялриз фенвай Мегьамедрасулаз атайбуру гайи саламдин
  ванни хьанач. Са арадилай абу-рухъ элкъвена:
  — Куьп атанани, ацукь! — лагьана ада теклифна. Мугьманри яргъалди чеб
  гуьзетиз тунач. Абур тадиз хъуьцуьганрин виликай чичӏедин гамунал ацукьна. Ме
  гьамедрасулан чӏехи папа шакъин ван ацалтнавай само вар гъана. Фекьи Гьасан акурла
  кӏвализ гьахьай папан чин чӏур хьана. Адаз и паж «фекьи» акунани кӏандачир. Гъуьл
  чӏуру рекьера твазвайди, ам рекьяй акъудзавайди фекьи Гьасан я лугьуз фикирзавай.
  Тавда фекьи Гьасан акур папа: «Фассаддиз мад фенд къурмишпа нин кӏвал чӏуриз
  кӏанзаватӏа», хиялна терс-терс адаз килигна кӏваляй вич экъечӏна. Манкъулиди
  самовардин кӏане ацукьпа чаяр цана виридан вилик эцигна. Мегьамедра - сул
  фикирлу тир. Ам явашдиз вич-вичнк рахазвай:
  — Я раби ваз шуькуьр хъуй, чи тахсир вуч тир хьи, чаз ихьтин йикъар къалуриз.
  Къвердавай инсанар дар- да гьатзава. Вуч ийидатӏа чизмач. Гьар какатай гада гуьдуь, кесиб-куьсуьб вилик акахьнава. Абуруз чпизии вуч ийидатӏа чизвач. Гьар
  юкъуз ва кьуьруьк, са угон арадиз акъудиз элдин кьил какадарна ийир-тийир ийиз- ва.
  Халкьди вуч авурай. Адан язух хьанва.
  — Мад вуч хьанва, Расул дадах! Цӏийи хабар затӏ апани? — жузуна фекьи
  Гьасана.
  — Ахьтин хьайи кар авач, амма фад хьунухь мум - кин я, — манали гьалда
  хъуьрена. И хъуьруьни вичини шадвал ваъ, архайинсузвал къалурзавайди тир.
  — Ам вуч кар я, мус хьунухь мумкин я? — фекьи Гьасан гъавурда гьатнач.
  Мегьамедрасул мад пенжердал фена кукӏушар живеди кьунвай Шагь дагълариз тамашиз фикирди тухвана. Хейлин вахт фена. Сад лагьана ам кӏвалевайбурухъ элкъвена.
  — Тахьана квез вуч ава, аи аллагьднн бендеяр! Кьи- лихъ фите галай иблисди мад
  чаз фенд къурмишзава. И йикъара меркездай сев Мегьамедни хтанва. Абур хуь- руьн
  Советдиз чинеба сечкияр тухуз гьазур жезва. Со- ветда чи ялни таз кӏанзавач. Са тике
  недай фу авайбур буьнжуькьриз гьазур жезва. Абуруз чун советдин пата ривни таз
  кӏанзавач. Чна абурун планар чӏурна кӏанда. Тахьайтӏа и къекъверагри чаз вил гана,
  ишигъ гудач.
  рани бес я,—лагьана лавгъавилелчи \\си,л модан чнниз килигна.
  — Я залум «Фекьи» де гьа тиара кивании фад лагьӏ — Мегьамедрасулак
  теспача акагпа. Фекьи Гьаса- иазни кӏанзавайди гьа им тир.
  — Садра Расул дадах лагь, кӏвалах чна ваз кӏан дайвал туькӏуьрайтӏа, зазни
  Манкъулидиз вуна вуч гу да?— фекьи Гьасана лутувилелди зарафаша. Мал Ме
  гьамедрасула вучдай кьван. Хиве кьуна кӏанзавай.
  — Аи иблис «Фекьи»! — лагьана ада тӏуб юзурна за- рафатдин гьелегь кьуна.
  — За квез гьардаз къах ийидай са гьер гуда. Им сифтегьан сивер ширинарун
  жеда. Аман ӏьахъ-гьи^аб кар заз кӏандайвал хьайила хъижен хъийида.
  — Аллагьди вун чи кьилелай гьич эксик тавурай. Амин! — лагьана Фекьи
  Гьасана уьгьуь яна туьд ачу- харна.
  — Расул дадах, ваз кичӏе жемир. Абрувай чуй алцу- риз жедач, чна абурун
  
  кӏаникай яд ракъурда, — лагьа на вичин план ачухарна. Эхирдай: «Эгер фите галай садап гъиляйни ажуз хьайитӏа, чал алайди бармак тахьу- рай! — лагьана бармак
  хутӏунна гадарна. Манкъулиди вичип хъамани тадиз хутӏунна гадарна.
  — Акӏ хьайила чна бармак алукӏна къекъвена вуч- да! — ам вилери лупӏ-лупӏ
  ийиз агъадиз килигиз акъ- вазпа. Х/»Ь {'^ А-1"
  — Инанмиш туширтӏа, за квез эвердачир. Кар чине- ба твах ва чаз а крарикай хабар
  'авачирди хьиз хьурай. Герек атайтӏа, лазим ксариз тӏуьн\хъун, шей-'мейни гу- нуг
  рикӏелай ракъурмир, — лагьана'махпурдин хъуьцуь- гандал ацукьиа вичиз цанвай чай
  кьве гъиливни кьуна хъваз эгечӏна. Ада и хийирлу кардин сагълугъдай чӏехи папаз
  эверна.
  — Кч^ари, алад чаз чаяр ширинардай шекерни ниси ва фу гъваш,— лагьана адаз
  буйругъна. Папа синида аваз цӏвегь квай ниси, шекер ва фу гъана мугьмаприн
  вилик эцигиа вич экъечӏна. Мегьамедрасула вичи мугь- манрин истиканриз шекер
  вегьена ширинарна. Вилик хьана пудаии хъеан иштягьдалди, сиверинни перни вап
  ацалтна ширин чайдихъ галаз писини хъипн цуьк хьтин сарубугъдадин таб галай
  тӏанурдин фу нез башламиш- на. Мегьамедрасулан ихьтин мердвал акур Манкъули
  адап метлебдин тамамвилелди гила гъавурда гьатна.
  Хуьруьп фекьи малла Вели яшар хьунивай мадни шкьакь хьана. Гьахъ гудай вахтар
  мукьва жедайла агъ-зур жуьре багьна акъудиз кӏвалел кьунвай леж'берар гьахъ тагуз
  чукурдай... Эхирдай адан кӏвалел касни акъ-ваз хъувунач. Гила фекьиди цӏийи рекьер
  жагъурна. Шариатди ихтияр ганвай кьадар папар гъиз абурув кӏвалах ийиз таз хьана.
  Аранда адет яз папарив чуьлда кӏвалахар ийиз тадайди тушир. Папари анжах кӏвалин
  кӏвалахар ийидай. Малла Велиди им куьгьне герек ава-чир адет я лугьуз папарив
  давамна гьам кӏвалин, гьам-ни чуьлдин кӏвалахар ийиз таз хьана. Къуьл гуз мухан фу
  недай, гьамни тухдалди гудачир. Адан маларни кваз хуьруьн маларикай хкатна аквадай.
  «Чан рухваяр, ма-лар яхун тахьанамаз жув куьк жедач!» — лугьуз ада фад-фад
  тикрардай. Малла Велиди чӏехи хцикай вичин чкадал хуьруьн фекьи авуна. Гъвечӏи хва
  Исамуддина-кай адаз алверчи ийиз кӏанзавай. Амма гъвечӏи хва Иса-муддин бубадиз
  кӏандай хьтин хва хьанач. Гьуьжреда амаз ам чӏуру крарии иеси хьана. Лавгъавал,
  надижвал ва рушарин гуьгъуьна гьатун адан пеше хьана. Гьакӏ хьайила фекьидиз вичел
  чан аламаз Исамуддиназ свае гъиз кӏан хьана. Ада хциз къунши хуьряй девлетлу касднн руш гъана. Свае иерди туширтӏани, гзаф жегьизар гвайди тир. Исамуддиназ ам
  эсиллагь бёгенмиш хьанач-гӏани,бубадиз свае гзаф кӏандай. Свае са гъвечӏи санал
  акъваздайди тушир. Кӏвалахин чан тир. Буба амазни ӏӏсамуддин са шумудра свае
  рахкуриз гьазур хьаиа. \Чан хва, вахъ вуч хьанва. Кӏвалел алай чан гьаданди ч!» —
  буба рази хьаначир. Фекьи кечмиш хьайидалай кьулухъ гададин кьилелай залпанд
  алатна. Ада садазни яб гун хъувунач. Мегьамедрасулан таъсирдик акатна, <ӏдан
  меслятрал амал ийиз хьана. Мегьамедрасула ам мадни чӏуру рекьера туна. Адав уртах
  яз алишвериш ийиз туна. И рекье кьведани вири хуьре амалар ишле-мишун абуруз адет
  хьана. Нафт яд ягъиз гун, чпи къа-чурдан гьахъ вахкудайла зирбадин къене артухан кьул
  ӏваз, чпи техил кьачудайла авайдан чкадал кьелечӏ кьул тваз, халкьар
  алцураризуяьана, Йикъан гзаф вахта р алукӏна дамахарна кимерал ва дишегьлийри яд
  ту-чузвай булахрин кьилерал акъудиз хьана. Мегьамедра-сулалай ам гзаф гъвечӏи тир.
  Гьакӏ ятӏани ам Мегьамедрасулал сирдар хьана. Ада вуч лагьайтӏаншИсамуд-диназ
  хъсан акваз,гьакӏ ийизвай. И йисар гзаф дар вах-тар тир. Халкьдйз алукӏдайдакай гзаф
  дарвал авай. Исамуддин дамахдив алукӏна виридакай хкатна аква -дай. Идани адан
  лавгъавал мадии артухарна. Кьилел къармукь бармак, кетендин лащу перем, юкьвапи
  тапан-чияр куьрсарнавай мецер галай къахмадин чӏул, вичел-ни чӏулав галифе
  шалвар, кӏвачелни чӏулав чекмеяр алаз мет-метӏел вегьена ацукьн'а кимелай физвай са
  ди-шегьлини гаф лугьун тавуна ахъайдачир. Са бубатбур вичиз бегенмишни жезвачир.
  Кӏвалин ва чуьлдин кӏва-лахар вири папан хивез вегьена. Гьа икӏ ятӏани свасаз ада
  эсиллагь югъ гузвачир. Свасан ийир-тийир хьана. Ам катдай чкадал гъана.
  Магьемадрасулан меслятдалди ам свае рахкуриз гьазур хьана.
  — Я Исамуддин, эгер ваз зун акьван дакӏан ятӏа акъудна рахкурна тур, —
  лагьана сваса нянихъ хъвана тӏамадаваз хтай гъуьлуьз. Исамуддин гадар хьана, хъел
  атана, свае ягъиз гьазур хьана. Сад лагьана свае ягъиз хкажай гъил агъузна.
  — Акӏ хьайила ваз зун кӏанзавач ман! — тегьнедин къайдада ада лагьана.
  — Аллагьди яргъазрай Исамуддин! Заз вун дакӏан туш,— жаваб гана рангар
  гайи сваса.
  — Бес вуна вучиз рахкурна тур лугьузва?
  — Ваз дакӏан хьайила бес за вучин.
  — За вун рахкуриз гъанвайди туш.
  — Зи язух ша, вуна вучиз заз югъ гузвач?
  — Къенлай кьулухъ гьични гун хъийидач!
  — Зун катуниз мажбурмир.
  — Вун гьиниз катайтӏани жагъур хъувуна гьаикӏва- лиз за хкин хъийида.
  — Цаварал аллагь, чилерал вун. Нагьахъ заз гуж ийимир. Ваз кӏанзавачтӏа
  рахкура. Мад дакӏан паб вучиз кӏвале хуьда.
  Исамуддин фикирди тухвана. Папа дуьз лугьузвай. Акунани дакӏан папакай хвена
  вучзавай. Бес гьакьван жегьизар гьикӏ жедай? Исамуддина вичин цӏалцӏам ту-шир,
  векъи къумрал чин свасахъ элкъуьрна.
  
  — ЛГ"сваС|вун гьахъ я. Ша чна меслят ийин. Ваз за тӏалакьар гаиитӏа вуна вуч
  ийида?
  — Экъечӏна хъфида ман,— шадвал акатна сваса жаваб гана.
  - Акӏ ваь, гъайи жегьизар гьикӏ хьурай? Свае ак'ь-ваз хьана. Гъайи кьван шейэр
  гьикӏ туна хъфида. Ада лугьудайвал тавуртӏа, а залумди тӏалакьар гудайди туш. Я рабби,
  за вучин?
  — Ваз за шейэриз вуч авуна кӏанзава? — кичӏевал кваз сваса жузуна.
  — Эгер гъайи шейэр вири хутахиз хьайитӏа за вун рахкурдач, ван къвезвани,
  ракъурдач,— лагьана свасаз ам атӏумна килигиз акъвазна. Свасан чара атӏана,
  — Мад вун акьван инсафсуз хьайила, за вучин! Са пай шейэр за ваз тада, — рази
  хьана свае. Исамуддин хейлин гагьда кисна. Ахпа кьве гъилни галифе шалвар- дин
  жибинра туна кӏвалин пипӏяй-пипӏиз фена заланз рахаз башламишна.
  — Заз ви язух къвезва, ашкъи авачиз санал яша- миш хьунухь гзаф четин я.
  Гьаниз килигна зун рази я. Пака шагьидар алай чкадал за ви тӏалакьар гана вун са
  пай шеиэрни гваз хутахна ви бубадин кӏвале эхцигиз тада, — лагьана кьве падни рази
  хьана.
  Свае рахкурайдалай кьулухъ Исамуддин булахрин кьилелай кими хьанач. Анжах
  фурсунин гъиляй вичиз тангъах авайди сакӏани жагъуриз жезвачир. Яргъалди цӏийи
  ярдин гьесрет чӏугваз амукьна. Гзаф юкӏвар-чи-пӏер ягъайдалай кьулухъ чавушдип руш
  адаз бегенмиш хьана. Гьайиф хьи, ам бубани кьена етим яз яшар бе-гьемди тушир. Ва
  садни хьи ам Исамуддиназ тангъах авайди туш. Мад гзаф йикъара булахдин кьилел
  фена. Амма абур вири файдасуз хъхьана. Чавушдин руш ри-кӏи чӏугур гададиз садни
  бегенмиш хьанач. Чавушдин рушаз кӏвале амайди къари диде тир. Са стха Жалгъан -дин
  дявейра пуч хьана, муькуь стхани Бакуда фялевал ийиз хуьруьзни хуькведайди туш.
  Рушан тӏвар Дилбер я. Гьикьван кесиб тиртӏани гуьзелвилел гьалтайла вичиз тай авачир.
  Гада рушал кӏевелай бенд хьана. Мад вуч-дай, вахтар жедалди гуьзетиз акъвазна
  кӏанзавай. Ме-гьамедрасулан меслятриз килигна рушан диде къари-дихъ галаз дуствал
  ийиз эгечӏна. Дарда авай къаридиз гадади куьмекар гуз абурун гъил кьаз хьана.
  Исамуддин багьнаяр жагъуриз къаридин кӏвализни къвезвай. Гьар сеферда са
  бахшишни гваз гагь ширинар, гагь маса затӏар гъиз садрани гъил ичӏиз къведачир.
  Дилбер къвердавай гуьрчег жез хьана. Вири вичел желбзавай руш акун гададин
  мурад хьанвай. Адаз руш йикъа са шумудра акваз хьанатӏани вичин рик! сескин
  жезвачир. Исамуддиназ и кӏвале жезвай ширин вахтар лап фад акъатзавай хьиз тир.
  Дилбер Исамуддиназ дах лугьуз, гзаф гьуьрметар ийиз, адан кьилел чепелукь хьиз
  элкъ-вез хьана. Рушаз Исамуддинан кудай ашкъидикай, адан вилери вич тӏуьникай
  хабар хьанач. «Исамуддин дах икӏ хьанай, акӏ хьанай. Гьакӏ тушни чан Исамуддин
  дах!»—лугьуз жедай. Винелай къал>рзавачиртӏани руша гьар дах лагьай кьван адан
  гуьпьчьл хана кефи чӏур жезвай. Мад вучдай кьван, эхна кӏанда.
  
  — Аи Расул дадах, ваз куькай хабар ава! — хъуь- руьн кьуна акъвазариз
  тежезвай «фекьи» Гьасан тади кваз кӏвалин юкьвал акъатна. Мегьамедрасул
  тажуб хьана.
  — Вуч хьанва. Вун квел акьвап шадзава? — ам «фе- кьидин» хъуьруыш чӏагурнавай
  сифетдиз килигна.
  — Хийир хабарар ваз, Расул дадах, муштулух заз. Ваз мад вуч кӏанда,
  балшавникрин эхир жезва, —хабар гана. Гила чин ваъ, адан жендекни хъуьруьни
  кьуна. «Фекьи» атайла чӏур хьайи чин ачух хъхьай Мегьамед- расула тади къачуна.
  — Мад вуч лугьуз акъвазна вун. Де фад вуч хьанва- тӏа ахъагъа кван! — ам
  гуьзетиз акъвазна.
  «Фекьиди» хинеда тунвай вичин чурудин кьери чӏа-рар гъилелай авуна салават
  гьана.
  — Дуьньядин эхир мукьва хьанва. Улус магьалда эхир заманадип пайгъамбар
  «Мегьти» загьир хьаналда. Халкьар сел хьиз ахмиш хьана эхир заманадин пайгъамбардин зияратдиз физвалда, — теспягьар акъудна абу- рув шакъин ван кутуна.
  Мегьамедрасул пагь атӏайди хьиз амукьна. Сифте и сефигь ихтилатдал
  хъуьрезни кӏан хьана. Ахпа адан рикӏяй — «им вуч гаф я, эхир замандин пайгъамбаргьинай, Улус магьал гьинай» — хиял фена.— «Мегьти» загьир хьана лугьуналди куьтягь
  хьана физвайди яни. Квелди ам хьун субутзава?»
  — Аннкай, Расул дадах, гьич шакни ийимир. Ваз гунагь жеда Адахъ вичин аламатар,
  мужизаярни ава. Ам аялдин шикилда аваз Загьир хьаналда. Аял акурбуру адан
  Аилерай женнет аквазвалда. Адан кьиляй кьуд па-тахъ нур чикӏиз мичӏи кӏвалер
  шемер куькӏуьрайди хьиз экуь ийизвалда, — жаваб гана фекьи Гьасана.
  — Аял вучтинди я, эхир заманадин пайгъамбар вуч- тинди я? — шаклу яз мад суал
  гана Мегьамедрасула.
  —- Астагъфируллагь, я аллагь! Вуна ви бендеяр асл хьуникай \\ьх! Шак мийир, Расул
  дадах. Эхир замапа мукьвал хьайила гьар жуьре шикилра ва яшара аваз «Мегьти»
  
  загьир жедайди ялда. Улус магьалда хьайитӏа, ам аялдин шикилда аваз загьир хьанва.
  Диде бубайриз эвелдай и кар чир хьанач. Аял ятӏани, амалар ажайиб-бур хьана. Адай
  мужизаяр акваз башламишна. Мужи-заяр акурла ахпа вири алемин ам «Мегьти» хьунал
  инап-миш хьана.
  — Идан чаз гьихьтин хийир ава?
  Мили хъвер сивикай хкат тийизвай «фекьи» Гьасан? худда теспягьар чӏугвазвай.
  — И агьвалат лап вахтунда хьана. Кьилихъ фите галай иблисдиз динсуз
  балшавникриз чпин эхир жезвай- ди субут жеда. Абурувай сечкийрани са гьунарни
  ийиз жедач. Жемятди абурухъ чин элкъуьрдач. Чнани чаз кӏандайвал ийида. Чиа
  абур жемятдин виляй вегьеда. Им аллагьтала азимушанди чи, мумин бендейрин, патахъай ракъурнавайди я, — манали гьалда Расулаз килиг на давам хъувуна,— садра
  фена кардин гьакъикъат гьикӏ ятӏа чирна хквен. Ахпа чна чинеба ваъ, эквеба кафирриз акси женг тухуда. Ида чаз жемят балшавикриз акси акъвазарна чи патаз
  гъидай мумкинвал гуда. Агь кьилихъ фите галай фасикь. ахпа чна квез вучдатӏа
  аку! — ачух суфатдалди уьзуьагъ яз Мегьамедрасулаз килигна.
  — Чух сагъул «фекьи» Гьасан, дугъриданни вун га-фар чидай, крар алакьдай нисан я
  кьван. Эгер гьа къай-дада чавай кӏвалах тухуз хьайитӏа, шак алачиз а ка-фиррин диб
  хкудиз жеда. Вуиа лугьудайват хьайитӏа, а хиве кьурбурулай гъейри зи рамагдик
  квай Гьажии-сакьан балкӏанрин жинсиникай тир са яргъа тай гут,а. «Фекьидин» кефияр
  гила лап къ^мбар хьана.
  — Чандик стӏал иви кум аи кьван зун ви къуллугъ- дал гьазур я, амин!— латьана
  кьибледихъ элкъвена дуьа авуна.
  — Манкъулидннай Къара кьегьер балкӏан кьачуна пака югъ ахъа жезмазни Улус
  магьалдиз эхир замана-дин пайгъам'бардин зияратдиз алад. Герек шейэрни ада вав
  вугуда. Геж тавуна гьакъикъат жаваб гваз хъша. Ваз шукур хьуй я худа, вун чи
  далудихъ галаз хьуй. А кьзцӏай акъатнавай луьтриз чпин чкаяр чна чир хъи-йида.
  Пакамахъ за ви рекье кванариз хвенвай гьерни тӏанур фу пӏирел садакьа гуда, амин!—
  гъилер цавуз хкажна дуьа кӏелна. Мегьамедрасул акваз-акваз гьатна-вай четин гьалдай
  акъатна мад эвелан агъавилин девир-диз хкведайдахъ инанмиш хъижез башламишна.
  * *
  Къенин жуьмядин югъ гзаф гурди хьана. Округдин меркезда фин-хтун гзаф ава.
  Идалай вилик гьич садра-ни такур инсанар гзаф къвез хъфизва. Хуьрерин вилик-кьилик
  квайбур, фекьияр бармакрилай сирих янавайбур кӏватӏ хьана. Юкьва гапурар, къуьне
  тфенгар авай бар-макар вилера тунвайбур хуьруьн чӏехи майдандилай ви-нелди тади кваз
  физва. Хуьруьн чӏехи мискӏинда жемят гьакьнач. Чка-чкадал кӏватӏ хьапа шаддиз
  ихтилатза-вайбур идарайриз физвай ревкомдин членар акурла чинар масанрихъ
  элкъуьрна абуруз хъел кваз килигна. Тарикъули, Абдусемед, АгьмедваМегьамедабур
  майдан-дал агакьайла гьич садни абуруз килигнач. Абуру куш-куш авуна чинар чӏурна.
  Къвалал маузер, юкьвани га-нур кутӏунна спелриз звер ганвай кас: «Гьа ихьтин динсузрихъ галаз амансуз дяве тухун патал гъазават авун чарасуз я! — лагьана хъилелди
  абуруз килигна. Фекьиди мискӏиндин минарадиз хкаж хьана жуьмядин салат га-на.
  Дамахарна алукӏнавай хуьруьн Имам тадиз мискӏин-диз гьахьна. Жуьмядин капӏ
  ийидалди имамди вяз ийиз башламишна:
  — Аи аллагьдин муъмин бендеяр! Чи мукъадас ктаб-ра кхьенва: са вахтар къведа
  хьи, а чӏавуз инсанар аси жеда, диндай акъатна кафирар жеда. Чӏехи-гъвечӏиди чиз
  амукьдач. Им дуьньядин зхир мукьва жезвай вахт я. А чӏавуз инсанар гьахъ рекьиз хкун
  паталди эхир зама-надин пайгъамбар «Мегьти» загьир жеда. Гьа девир атанва. Улус
  магьалда аялдин шикилдаваз «Мегьти» загьир хьанва, — вири салават гъана гьарайдин
  ван ацалг-на шехьиз башламишна. Имамди вичин вяз давам хъу-вуна,н- аи аллагьдин аси
  бендеяр! Туба ая, аллагьдин гьахъ\ рекьиз хъша. Аллагь таала азимушан гзаф мергьаме(глуди я. Туба авур вичин аси хьанвай бендейри-лай гъил къачуда... Яргъалди
  рахана. Имамди вяз авун-вай жемят ван къачуна шехьзавай. Тубадин, ялварднн ванерй
  мискӏиндин къав хкажзава.
  
  — И кардиз къана килигна виже кьведач. Тадиз се- ренжемар кьабулун чарасуз я.
  Чи душманар ксанвач. Абуру халкьдин кьил акадарзава, — лагьана Агьмеда.
  Округдин ревкомдин председателди фикирна. Къалин рцӏамар акъажна.
  — Бес чна вуч авун лазим я? — жузуна ада.
  — Тадиз Улус магьалдиз ревкомдин членрикай кар- дин гьакъикъат чирун патал
  ракъурун лазим я, — ихти- латдик акахьна Мурсалов.
  — Гьел'бетда гьакӏ авуна кӏанда. Гьардан сиви са ван ийизва. Месэладин
  гьакъикъат хъсан чир тавунмаз а кардихъ галаз дяве тухуз четин жеда. Гьич шак алач
  им чи душманрин къундармаяр я. И яракь чна абуруи гъиляй вахчун чарасуз я, —
  алава авуна Тарикъулиди. Ревкомдин член кьецӏи кӏвач квайди туьнт хьана.
  
  — Абурухъ галаз вуч яргъияр герек я. Ихьтин сефигь ихтилатар чукӏурзавайбур
  вири кьуна дустагъ авун ла зим я. Улус магьалдизни зун ракъура. За гьа аялни адан
  буба диде кутӏуна паядин хурук кутуна хкида. Гьикӏ му- жизаяр къалурдатӏа за абуруз
  къамчидин хурук кутуна чирда! — лагьана токлифна ада.
  — Акӏ виже къведач, дайи! Ина гужуналди кӏвалах- на жедач. Абурун и фенд вич
  дуьздал акъудна гьарам- задавилер халкьдиз чирун герек я. Гьарай-вургьай ква- чиз,
  мукъаятдиз кӏвалах тухвана кӏанда, — мерлятна Агьмеда. Мегьамед чал снелрин
  кӏаникай хъуьрена.
  — Агьмедан меслят дуьз я. Гуж къалурнайтӏа, яз пис тушир. Анжах икӏ авуна
  виже къведач. Чи душман- ри куькай менфят къачуз алахънаватӏа куьне фикир це.
  Абуруз чпизни эхир заман хьана кӏанзавайди туш, — лагьана Мегьамеда. Ревкомдин
  кьве член Улус магьалдиз ракъурунии мсслят хьана. Чпслни мукъаятвилелди гьерекатуп
  тапшурмишиа. Фейпбуруз эхир заманадин пайтъам'бар «Мегьти» гьич къалурни авунач.
  Абур эл-къвена хтана. Затӏни акъатнач. «Мегьти» загьир хьунухь халкьди тестикьариз,
  вири гьадаи зияратдиз физ башла-мишна. Энгелна жезвачир. Лап фадвилелди чара ркуна
  кӏанзавай. Ихьтиы вахтунда жемятдин арада гьу'ьрмет авай ревкомни вичихъ ипанмиш
  кас герек къвезваи. Ахь-тнн кас кьепӏирви Бакудин машгьур фялейрикаи сад хьана.
  Ревкомди эверна вуч авуна кӏандатӏа тапшур-мишна кас ракъ>рна.
  Къе ревком кӏватӏ хьана. Улус магъалдиз ракъурна-вай кьепӏирви хтана. Адав
  хъсан хабарар гвачир. Ада вичиз акур гьалдикай ихтилат башламишна.
  — Гьуьрметлу дустар! За квез вуч ахъайин? Хийир- дин хабарар зав гвач. Гьал
  пис я. Улус магьал зиярат- дин макандиз элкъвена, вични чаз акси тир. Зияратдиз
  фейибуруни сад аваз хьайитӏа къад авачирбур чпини кутуна артухарна халкьдии
  арада чукӏурзава. Завай квез таб ийиз жедач. Гьа лугьузвайвал аялдин кьиляй
  цӏаяр акъатиз мичӏи кӏвал нурарив ацӏурна экуь ийиз- ва. И сиринай завай кьил
  акъудиз хьанач. Къалдики амай рахунар, вилерай женнет а кун ва маса крар вири
  таб я. Аял халис аял я. Ам са куьнални амай аялрилай тафаватлу туш. Заз адан
  вилерай женнет анихъ амукь- рай гьич жегьеннемни акунач. Кӏвале авайбур вирида са
  сивяй чпиз женнет аквазва ва маса аламатар аквазва лугьуз тестикьариз алахъна
  хьана. Чебни вирида аялдиз сажда ийиз ван ацалтна шехьиз хьана... — кьепӏирвиди
  куьтягьна. Агьмедан кӏуфук айгьамдин хъвер акатна. Къарагъна фена пеижеррин
  кьулар акьална. Кӏвал ми- чӏи хьана. Ада вичел алай сун перем са шумуд сеферда
  /хтӏуниз алукӏ хъувуна. Сун перем кьилин чӏарарихъ га -\ чукьайла цӏун цӏверекӏар
  акъатиз кьуд патахъ чикӏиз ӏкӏвал экуь ийиз хьана.
  — Гьикӏ я, ухшар яни? — лагьана Агьмеда кьепӏир- видивай жузуна пенжеррин
  кьулар ахъай хъувуна. Та- жуб хьайи кьепӏирвидай «Заз акурдини гьа икӏ тир!» —
  лагьана гьарай акъатиа. Ргвкомдин кьецӏи кӏвач квай член къудгъун хьана.
  — Агь алчахар! За квез гьикӏ лагьанай! Гьаниз зун фенайтӏа, а хаинар кутӏунна
  паядин хурук кутуна иниз гваз хуькведай. Аламатар къалурун за абуруз хъсан
  чирдай,+-хъел кваз ада лагьана вич гьаниз ракъурун тӏалабна.
  —1 Душманди амалралди, жемятдин кьил мужизаяр къалуриз акадарзавайла чун
  кьилинж шуьткьунна экъе-чӏунЪуьз туш. Чнани абур гьа чпин яракьралди дуьздал
  акъудна русвагьун лазим я,— лагьана ревкомдин чӏехи-да. Гаф Мегьамеда къачуна.
  — Вуна дуьз фикирзава. Зур къалурун герек къвез- вач. I^ъуй Агьмеда и аламат
  ачух авурай. Ахпа чун хуь- рериз фена жемятриз чи душманри гьихьтин гьарамзадавилелди кӏвалах тухузватӏа гъавурда туна душман русвагьна абурун чӏуру
  гьерекатар дуьздал акъудун паядин хурук кутунилай гужлу жеда, — лагьана ада.
  Агьмеда и кардин гьакъиндай малумат гана:
  — Юлдашар! Ина ахьтин ажайиб кӏвалах авач. Им физикадин къанун я. Сун
  парча кьилин векъи чӏарари- вай гуьцӏ хьайила акъатай электрикдин цӏверекӏар тир.
  Куь виридан кьилерайни гьа икӏ цӏверекӏар акъатда. Ина гьич са аламатдин карни
  авайди туш.
  Агьмед рахайдалай гуьгъуьниз мад са юлдашдин кьиляй цӏверекӏар акъатуниз
  тамашна. Кьепӏирвидиз и кардай вичин кьил акъатнач лагьана фикир хьана.
  — Ваз фикир жемир, халу! Зазни физикадин, химия- дин ихьтин законар, къанунар
  дустагьда авайла урус юлдашди чирайди я, — лагьана Агьмеда кьепӏирвидин
  гуьгьуьлар кьуна. Ревкомди и кар дуьздал акъудна, абур русвагьна, жемят гъавурдик
  кутун патал вичин членар хуьрериз ракъурун къарардиз къачуна.
  Октя'брдин вадран рагъ авай гуьлуьшап югъ тир. Ра-къини вичин шафа гузвай ишигъ
  кьуд патахъ чукӏурза-вай. Кукӏушар живеди кьунвай дагъларилай къарагъай кьезил
  шагьварди емишри заланарнавай тарарин хилер юзуриз майвайрив гьар жуьредин нур
  гуз тазвай. Хуь-руьн чӏехи майдандал давамна далдамдин ван ала. Са десте жегьилар
  худда кьуьлериз майдандал кӏватӏ хьана. Къе хуьруьн цӏийи Совет хкязавай. И
  сечкийриз кьве падни хъсан гьазур хьана. Округдин ревкомди Мегьа-•медни хуьруьз
  сечкияр тухунин векил яз рахкурна. Су-вар, Зуьгьре ва Али къе секин тушир. Абуру
  теспача къачунвай. Абуруз Мегьамедрасула кар чӏуриз, шулугъ акъудиз кичӏезвай.
  — Квез кичӏе жемир, чна абурун кьуьруькар, фендер вири дуьздал акъудна абур
  жемятдин вилик русвагьда,
  — лагьана Мегьамеда. Сувар ва адан юлдашар секи-нарна. Мегьамедрасулан итимри
  «фекьи» Гьасан кьиле-ваз, жемятдин арада акъваз тавуна кӏвалах тухвана. Чпини и
  йикъара гзаф дамах къачунвай. Мегьамед векил яз хуьруьз хтун Мегьамедрасулаз
  эсиллгагь хуш хьанач. Иикъан чӏехи част хьайила майдан инсанрай сиве-Ьивди ацӏана.
  
  Сечкияр башламишдалди Сувара ревкомдин векил Мегьамедан лекциядихъ яб акалун
  теклифна. >Сиве-сивди ацӏанвай майдандиз вил вегьей Мегьамед сифте-дай секинсуз ва
  къвердавай инанмишвилелди рахаз башламишна. «Фекьи» Гьасан ва амай гъилибанар
  гьа-рай-вургьай тваз алахъна. Майданди ван къачуна лепе гузвай.
  — Чун инанмиш туш, ада тапарарзава!
  — Эгер ада дуьз лугьузватӏа субут авурай.
  — Вучиз ада эхир заманадин пайгьамбар зарафатда твазва!
  — Чи вилералди пайгъамбардин мужизаяр чаз акуна!..
  Шулугъ акъудиз кӏанзавайбур секинарун лазим атана.
  — Жемят, секин хьухь, ада дуьз лугьузвайди рахунар куьтягьайла субутда, яб це! —
  лагьана Сувара гьарайна. Майдан секин хъхьайла Мегьамеда давам хъувуна:
  «Гьуьрметлу жемятар, исятда куьн абуру гьикӏ алцурар- натӏа за субутда. Гьич са эхир
  заманадин пайгъамбарни загьир хьанвайди туш ва гьакӏни гьич са мужизани
  авайди туш,—лагьана рахунар куьтягьна. Сувара чӏехи итимриз Исамуддинанбурун
  кьурук кӏватӏ хьун теклиф на. Амайбур гъвечӏи герен майдандал акъвазарун ла зим
  атана. Абур хуьруьн къене лап чӏехи кьур тир Иса муддинанбурун кьурук фена.
  Дакӏарар ва варар акьа- лайла кьур лап мичӏи хьана. Мегьамеда дуьз лугьузвайди
  хуьруьн яшлу итимри хтана жемятдиз хабар гана. Жемят яд иличайди хьиз секин
  хьана. Мегьамедрасулан итимриз фир-тефир чка дар хьана. Иллаки Мегьамедрасулни «фекьи» Гьасан.
  — Жемятар, квез акунани! Чун дакӏанбуру авам халкьар гьикӏ алцурарзаватӏа.
  Цӏийи гьукумат куьди я, кесибринди я. Ам виляй вегьена, куьне адахъай чин элкъуьрун патал «Мегьти» загьир хьана лагьана тапарар туькӏуьрайди я. Са мужиза
  затӏни авачирди вилералди квез акуна. Мад ахьтинбурув куьн ал'цурариз тамир.
  Совегдцз кесибрикай, куь хинирдал алай михьи инсанар хкягъа! — лагьана сечкияр
  башламишун теклифна. «Мегьти» загьир хьун таб хьанатӏани Мегьамедрасулан итимпи
  сечкияр дуьз тахьун патал кӏвалах давам хъуву-на. Дмма гила жемятдин чӏехи пай
  абурукай чин эл-къуьрна, абурун гуьгьуьниз фин хъувунач. Са гуж бала-дивди советдик
  Исамуддинни мад сад абурун гъилибан-рикай кутаз хьана. Цӏийи Советдин
  председателвиле Сувар, секрётарвилени Исамуддин хкяна.
  Хуьруьн цӏийи Советди кӏелиз-кхьиз течнрвилихъ га-лаз хци женг башламишна.
  Йифен курсар ахъайна гьа-низ дишегьлиярни желбна. Сифте вахтара ахъагъай
  курсара дишегьлияр авайди тушир. Гилан курсариз же-гьил рушарни атана. Исамуддина
  йифен курсариз Дил-берни гъана. И курсуна таре гун вичи хиве кьуна. Исамуддин
  нянихъ виридалайни вилик курсариз къвез са тарсни ахъайзавачир: «Чун амайбуруз
  чешне хьун лазим я» — лугьуз кӏвалахдани зирингвал ийизвай.
  Дилбер гила агакьнавай гуьрчег руш хьанвай. Исамуддина курсарани кваз адалай вил
  алудзавачир. Дос-кадал Дилбер акъуддай, кӏелиз адав тадай, курсунин староставилени
  гьам хкяна. И крари Дилберак гъалаба кутуна. Гьикьван руша «Исамуддин дах»