Самур - 11

  лагьапа ам гуьзетиз акъвазна. И вил алаз акъвазун яргъал феиач. Кьибле патан Дагъустанда тӏварван авай алим Штул Гьажифендиди Арифадиз уьлчуьяр ракъурна. Вичиз атуп теклифиа. Мад
  вуч гуьзе-тун лазим къвезмай. Фикирни тавуна адаз финал рази хьана. Гьажифеидидизни жегьил
  свае бегенмиш хьана. Арифа -иеинки адап уьмуьрдин юлдаш хьана. Ам гьакӏ-пи Гьажифепдидип
  крарип, фикиррин юлдаш ва сирдаш-пи хьапа. Арифадизни Совегрип власть гьа Гьажифеп-дидиз
  вичиз кьван такӏан тир. Эгер мумкипвал хьайитӏа, Арифа вичпи ачухдиз майдамдиз экъечӏиа
  
  советрихъ га-лаз жеиг тухуз гьазур гир. Герек хьайитӏа, гьа и рекье чаиии эцигдай. Арифадип вил
  алай дуьшуьш атана. 1930-йисуз Кьиблепатан Дагъустаидин са жерге район-ра Советрин властдип
  аксипа банда гьазурупип кӏвалах тешкилна. И кардии кьилени адап гъуьл Гьажифенди акъвазна.
  Мад идалай хъеан дуьшуьш гьат хъииидайни? И банда гьазурунин карда Арифади активвилелди
  ишти-ракна. Адаз дипдип рекье дишегьлийривайни чӏехи гьу-нарар ийиз жедайди успатиз
  кӏанзавай. Гьелбетда пай-гъаздбардип вичин девирдапи ахьтин кьегьал дишегьлияр тӏимил
  хьайиди туш. Гила заван вучиз ахьтин гьуиарар ийиз жедач. Арифади лап рикӏип ситкьидай
  вичини гьахьтип гьуиарар ийида лагьапа гаф гапа. Советрин къуллугъчияр чукурна внчип гъуьл
  кьиле авай Мегьаме-дапии Вердидин бапдитри Кьасумхуьр кьурла Арифадип шадвилин кьил-т\Уӏ
  хьапач. Гила килиг за вуч гьунарар ийидатӏа лагьапа чӏехи кьегьалвилер авуиип шавкьупа гьатна.
  
  Къе пяпихъ Арифади чӏехи кьупагълух г\звай. Адап кӏвализ «мусурмап кьушунрип»
  вири чӏечибур, вилик-кьилик квайб\р кӏватӏ жедайвал тир. Гьажифепдиди гзаф
  метлеб авай, важиблу крарип патахъай абуруз лазим меслятар гудайвал тир. «Гьукумат»
  гъилиз къачур-далай кьулухъ «уьлкведа» шариатдии ӏмягькем къайда, м\сурманрип а
  дипсузри чӏурпаван кьанунар эхциг хъу-вуп чарасуз тир.
  Гьажифенди диндин «кьушунрип» кьиле аваз, Ислам-щи мукъаддас пайдах вилик
  кваз Кьасумхуьрел атайла гзафбуру адаз чпин кӏвалериз атуп теклифна. Абуруз
  чухсагъул лагьай Гьажифенди вичин свасан кӏвализ хтапа. Бандитрип кьилин
  штабпи гьа Гьажифенди ацукь-паван Арифадин кӏвал хьана. Арифа вични давамна
  «Имамдип» патав гваз адан меслятчийрикай сад хьана. Гзаф дамах къачупвай
  Арифади къении къуиагълух «Имамдиз» лайих авай, тарифуниз хае тирди туькӏуьрун
  рикӏелай ракъуриач. Вичиз куьмекдиз мукьва-кьилий-ризни эвериа чӏехи
  къунагълухдиз гьазурвилер акупа. Герек шенэрикай, иедай-хъвадай шейэрикай
  Вердиди адаз дарвал гапач. Гьерер, дуьгуь, гъери ва маса шейэр булвилелди
  «Имамдип» гӏварцӏиз лайих къведайвал ар-тухни алаз агакьарпа. Арифади: — «чан зи
  вахар! Гьич са куышкайни дарвал чӏугварвал ийи'мир, вири ава, кӏанзавайди чи
  тӏварцӏиз килигайвал вири галай-галай-вал гьазурпа дуьзаруп я Чун беябур
  жедайвал тахьуй, зи вахар. Имамдиз вичизии гурлу къунагьлухар кӏан-дайди я.
  Суфра бул ва девлетлуди хьунухь ада гьамиша зал тапшурмишзавайди я», — лугьуз
  хьапа ада. Чӏехи-дап папап гӏалабупри куьмекдиз атанвайбур мадни шав-кьипа тупа.
  Няни мукьва хьупивай эвернавай мугьмаиар «Имамдип» кӏвализ къвез башламишна.
  Мичӏи хьайила ичинви Верди вичип итимарни галаз этапа. Вердидилайни геж
  магьмутахуьруьпви Мегьамед атапа. Мегьамед ва адан дусӏар кьилелай кӏвачелдп
  яракьламиш хьапвай. Алай яракьрип кьилел экуьнахъ чип ягъай Геренханован иагапарпи вичин юкьва кугӏуппавай. Мегьамед къекъведай-ла ам куьчейра гьакьзамачир.
  Вири эвернавай мугьма-пар агапа гьаз\р хьапа. Хьуьцуьганрни юкьва ацукьна-вай
  Гьажифепдн ш вичип ч\рудилан гъит аладарна яргъал ш д\ьа к I е л ' 1 , 1 «амин» тагьапа.
  Кӏвалевайбуруня гьакӏ авупа. А\пг. Гьижифгпди ш уыьуь япа туьд ачу-харпа А 1,а
  сада-ш:! килиг тиГин, кьил чиле тупа, вич-ви-чихь галаз раха>вап \ьиз башлампшпа.
  Аллагь п аа т . -! ; .имушаичии ^пчрдалди чпа динсуз д\ нӏмапрпк.ш чп В;м<ӏн>   а в \ н а А дипс\з кафирри ӏЬрпаиап мусл р м а п р и н мукьи^иӏС кьанунар гила зпгод
  I;ш\и;1 чисӏ !\Ыӏ.ин 1 \ \ в а п< 1 кЬшда. Чи инкъи-лабтип ли I и к квлн кьи пш месэла
  халкьариз секипвал, г\ п, ипӏ, а хал а I ^ ч ц и г ч п ;< Ш^к алачиз, гьикьван геж
  хьанватӏапи, къе-пака ипиз туьрквер атана акъатда. Абур чи мусурмап дипдин
  даяхар я. Абуру атанамазпи вири кафирар тергда. Абур этапа акъатдалди къайда
  х\ьн, диӏӏДип къанунар эхцигун ва шариат кьиле тухун патахъай чпа гьукумат
  тешкил авуп лазим я. Чуьнуьхун вуч герек ава, квек гьукуматдин кьилс акьваздай
  хьтин савадлу пнсаиар квач. Им куьп герек авап ипсанар туш лагьай гаф туш.
  Куьн чаз виридалайни азиз ва масаи-б\ р я. Амма куьп савадсуз хьупиз килпгпа,
  чна савад аван дипдин, шариатдип тереф хуьдай, вичелайпи кар алакьдай сад
  кьиле эцигуп чарасуз я. Чна, вирида, хъсапдиз фикир авуиа гьахьтип кас вуж
  ятӏа инал мес-ляг авун герек я. Буюр, гьа кьиле акъваздай кас вуж я г I а лагь! —
  геклифиа
  Гьажифендиди.
  Гьарда
  сада» тӏвар кьупа. Тӏварар кьурбур
  гьукуматдин кьил хуышз лэпихлубур яз акунач. Гзафбур абур хкягъунал рази
  хьаиач. Верди кӏвачел къарагъпа. Ам виридаз килигна. Кӏвалевайбур\ и кьилип
  бандигдн вуж меслят къалур-датӏа акваз япар хкажпа.
  — Заз чиз, гьуьрметлу Имам, виридалайни и кардиз лайих кас Абдулгьалим я. Ам
  хъсаи гъавурда авай, вич-пи варлу хзандай я. И диисузри адаз югъпи гайиди, ам
  саймишайдини туш. За Абдулгьалим хкягъун тӏалабза-ва! --лагьапа ада. Вири
  Вердидип теклифдал рази хьа-на. Абдулгьалиман патав «Инкъилабдин» чӏехибуру
  ве-килар ракъурпа. Адаз чпин къарардикай хабар гана ра -зивал къачуп физвайбурал
  тапшурмишпа. Абдулгьалим къе санизпи экъечӏайди тушир. Адаз ина хьанвай крарикап хабар авай. Ам я шадни тушир, я паш'маини. Ада вич са патакии акахьдач
  лагьана гаф гапвай. Векилар атаила ада кьабулна, вичикпи гъалаба акатна. Векилри
  бапдадии чӏехибуру» къарар адаз малумарна. И ва» хьапила адак сад лагьана
  хьуьруьп акатна. Тадиз ада вич гъилиз вахчупа.
  — Квехъ вуч къуват ава хьи, куьне гьукуматдихъ га- лаз дяве тухузва. Квехъ я
  яракъар, я вердишарнавай аскер авач"?—лагьапа ам рази хьаиач. Векилар гьар
  гьилледалди ам алакьриз алахъпа.
  — Вучиз чахъ кьуватар авач. Чахъ чӏехи туьркия хьтин гьукумат гала. Чи
  гуьгьуьнаваз къунши районар ва Азербайжанни къарагъзава,— лагьана векилри.
  
  Абдулгьалим фикирди тухвана акъваз хьапа.
  — Залай а къуллугъ алакьдач. Маса алакьдай кас жагьура. Зи тӏвар куьне
  кьунал зун шад я. Квез чухса-гьул, — жаваб гана Абдулгьалима. Векилар хъфена.
  Абдулгьалим рази тахьуии абур фикирдик кутуна: «Яраб вуж хкягъайтӏа хъсан ятӏа?»
  Магьмутахуьруыши Мегьамед гьуьрслу хьана вичин къапарай акъатна.
  — Куьн акьван фикирдик акатмир. Абдулгьалим ре- кьив гъун зи хизе хьун.
  Пакагмахъ зуп адахъ галаз кьил- ӏи рахада. Аквап адавай заз хиве такьуиа акъваз же татӏа. Акӏ тахьайтӏа зи тӏвар Мегьамед туш!
  — Аферин, ваз чан хва, инкъилабдин рекье вун хьтин рухваяр чаз гзаф герек я. Чи
  пайгъамбардинни са гъиле тур, муькуь гъилени къуръан аваз хьайиди я. Туьрквер
  къвезамазни за вини Вердидин гьунаррикай абуруз ха бар гуда. Гьакӏни за ваз, чан
  хва Мегьамед, забитӏви- лин тӏвар гун абурувай тӏалабда. Рахун алачиз туьркве- ри
  ваз забитӏвилин тӏвар гуда, — лагьана Гьажифен- тиди.
  Забитӏвилин тӏвар ван хьайи Мегьамедап кьил мадии \каж хьана. Ада дамах къачуна.
  Гьажифендидин и хиве кьун кӏватӏ хьанвай бандитрикай чӏехи паюниз хуш хьа-нач.
  Абурун сифетрик серии акатна. И кар «Имамди» вичиии кьатӏана.
  — Чан рухваяр, за туьрквериз куь виридан патахъай ихтилатда. Якъин абуру, квез
  виридаз тӏварар ва квез лайих авай къуллугъар гуда. Диндин рекье куьне авур
  кьегьалвилер абуру рикӏелай ракъурдач! — лагьаиа ада виридан гуьгьуьлар кьуна.
  Идалай кьулухъ Гьажифен диди Кьасумхуьрел алай гъалдикай дестейрин чӏехибурувап хабарар кьуна.
  — Куьгьне гьукумат алудна адан итимар катайдалай кьулухъ вири идараяр сагъ ва
  саламат яз чи гъиле гьат- на. Виринра чи итимри гуьзчивал ийизва. Магазииар,
  складар, банк абурун гъиляй вахчуна чи итимри хуьзва, халкьдин мал тарашунар,
  чуьнуьхунар хьанвач. Виринра секинвал ава, вири саламатдиз чи гъиле гьатнава,— ла
  гьапа Вердиди. Ахпа Мегьамед къарагъна забитӏвилиз лайих заланвилелди рахана:
  — Гьуьрметлу Имам! Чи кьегьал кьушунри Кьасум- хуьр динсуз кафиррикай
  тамамвилелди михьна. И вах- тунда тӏимил кьван а динсузрикай пучни хьана. Чи кьу
  шунри мусурман стхайриз басрух ганач. Мергьяметлуви- лелди гьерекатна, халкьдик
  кянач, а динсуз кафиррин кьил Герейхаиовни чи кьегьалри телефна. Чуи иннз атай-ла
  хура акъвазиз тахьай райопдал алай большевикар катна фена Мамрачрик галай
  къванции кӏвалера чуьнуьх хьапва. Къепин йифиз зи кьегьалри абур садни амачиз гьаиа
  пучда. Шайдадизни Мегьамедаз гьикӏ ава чеб къванцин кӏвале чуьнуьх хьуналди зи
  хурукай хкатдай-ди хьиз. Кьасумхуьруьн к>ьчейра яракьар куьрсарна фуре ийиз
  акурла виридаз чпихъай кичӏезвайди хьиз ава. Чеб ахыин кьегьал рухваяр тиртӏа ипан
  катпа кӏаи-дачир. За чпин лешер кицӏериз гадарда. Ахпа чпиз чун вужар ятӏа чир жеда.
  Пакамахъ штабпи галаз зун агьуз эвичӏда. Цӏару хцин ятахрал фена гьапа ацукьда. Душмапдип къуватар Белиждай къвез хьайитӏа рекьер атӏа-на гьана амаз абур тергда. Ипиз
  абурукай каспи ахьай-дач. Вуи, гьуьрметлу Имам, гьукуматпи галаз гьа ипа акъваза.
  Мегьамед рахадайла Гьажифепдидип кӏуфукай хъвер хкатзавачир. А вичи кӏвач
  эцигай чкадал кьил эдигиз гьазур бапдиӏ адаз гзаф бегенмиш хьапа. Адаз ихьтип-бур
  гьикьван гзаф хьапайтӏапи мадии кӏамзавай.
  — Гьуьрмеглу Гьажифенди! Чуи туьрквер къвезва, туьрквер кьвезва лугьуз
  халкь алахъриз алахънава. Абур чеб гьипа ава, чаз абур аквазвач эхир? — сада
  суал гапа. Гьажифепдидип хъ^ьруыш кьунвай сифет де- гиш хьана аӏӏугьиа.
  — Я чаи хва, в\л зи чӏалахъ ягъазвачпи? Аб\р къе- пака агапа акъатда. Акупа
  ваз кьил-гум авачир кьван ӏуьрк кьушунри кафирар садни амачиз тергна, Гьакӏни
  урусагдип амай чкайрайни и кафирар ч \ к \ р п а гьукумат абуруп гъиляй вахчупвайчп и.
  ӏӏ йикьарс! I заф чкайрай зи паӏав векилар этапа чшпш и динс\зар ч\к}рзава ла- гьапа
  хабар гапва. Ваз гьикӏ ава ӏек са ч \ п къарагьиа- чайди \ьи). — Гьажифенди иш и
  жавабди виридаз шад авупа, абур сектшарпа. Важиблу месэлая]) вири гьял авупа
  мыягьиа Гила ц I и п п «Пмамднп» кӏвале гур къу- 'ӏагьл>\иы тӏуьн-хъз пин межлис
  башламиш хьана. < I I м а м и I » пичнп с\фра гьар ж\ьрет.нн пямсгралди бе- зетмишна
  Ппсшӏлай кьул^хь уьлчуьдаГӏ фин-муп амукьпач. Кь  михьиз атӏана. Уьлчуьдал инихъ-аиихъ физвай сад-кьведпи тар тир. Караулкадиз мукьва
  жезвайла абурни яргъай физва. Апа яракьламиш хьанвай къуллугъчийрин десте авайди виридаз
  чизва. Югъ хурушум хьунивай Мамра-чар галай пад къурхулу хьана. Кьуд пад бандитрив
  ацӏанвай и чка низ хуш жеда. Караулкада авайбурун гьални хъеан тушир. Мегьамедани
  Шайдади бандитри чпел вегьедайдал гьич шакпи ийизвачир. Абуруз бан дитри мичӏи хьунухь
  гуьзетзавайди якъин чизвай. Абуруз Мамрачрин патарив баидитрии кӏеретӏар кӏватӏ жезвайди
  хабар гана. Няииз постуниз мукьва жезвай сад кьуна штабдиз хкаиа. Ам магымутахуьруьнви
  Мегьа-меда ракъурпавайди тир. Ада и чубапдив эмир вугаиа ракъурнавай. Адап тӏалабуп ихьтинди
  тир: «Кьасумхуьруьн къуллугъчияр! Куь гьукумат амач. Гила гьукумат чи гъиле гьатнава.
  Квевай Мамрачрин караулкада чуь-иуьх хьапа кьил хуьз жедач. За, мусурмаи кьушунрин
  чӏехида, магьмутахуьруыши Мегьамеда квез змирзава: квев гвай яракьар вири хкапа чав
  вахкун. Зи штаб Цӏару хцип ятахдал ала. Чпа квез чкӏана куь кӏвалериз хъфидай ихтиярпи
  гуда. Квек кядач. Тахьайтӏа куьп вири чка рекьида, тергда. Яракьарни чпа вахчуда, нянал-ди
  зун куь жаваб гуьзетиз акъвазда!» Адан и чар вири алай чкадал кӏелна. Гьелбетда,
  магьмутахуьруьнви Ме-гьамедап теклифдал садни рази хьапач. Чеб дяве ийиз гьазур тирди
  
  малумарпа. Абуру Мегьамедаз чар кхьена гьа чубапдиввахкана ам рахкурна:
  
  — Магь'мутахуьруьпви Мегьамед! Ви тӏалабунар ваз амукьрай. Жув кӏевиз акъваз.
  Чпа вун пака пяпалди ви штабни галаз тергда!..
  Нянихь хуьре садани жуьрэтна эквер куькӏуьрнач, хуьр мичӏивили басмишпа. Арабир элуькьзавай кицӏе-рип вап къвезвачиртӏа, инал хуьр алайдиии гумаи ийиз жедачир.
  Тепеда.1 алан лал кьепвай Мамрачрин хуьр вап-сес авачиз баябап тир. Мегьамед
  давампа постарал физ, кьуд пад I \ ьзетиз секипсуз тир. И йифиз бапдитриз чӏу-ру
  къастар авайди, абуру караулка элкъуьрна кьаз ала-хъайди магьмутахуьруьнви бандит
  Мегьамедап чарчелай кь^лухъ шак алачир месэла тир. Ам постар ахтармишпа хтапа,
  — Квез дусӏар, вуч аватӏа чидапи?—лагьапа ада юлдашрихъ элкъвепа. —
  Къетш югъди бандитри чун вилив хуьз хьана. Гила няниз мукьва хьайила абур караулкадив агатиз башламишнава. -Мамрачрин дереда ван-сес авачиз лал кьенва. На
  лугьуди инра чан алай касни амач. Им пис аламат я. Ида бандитриз чун алцурарна
  кьаз кӏанзавайди лугьузва. Чунни гзаф саях хьана гьа-зур яз акъвазна кӏанда. Гьар
  гьикӏ хьайитӏани, чна и караулка Шихалидбур хкведалди хвена кӏанда. Аквада хьи,
  квез абурни я экуьнахъ ва я хьи чӏехи част жедал-ди хтана акъатна.
  — Килиг дустар, кичӏевална виже къведач. Дуьз я, абур гзаф ава, чун тӏимил.
  Амма абурув я бегьем яра-кьар гвайди туш, я абуруз яракьар бегьем ишлемишизни
  чидайбур туш. Гьакӏ хьайила уьтквемвилелди чна абу-рал гьужум авун лазим я. Гвай
  патрумар кьенятдалди ягъа, тади къачумир, — лагьана Шайдади. Ахпа абуру бандитри
  гьужум авурла пи вуч авуиа кӏандатӏа тайи-нарна.
  Мегьамеда гегьенш план гана. Вири адал рази хьана.
  Мегьамедни Шайда мад ацукь хъувунач. Постарин арада гьамиша къекъвез, шак
  алай хьтин ван-сес гьере-катар ахтармишиз хьана. Са арадилай Мегьамед вичихъ галаз
  хушуналди къвез гьазур вад касни къачуна кара-улкадин вилик галай тепедин
  загъамлухриз гьахьна гуь-зетиз а'къвазна. Абурухъ Пиримни галай. Йифекай хей-лип
  вахт фейила бандитрин бамиш ванер къвез абур яваш-яваш караулкадив агатзавайди мал
  ум хьана. Абур гзаф мукьуфдалди къвез алахънавай. Дикъетдалди кьуд пад
  гуьзетзавай Шайдадиз бандитар юзадамазни чир хьана. Ада постариз бандитри
  гьужум башламишнавай-ди хабар гана. Постарал вири кисна, секинвал арадал атапа.
  Абуру бандитар постарив мукьва хьун гуьзлемиш-завай. Хур галчӏуриз-галчӏуриз
  бандитар караулка алай тепедал хкаж жезвайди дикъетдалди яб гуз гуьзетзавай
  постараллайбуру кьатӏизвай. Бамиш ванер постарив мукьва хьана. Бандитри ядалди
  постарай абуруз цӏай гана. Гьа и арада бандитрин чӏехидаз къарагъна тапан-чи япа
  гьужум авунин сигнал гуз кӏанзавайла хкажай гъиле гуьлле акьуна. Гъиляй тапанчи
  аватна тепедилай кӏамуз авахьзавайдап гьарайдип ван акъатиа. Дестеди бандигриз
  гуьлле гана. Абуру гьарай акъатна ярхар хьайибурузни килиг тавуна гьурра гана
  караулкадал гьужумна. Бандитар караулкадиз лап мукьва хьана. Постарал алайбур
  хура акъвазиз тахьана кьулухъ чӏугуна. Кьасум.\\ьр галай натай бапдитар караулкадив
  агат-па. Десгедип гьал четип хьана. Бапдитар караулкадил цлав мукьва \ьапа гьаиай
  хкаж жез алахъиа. Цлар кьа-кьан тир. Бапдитар къванер кӏватӏиа кӏвачерик куп па \каж
  жез башламишиа. Загъамлухра илис хьанвай Ме-[ьамед итимарпи галаз тепедилай
  илясна караулкадал вегьезвай бандитрин кьулухъ экъечӏпа. Мад акъваздай вахт амачир.
  Геж хьуппи мумкин тир. Абуру галамаз-галамаз ругуд касдини тфенгар япа жезмай кьвап
  кӏеви вапцелди гьурра гана бандитрин кьулухъай абурал гьужумна. Бандитар гьич
  фикирни тавур Белиж галай латай гьужум авун акурла акахьна. Дестедиз Белиждай
  куьмек атайди хьиз хьана гьич са куьнизии килиг тавуна гьа акатайвал катиз эгечӏна.
  Кеферпатахъай гьужум-завай бандитар гьарайдин ван ацалтна катиз акурди муькуь
  патарихъайии гьужумзавай бандитар кьулухъ элкъвена катна гьарда вичин кьилиз чара
  ийиз алахъна. Кьасумхуьр галай патахъай цлал акьахзавай бандитри гьа цлалай агъуз
  къудгъунна чпин юлдашрин гуьгъуь-аиз чукурна. Бандитар катиа дестедин хурукай
  хкатна. Мад югъни хьана дестеда авайбур садни ксанач. Гьа катай баидитарни югъни
  хьана мад караулка галай па-тахъни хтанач.
  Югъ ахъа хъана. Йифиз катай бапдитар мадни чӏехи къуватар гваз хтана караулкадал
  гьужум авун мумкин тир. Махачкъаладиз фенвайбур яраб мус муьмек гваз хуькведатӏа
  лугьуз караулкада авайбуру давамна Бе-лиждин рехъ вилив хуьзвай. Абуру Белиждип
  рекьиз разведкани ракъурна. Яргъал фенач. Ракъурпавайбуру гьекьни каф хьаиа хтана,
  Белиждин рекьяй руг цавун аршдиз акъудна чӏехи кьушун къвезвайди хабар гана.
  Виридаз шад хьана. Бармакар хутӏунна цавариз гадар -на гьурра гана. Гуьгьуьлар шад
  хьаиа абур рехъ гуьзе-тиз акъвазна. Са арадилай вилик квай тепедин кьулу-къай
  къвезвайбур хкатна. Абур караулкадихъ атана. Вилик броневйкар, гуьгъуьна
  велосипедрал ва балкӏанрал алай ГПУ-дин кьушун авай. Къвезвайбурухъ Дербентда
  школайра кӏелзаван курсантарни галай. Абур караулкадиз мукьва хьайила
  гьанавайбуру гьурра гана къвезвайбур шадвилелди къаршиламишна. Кьасумхуьрелай
  тухвай автобус агакьайла адай Шихали, ГПУ-дин нача-ник ва мад са юлдаш эвичӏна чеб
  икьван шадвилелди къаршиламишайбурун вилик фена къужахра гьйтна.
  — Дагъустаи гьукуматдин векил я, — лагьана Ши- халиди кьецӏивалзавай юкьвап
  буйдип ацӏай жендек авай кас танишарна.
  Гьукуматдин векил, Шихали, ГПУ-дин пачаник, кьу-шундин командир, Мегьамед ва
  Шайда меслятар авун патал караулкадин гъвечӏи кӏвализ гьахьна. Гьукуматдин
  векилди вич вучиз ракъурнавайди ятӏа лагьана.
  — Кьасумхуьрел хьайи вакъиайри чи Кьиблепатан Дагъустандип виридан рикӏер
  
  тӏарна, чи кьилер агьу- зариа. Чи душмаприн футфадалди са бязи гьавурда ава- чир,
  авам зегьметчияр гьукуматдиз акси къарагъна бунт тешкилна. Кьурагьал ва
  Кьасумхуьрел гьуж>мпа район- дин идараяр чпии гъиле вахчупа. Заз иниз
  ракъурдайла гьук^матди ихьтин тапшуругъ гана: жезмай кьван фад бунт тергин. И
  карий меслятдалди ийиз алахъин. Душ- манри алцурарпавай халкь алакьарпа гьарма
  чпии кӏва- лериз рахкурип. Яракьарпи чав вахкана хъфейбурухъ галаз са гьахъгьисабни тежен. Абуру чпии кӏвалахар хьувурай. Абур}к кяйдач яракьар вахкун
  тавуна катай- бур чна душманар яз гьисабда. Бунт къарагърайбур, абурун кьиле
  авайбур гьел'бетда чи душмапар я. Абуруз гьич са жуьре мергьямет инсафни ийидач.
  Гьажифенди дин патав заз чи векилар ракъуриз кӏанзава Гьажифен- дидивай дяве
  тавуна меслятдалди а алцурар хватай зегьметчияр чукӏурпа чпин хуьрериз
  рахкуруи тӏалабда. Вирида чпив гвай яракьар чав вахкана хъфирай. Чна абурук
  кядач. Белки бандитрип чӏехибур меслят жен. Чна ракъурзавай векиларни чпиз
  гьуьрмет авай, гъавур- давайбур хьуи лазим я. Абурухъ чунни инанмишбур ва
  Гьажифендидихъ галаз рахаз чидай'бур хьапа кӏапда. Де вужар ракъурдатӏа лагь!
  — теклифна ада. Гзаф ве- ревирдар авурдалай кьулухъ кьве векил ракъурун, чеб - ни
  сад зайтархуьруьиви, муькуьдипи кьурагьви хьун меслят акуна. Тадиз абуруз
  эверна. Буч авупа кӏаидатӏа гъавурда туна абур ракъурна.
  Векилар Гьажифендидин патав физ Кьасумхуьрел ре-кье гьатна. Са шумуд чкадал
  абур кьуна акъвазарна. Нин патав физвайбур ятӏа якъин хьайила ахъайпа фи-дай
  ихтияр гана. Векилар Кьасумхуьрел Арифадии кӏва-лерип варарив агакьна. Юкьва яргъи
  гапур, къуьнепи ружа авай, пагьливандиз ухшар авай, касди абур акъва-зарпа.
  — Акъваз, гьиниз сук жезва? Куьн вужар я?
  — Чан хва, чуп Дагъустан гьукумагдин векилди Гьа жифендидин патав меслятариз
  ракъурнаваи ксар я. Зуч Зайтархуьряй, захъ галай ютдашни Кьурагьай я. Чуч
  кьведни халисан мусурман итимар я, — лагьана чеб Гьа жифендидин латав ахъаюн
  тӏалабна.
  — Яваш садра, тади къачумир. Гьар атайди акӏ имамдин патав ахъайзавайди
  туш, — лагьана вичин чин чӏурна "мад са жавабни гун хъувунач. Эхир атанвай ве
  килар гьаятда авай къванерал ацукьна. Абур ацукьна амаз садбур Гьажифендидин
  патав къвез, садбур хъфиз хьана. Атайбур къапудаллай касди «Буюр!» лугьуз ра
  къурзавай. Эхир акъвазиз тахьай кьурагьви адан патан фена, чеб вужар ятӏа мад са
  сеферда лугьун хъувуна ахъаюн патал минетна. Къапудал алайди чуькьни таву на
  кӏвалин къенез гьахьна хтана.
  — Къенез фена ракӏарал акъваза. Гьажифендиди гзаф важиблу месэлаяр
  гьялзава. Ахпа куьн кьабулдай- вал я, — ла'Гьана векилар къенез ахъайна.
  Кӏвалин къеняй рахунрин ванер къвезвай. Векилар фена ракӏарихъ акъвазна. Са
  арадлай хьиз юкьван яша-рин кӏубан дишегьли кӏваляй экъечӏна мугьманриз килигна.
  — Куьн вужар я, вуч кӏанзавай'бур я? — жузуна. Ве- килри чеб вужар ятӏа лагьана.
  Дишегьлидин пӏузаррик са жизви хъвер акатна, вич хвена.
  — Тӏимил кьван акъваз хъия. Имамдин гъиле тадиз авуна кӏандай кӏвалах ава.
  Ахпа ада куьн кьабулда, — лагьана муькуь кӏвализ фена. Векилар хьайитӏа, мад
  яргъалди ракӏарихъ гуьзетиз амукьна. Кӏвалин къеняй шад рахунрин ва стаканрин
  ванер къвез хьана.
  — Зун Николаяи вахтунда округдин начаникдин па тав фенай. Ада зав икьван
  вахтунда гуьзетиз турди ту- шир, — лагьана зайтархуьруьнвиди.
  —*Ам начаник тир, им хьайитӏа мусурманрин «чӏехи имам я». Чара авани, мад гуьзет
  хъийин, — жаваб гана кьурэгьвиди.
  — Заз Гьажифенди хъсан чидай кас я. Вучиз ада икьван лавгъавалда! —
  зайтархуьруьнви нарази хьана. Муькуь юлдашди мад чуькьни хъувунач. Эхир
  ракӏар ахъа хьана. Векилриз «имамдин» патав эверна. Абур къенез гьахьна. «Имам»
  хъуьцукганрин юкьва ацукьна- ва. Адан виликпи къуръан ква. Ада севтиналди кьилдикьилди аятар кӏелиз вилик ацукьнавайдаз лезги чӏалалди лугьузвай «Имам» и кардал
  гзаф машгъул тир. Атай-буруз ам гьич вилин кӏакӏни хкажна килигнач. Векилри
  «Ассаламалейкум!» лагьана гьуьрметдалди салам гана чебни гъилер хурудал эцигна
  кӏвачел акъвазна. «Имам-ди» чуькьнач. Патав гвайда абурун салам кьуна. Аятар кӏелиз
  лезги чӏалалди хълагь хъийиз хейлин вахт фена. Атанвайбур) ара-бир уьгьуь ягъиз чебни
  авайди хабар гузвайтӏани ^Имамди» абуруз гьинай яни лугьузвачир. Ам вичин
  кӏвалахдал машгъул тир. Аятар кӏелна куь-тягьна «Имам» кьил хкажна атанвайбуруз
  килигна.
  — Куьн вуч ксар я. Куьн ни ракъурнавайбур я? — жузуна ада. Векилри чеб
  вужар я ва ни ракъурнавайди ятӏа хабар гана.
  — Куьн вучиз ракъурнавайди ятӏа куьрелди лагь! — теклифна Гьажифендиди.
  Зайтархуьруьнви гъилер хурал эцигна вилик хьана.
  — Гьуьрметлу Гьажифенди! Чун дин-иман гвай му- сурманар я. Чахь са чӏуру
  ният затӏ авайди туш. Чна я табни ийизвач. Чунни мусурманар я куьнни. Мегер чи
  мусурман стхайрин писвал кӏан жедани, аллагьди яр - гъазрай. Чун къе
  Мамрачрикай атайбур я. Мамрачрик гзаф кьадар, кьилелай кӏвачелди яракьламиш
  хьанвай, гьукуматдин кьушунар атанва. Абурув броневикар, пу- леметар ва гзаф
  кьадар маса яракьарни гва. Атанвай кьушундихъ Дагъустан гьукуматдин
  векилни гала. Якъин гьамни ваз ван хьанвай кас я. Ада чун ви патав меслятариз
  
  ракъурнавайди я, — лагьана ада. Тӏимил кьван вилер агъузна чилиз килигиз
  акъвазна. Гьажифен диди жузуна: вуч меслят я, лагь кван!
  — Меслят ихьтинди я: дяве авуна иагьахъ ерда ке- спб халкьар къирмишун куьз
  герек я? Чна чун вучиз ре- кьизвайди я? Ада атанвай кьван халкь яракьар вахкана
  гьарма вичин хуьруьз, кӏвализ рахкурун меслят къалур- зава. Хушуналди яракьар
  вахкана хъфейбурухъ галаз гьукуматдин са гьахъ-гьисабни авач. Зайтархуьруьнвиди
  гьукуматдин тӏалабун малумарна, Гьажифендидин чин чӏур хьана.
  — Эгер абуру тапарар авуртӏа, гафунилай элкъвей- тӏа вучда? — суал гана ада.
  — Гьукуматди гайи гаф кьилиз акъудда лагьана зун замин акъвазда. Чна таб
  авуртӏа чи чанаралди жаваб гуда, — хиве кьуна зайтархуьруьнвиди.
  — Эгер чна кьушунар чукӏурна рахкур тавуртӏа вуч? — хъел кваз жузуна ада.
  Векилар акъваз хьанй ӏшил кьван фикирна.
  — А чӏавуз Мамрачрик квай гьукуматдин кьушунри ужумна куь кьушунар пучда ва
  гьич садазни инсаф идач. Им дяведин чӏур тежер къанун я, — жаваб газайтархуьруьнвиди.
  — Куьн гьа ихьтин ахмакь гафар гваз атанвайбур и? Квез диндин рекье чанар
  эцигиз гьазур гьикьван лкьар аватӏа чидани? Мамрачрилай КьасуЧмхуьрел .ведалди
  гьа чкаяр ацӏанвай кьван халкь акуначни? >вед лагьайдини, къе-пака туьркверин кьилтум авачир ван кьушунар къведа. Абуру чун ваъ, чна динсуз ка- фар тергда,— лагьана
  Гьажифендиди.
  — Гьуьрметлу Гьажифенди! Ваз хъел къвемир, хъсан ӏкир ая. Куь кьушун яракьар
  гвачир, дяве тухудай айдаяр течир инсанрикай туькӏуьрнавайди я. Абуру- й
  кьушунлин хура акъвазиз жедач. Гьа сифте ягъунра \р вири п\ч жеда. Вун нагьахъ ерда
  чи кесиб халкьар ирмишунал рази жемир, меслят хьухь, — лагьана кьу- гьви рахунрик
  акахьна. Ида Гьажифенди вичин тӏя- най акъудна. Ам 'мадни хъиле туна.
  — Динсуз кафиррихъ галаз зи са ра.чун затӏни жс- ч. А кафирар Ростовдилайни
  анихъ квахьрай. Захъ юа гаф амач! — лагьана хъиляй женг акъатнавай Гьа- ӏфендиди.
  Кьурагьви векилдин нефес кьурана. Мад ам хун хъувунач. Зайтархуьруьнви
  Гьажифенди секин ^далди акъвазна. Ахпа адан вилик атана.
  — Гьуьрметлу Гьажифенди, Ростов гзаф яргъа аваГг а я. Анра са мусурманни авайди
  туш. Анра хашпере- р я авайди.
  Ша вун меслят хьухь. Им еувабдин карни жеда, —• гьана зайтархуьруьнвиди.
  —- За вун акьуллу инсан яз гьисабзавай Ягъалмиш ана. Вун дин-иман гадарна а
  менсебсузрин гелез фен-й кас я кьван. Зи гаф сад
  я. Зун а кафнррихъ галаз ӏч са
  чӏавузни меслят жедач. Зи кьегьал кьушунри \г р гьа Ростовдал кьван чукурдалди
  зунни секин же-ч. Хъфена ахцбгьжуваз лагь: гьич га рахун-меслятни ачиз чеб кафирар
  Ростовдилай анихъ квахьрай! — ӏай жаваб гана ада. Векилар кӏваляй экъечӏна. Куь диз экъечӏдалди абур кисна.
  — Заз гьа икӏ жедайди чизвай. Ам гъавурда тваз жедай инсан туш, — лагьана
  кьурагьвиди
  — За ам алакьриз жеда лагьана фикирнай. Ам кь^ь- зуьвили хибри авунва. Адаз
  вичи вучзаватӏа чизмай хьтинди туш., — алава авуна зайтархуьруьнвиди.
  — Мад чун жезмай кьван меслятдал гъиз алахъна. Чна вучин. Халкьар пуч хьунин
  тахсир адан вичин хиве жеда.
  — Са покидан хиве тахсир ӏьатда лугьуз, тахсирсл халкьар пуч хьуниз гьикӏ рехъ
  гуз жеда?— фикирлу я лагьана зайтархуьруьнвиди.
  Ракъурай векилар хтана. Абуру Гьажифендидихъ га! лаз чпин рахунар хьайихьайивал ахъайна.
  Гьукуматдин векилди меслят ийиз Шихалидиз, ГПУ дин начаникдиз, кьушундин
  командирдиз, Мегьамеда, ва Шайдадиз кьилди эверна.
  — Чӏехи имам хьунин сефигь хиялри гижи авунва зегьерлу гъуьлягъ
  Гьажифендиди меслят хьунухь кьа булнач. Ада чун дяве авуниз мажбурна. Гьа икӏ
  ятӏан алцурар хьанвай халкь чара атӏун тавунамаз пучуни рехъ гумир. Кичӏерар
  гана чукӏурна чпин кӏвалери хъфидайвал ая. Жезмай кьван тӏимил телефуналди дяв
  куьтягьиз алахъун лазим я, — лагьана ада. Идалай кьу лухъ Кьасумхуьрел гьужум
  авунин приказ гьазурна а! кьушундиз кӏелна. Кьушундин командирди чпи Кьасум хуьр
  24 сятдин вахтунда вахчудайди малумарна...
  Бандитривай мукьварив агатиз тахьана яргъарила гуьзетзавайди дурбуйрай
  килигзавай командирдиз акун Кьушунди гьужум башламишайла бандитрикни гьерека
  акатна. Броневик пулеметрай
  гуьлле гана кьушунди вилик акахьна. Уьлчуьдилай
  Стӏал вацӏ галай патах 1 гегьенш майдан кьу на кьушунди гьужумна.
  Са десте бандитри рекьел экъечӏна броневикдал те пилмиш хьана ружайриз худ гана.
  Виликай чпел къве' вайбуруз бропевикдай гуьлле гана. Абурукай чӏехи на рекьел ярх
  хьаиа. Амайбурни гьарайдин ван ацалтна ре кьелай вацӏ галай патахь загъамлухриз
  вегьена кати башламишна. Рехъ михьи хьана. Броневикди са кьв залп гана виликди
  гьужумна. Абурун вилик мад банди тар экъечӏ хъувунач. Яргъарилай пахъ-пахъ ийиз
  р жаяр ягъиз чуьнуьх жез хьана.
  Магьмутрин къазмайрал Цӏару хцин ятахда шт тешкилнавай, «Забитӏвшшн» чин
  къачуз гьазур хьаньг Мегьамеда «Имамдин» вилик : гайи гаф кьилиз акъуду патал
  ӏзаф чалишмншвална Ада сифтени-сифте хтаӏ-
  
  штаб алай чка къайдада туна. Цӏару хцин ятах «Къачуз тежер къеледиз» элкъуьрна.
  Виринрихъай дерин ханда-кӏар яна яргъи къаратикенралди кӏевна. Аниз гьахьдай
  тек са рехъ туна. Инални «ъаравулар акъвазарна. Ви -• ридаз штабдиз къведай
  ихтияр авайди тушир. Дестейрин ,.
  чӏехибурувай къвез жедай. «Имамдин»
  къунагълухдай ам дуьз гьа и штабдиз хтана. Мамрачрик квай караул -'* кадавайбур
  тергиз дестеяр ракъурна гъалиб хьунин хабар гуьзлемишиз штабда акъвазна. Гзаф
  вахтар ам шадвилин ха'бардал вил алаз хьана. Яргъай хуьквезвай-бур акурла адан
  «Забитӏвилин» чинер эцигиз гьазур хьанвай къуьнер куьрс хьана. Ам вични
  гъуьргъуь хьана. «Штабдин» гьаятда авай чӏехи къванцел ацукь хьана.
  — Гьикӏ, гьикӏ квевай караулкада чуьнуьх хьанвай кьуд-вад кгас тергиз
  хьанач? Куьн абурухъай катна хта на! — лагьана вичивай-вич хуьз тахьана фена
  вичин куь- мекчийрикай садан цӏвел кутуна яна. Кае и еке жен тек авай
  «Забитӏди» ягъайла иагъвар авай шенаел хьиз чи- лел ярх хьана. И кар акур
  муькуьбур дарма-дагъин хьа на гьарда вичин кьилиз чара авуна. Мегьамедан
  сивяй каф чикӏизвай. Адаз вуч авуна кӏандатӏа чиз амукьнач. Хейлин вахт ам гьа
  хъиле гьатна хьана.
  — Вуна зун багъишламиша, амле! — лагьана ада мукьва касдин гуьгьуьлар
  къачуна. Ихьтин Таре хьайи Мегьамеда дестейрин чӏехибуруз эверна чпин
  итимар хъеандиз дяве тухуниз гьазурун, уьтквем яз вердиша- рун
  тапшурадишна. Ахпа ада штаб мадни мягькемариз эгечӏна. Штаб элкъуьрна кьвед
  лагьай цацарин жагъу- налди мятькемар хъувуна. ГПУ-дин кьушунди Мамрачрикай гьужум башламишайла Мегьаадеда абурун хуруз лап хъеан дестеяр
  ракъурна. Вич штаб мягькемариз хъфена. Броневик вилик кваз къвезвай
  кьушундин хура акъвазиз тахьай бандитрин дестеяр кьулухъди катиз-ка- тиз
  Магьмутрин къазмайрал агакьна. Забитӏвилин се фигь хиялри гижи авунвай
  кьилин бандит Мегьамед ва- цӏун къерехда авай вичин штабни галаз
  виридалайни вилик катна тамара чуьнуьх хьана. Стӏалрин багълариз мукьва