Latin Original

  майдан. Адан са къерехдикай къайи яд авай нишрав хкатзава, муькуь къерехдал
  са гъвечӏи кӏвал-къазма эцигнава.
  Гатфарин ракъини, гатуз хьиз, кузва, адан къати нурар тарарин фараш пешер
  алай хилерин арайрай серин чилел аватзава. Тама къушарин нагъмаяр, чӏижерин,
  бугъубугърин, ветӏерин ва маса гьашаратрин ванер сад-садак какахьнава, цуькверин ширекатдин, виртӏедин атирар гьатнава, ламу чиляй туп-туп бугъар акъатзава, инлай-анлай михьи яд авай булахар, шуькӏуь кӏамар, къубуяр авахьзава. Тамун къалин чкайрикай хкечӏиз, рагъ аватзавай гъвечӏи майданрал чӏар физвай
  тифрикь чакъалар, сикӏер экъечӏзава, абур акур жейранар, дугъри вилер экъисна,
  килигзава, ахпа, такабур кьилер виниз хкажна, хуррамдаказ катзава.
  Къазмадин вилик Къемера цурун тиянда парталар чуьхуьзва, кьуьнтерал кьван
  гъилер ва кӏвачер кьецӏил я, шуткьудикай чӏулав бурма чӏарар, яргъи кифер хкатзава. Элкъвей гуьзел чиниз гьекь акъатнава, хъуькъвелни пелел алай чӏулав
  матӏари нур гузва, яру некьияр хьтин пӏузаррикай манидин гафар
  хкатзава: "Хъуьрез-хъуьрез залди къведай Ви кьве вилин нур хьурай зун..." Кьежей гъилери пелез авахьзавай тилер винелди хъийизва, вилер цавал хкаж жезва
  ва тарарин кукӏварилай хайи дагълариз килигзава.
  Майдандин юкьвал цӏару кицӏ Къамба ярх хьанва. Тӏветӏвери инжиклу авурла,
  ада садлагьана кьил хкажзава, кӏас язава ва хъел аваз гъугъзава. Къазмадай, цӏай
  хьиз, акъатай маргъвац писи кицӏив агакьна, бирдан акъвазна, чӏарар риб-риб
  хьана, пуфф авуна, кьулу-кьулухъ катна. Къазмадин патав гвай жагъундик
  экечӏайла, аник хуьзвай вечерик къал-къиж акатна, яру жагъа алай кӏек псидихъ
  галтугна.
  Султалини Къемер эвлемиш хьана лезги халкьдин календардин кьуд лагьай
  варз алатзава. Кьве варз кат-галтугунра акъатна: Муграгъай эмирдин нуькерар
  атайла, чамни свас гагь са, гагь маса хуьре чуьнуьх хьана – Эвежугъай
  Маркъудиз, анай Пиралдал, анайни Кцӏариз акъатнай. Эхирни абуруз Мердагъади
  Дангудин тама бинеяр кутун теклифна. "Лазим хьайитӏа, чун квев, куьн чав агакьдай чка я», -- лагьанай кавхади. «Ина сефил тахьун патал Аргиша квез са кицӏ,
  са кац, са кӏек, са верч гъида", -- Гьасанбег рикӏивай хъуьренай. Гила гьар пакамахъ тамалай кӏекрен гьараюнрин ванер ва Султалидин къазмадин /адаз иесийри
  дамахдивди кӏвал лугьузва/ гурмагъдай акъатзавай икьи гумар алатзава.
  Султалини Къемер чпин мураддив агакьна: абур сад-садаз кьисмет хьана, азад,
  шад ва бахтлу я. Амма ихьтин, анжах кьве касдиз хьанвай, азадвили, шадвили ва
  бахтуни гзаф инсанрин, сифтени сифте хуьре амай дидейрин ва бубайрин, вахарин ва стхайрин шадвал къакъудна... Гьавиляй муьгьуьббатлу жегьилрин рикӏер
  секинзавач, абурук эхир авачир хьтин къалабулух, зурзун, хажалат ква.
  Цӏийи свас мукьвал-мукьвал туькьуьл хиялри тухузва. Иллаки Султали кӏвале
  авачирла, гъуьрчез, Дангудиз, Яргундал ва я маса чкадиз фенвайла, ам михьиз перишан жезва.
  Аял чӏавалай юлдашрин юкьва авай, абуруз ая-мийир лугьузвай, шад марикатрин кьил кьазвай, медресада кӏелзавай, женгинин къугуъунра иштиракзавай, манияр туькӏуьрзавай ва абур чуьнгуьрдихъ галаз лугьузвай мазан руш садлагьана
  вириникай хкатна, тек хьана, лувар атӏай къуш хьиз, ама. Султан кӏвале авачирла,
  адан япара ван гьатзава, гъилер куьрс жезва, рикӏи рикΙ нез, бейгьал ва бейкар
  хьана, са вуч ятӏани жагъурзавайди хьиз, ина-ана къекъвезва. «За ихьтин уьмуьр
  патал женг чӏугунайни?!» - хабар кьазва ада вичивай.
  Жегьил гъуьлуьз вичин сусан гьал аквазва, адан гуьгьуьлар ачухариз алахъзава:
  чан-рикΙ ийизва, кьисаяр ахъайзава, гележегдикай суьгьбетарзава. Адаз чуьлдай
  Муграгъа авачир хьтин, икьван чӏавал ван тахьай хьтин тӏварар алай гуьзел
  цуьквер: виливанар, живизар, кукупӏар, сачагар, сиргъаяр, ярагар… хкизва,
  рикӏин сидкьидай багъишзава. И декьикьайра вичелай бахтлу инсан дуьньядал
  алачирди гьиссазавай дишегьлиди цуькверихъ галаз вичин Гъуцарсувун кард
  хьтин ярни къанихвилелди къужахламишзава.
  Къемер цӏийи шартӏарихъ галаз яваш-яваш вердиш жезва: адан сивел манияр
  къвезва… Амма рикӏяй хайи кӏвал, диде, буба, вах ва стха акъатзаач, абур, чан
  алайбур хьиз, датӏана вилерикай карагзава. Къемер абурухъ галаз, гьа вилик
  квайбурухъ галаз хьиз, ван акьалтна, рахазва: "Экуьн хийирар, зи Арцах диде!" -салам гузва руша. "Абат хийир, зи масан бала, зи мазан бала", -- милаимдиз
  жаваб гана, дидеди хабар кьазва: "Вун бахтлу яни, чан руш?" Къемер шаклу
  хьана, амма дидедиз хажалат тагана, лагьана: "Эхь, чан диде, заз Дангу тамун
  юкьвал алай Султалидин къазма Муграгърин къеледай я". "Бес вуна чакай фикирзавачни, чан бала?" -- дидедин ван лап сефил я. Къемерай жаваб акъатзавач:
  туьтуьниз къагьар атана.
  Къемера гужуналди вичин гуьгьуьлар ачухарзава: рикӏел суварар, мелер
  хкизва; дидедихъни Ципезанахъ галаз машрафдай акъудиз жигьизар гъилелай
  ийизва. Япара дидедин гафар, насигьатар тикрар жезва: "Чан бала Къемер, вун
  пака чарадан кӏвализ физвайди я. Килиг гьа, чун беябур жедайвал тахьурай...
  Свас къаридин пакун тӏвал, апаян рикӏин хиял, чамран эрзни эрзиман хьун герек
  я... Абурун садан хатурни хамир... Жуваз са вуч ятӏани хуш тахьайтӏа, эхна кӏанда, жуван пис хиял винел акъудна кӏандач... Вичин диде-бубадиз гьуьрметзавай
  свас гъуьлуьзни кӏан жеда..." Къемера фикирзава: "Заз я къари кьисмет хьанач, я
  апай...Абур хуьре ава, зун Муьшкуьрдин тама... Я кьисметни тахьун мумкин я...
  Заз са затӏни кьисмет хьанач: я свас я, лагьана, лацу балкӏандал акьадарнач; я чамран кӏвалив агакьайла, кьилелай къуьл, дуьгуь, пулар ва ширинлухар гадарнач;
  я кьилел гузан фу атӏана, жемятдиз пайнач; я тупӏар виртӏедик кутуна, гуьрцелдивай гуьцӏнач... Анжах са мурад кьилиз акъатна -- Султали кьисмет хьана... Зи
  Султали! Зи Гъуцарсувун кард хьтин Султали!" -- вилер акьална, ада хиялдай яр
  кӏевидаказ къужахламишна, къазмадин чиле экӏянавай хъуьтуьл литерални
  гъуьрчерин хамарал ярх хьана.
  Ашукьал машукь хьанвай жегьилар Дангу тамуз куьч хьайила, ая-мийир лугьудай ва я вил къядай кас-мас амукьнач: абуру, кӏан хьайила къаткиз, кӏан хьайила
  къарагъиз, муьгьуьббатлу ва гьевеслу йикъар ва йифер кечирмишзава. Тӏуьнхъуникай дарвал авачир: кандуда Яргундилай Серкер имиди
  гъанвай гъуьр,
  суфрадик Къемера чранвай фар, булахда къайи яд, тама гъуьрчерин якни кӏарасар
  ава. Амма жегьилрин кӏарабрай къурху акъатзавач: са вил кьулухъ галаз ксузва –
  Тартадин нуькерар атун мумкин я.
  Муьгьуьббатдикай лезет хкуддай, дуьнья рикӏелай алатдай декьикьаяр, сятер,
  йикъар Султалидинни Къемеран уьмуьрда са муграгъвидизни ахварани такур
  кьван жезвай. Амма йифер, иллаки тамун юкьвал акъудзавай сифте йифер, мусибатдинбур тир: мичӏи хьун кумазни абурун къазма вагьши гьайванри элкъуьрна кьазвай; чакъалрин рикӏ цӏархардай гьараюнри, жанавуррин къувдин ванери,
  абуруз жаваб гузвай кицӏин элуькьуьнри жегьилрин ахвар хазвай; гьа гила-мад
  вагьшийри къазмадал гьужумда, лугьуз, къула ва гьаятдал хъувунвай цӏал яргъи
  кӏарасар эцигиз, герек хьайитӏа, абурун куьмекдалди чеб хуьдай
  игьтиятвал
  аквазва. Иесийрилай гзаф кицӏизни кичӏезва: ам, тум ракӏара туна,
  кӏвализ
  гьахьиз кӏанз, акъвазнава ва ифенвай ванцелди тарарин арайрай аквазвай ва,
  цӏаяр хьиз, кузвай къаних вилерин иесийриз жавабар гуз алахъзава.
  Вахтар къвез алатзава, вагьшийрин ажугълувал, гьужумар тӏимил жезва: аквадай гьаларай, абур чпин алемда пайда хьанвай, сур тамуз ва адан агьалийриз таниш тушир инсандин, гумадин, къавурмишнавай якӏун ниэр чукӏурзавай ажайиб
  къуншийрихъ галаз вердиш жезва.
  Тамукай швехрехрин ванер атана, Къамба къарагъна, элуькьиз-элуькьиз фена,
  Къемерни мукъаят хьана.
  - Ам зун я, кьейди, ваз чир хьаначни? -- кицӏихъ галаз рахазвай Султалидин
  ван акъатна. Са арадилай ам, къуьнел жейрандин жендек алаз, къазмадин вилик
  хтана.
  - Вув, ваз язух атаначирни?! -- Къемеран пӏузарар зурзуна, ам жейрандин
  ахъазмай вилериз килигна, чин чӏурна, кьулухъ элкъвена.
  - За вучин? Бес мугьманриз вуч гуда? За ягъайди эркек жейран я, -- вичин тахсир хиве кьазвай тегьерда лагьана, гъиле авай чӏемерукни хьелер сусав вахгана,
  жейран чилел авудна. Адалай кицӏини каци чархар язава -- чпин пай
  тӏалабзава.
  - Чуьхуьнар куьтягь хьанани? – жузуна Султалиди.
  - Чаз чуьхуьдай вуч ава? Кьве перемни са шалвар, -- тарарин хилерилай
  куьрсарнавай парталар вилералди къалурна, Къемеран сивикай усал хъвер фена.
  - Авайбурал рази хьана кӏанда, зи цуьк. Серкер имиди ваз мукьвара цӏийи
  парталар гъида, ам Ширвандихъ фин лазим я.
  - Чун рикӏел алай вичин чан сагърай.
  - Жува къажгъан гьазура, яд цана, къулал эциг, -- лагьана Султалиди, -- за
  исятда гъилер чуьхвена, жейран алажда, -- булахдилай хтана, чукӏул хци авуна,
  ам кьасабчивилин кеспидив эгечӏна. Лидал са гьамбар якӏар кӏватӏ хьана. Кицӏиз,
  кациз чпин пайни гана, амукьай къенер-кьилер Султалиди тамук тухвана, чакъалрин пай хьуй, лагьана, гадарна.
  - Гила чна вучда? -- Къемер якӏариз килигиз акъвазнава.
  - Гила, кайвани, чна са къажгъан якӏар ргада, са пай, суьлуь якӏар, шишер
  ягъиз, хкудда, амайбурузни кьел яна, штӏумариз куьрсарда.
  Рагъ цавун юкьваз хкаж жезва. Къажгъан ргазва, Къемера адан винелай
  шуькӏуь тӏваларикай хранвай цӏийи кепкирдалди кафар къачузва ва псидиз вегьезва.
  - Адаз зун килигда, вуна тини ишин, -- лагьана Султалиди. -- Мугьманриз са
  муграгъ хинкӏар ийидачни?
  - Ун. Фу суфрадик ква, хинкӏарни жеда, тӏапӏахъан, -- Къемер ярдин вилериз
  килигна, сирлу хъверна, тини ишиниз къазмадиз гьахьна. -- Анжах, накь хьиз,
  къажгъандиз кьел вегьез рикӏелай ракъурмир, -- тагькимна гуьгъуьнлай.
  Къамба элуькьна, кеферпатахъ фена.
  - Мугьманар къвезва, -- хабар гана Султалиди сусваз.
  Тадиз гъилер михьна, яргъи валчагъ алукӏна, кьилихъ къацу шал акална,
  Къемер майдандал экъечӏна, гьа и арада тамукай балкӏанрал алай Гьасанбегни
  Аргиш хкатна, абурун гуьгъуьна яхдиз къвезвай кьве жегьил, гадани руш, авай.
  Саламар гана, балкӏанрилай эвичӏна, Гьасанбега лагьана:
  - Гьуьрметлу иесияр! Чна квез кьве мугьман мадни гъанва, -- вири регъуьвал
  кваз акъвазнавай жегьилриз килигна. -- Ибур, Гелхенни Милей, Кьурагь хандикай
  катнавай чамни свас я. Эгер куьн рази хьайитӏа, -- Дангудин кавхадин хва Султалидихъни Къемерахъ элкъвена, -- ибрукай квез хъсан къуншияр, стхани вах жеда.
  Гьан, куьне вуч лугьузва?!
  Султалини Къемер са легьзеда чеб-чпиз килигна.
  - Дангу тамни гегьенш я, Гьасанбеган рикӏни. Чунни квез ухшар жез алахъзавай
  инсанар я. Чи мескен мад са низ ятӏани бегенмиш хьун, сефил яшайиш кьурагьви
  жегьилри шадарун -- рикӏин мурад тушни?! Вун сагърай, Гьасанбег стха, чун рази
  я! -- лагьана Султалиди.
  - Милей заз вах жеда, Гелхенни - стха, -- лагьана, Къемера успагьивилелди
  мугьман дишегьлидин гъил кьуна, ам вичив агудна. Папалай чешне къачуна,
  Султалиди Гелхенан гъил кьуна.
  - Султали стха, ви къазмадиз дангувийри "Цӏийи гададин кӏвал" лугьузвайди я,
  -- суьгьбетдик Аргиш экечӏна. -- Эгер сад-вад кӏвал мадни хъхьайтӏа, иникай
  "Цӏийи гададин хуьр" жеда.
  - Жедай кар я, -- Султалидиз шад хьана.
  - Жедай кар я, -- тестикьарна Гьасанбега. -- Чи магьалдин хуьрера дагълух
  магьалрай катнавай инсанар, хзанар гзаф ава. Абуруз цӏийи кӏвал-югъ, хуьр
  кутадай секин чна авайдакай хабар хьайитӏа, иниз гзафбур къведа. Абур гъана
  кӏанда, -- Гьасанбеган вилерикай тамун юкьвал арадал атанвай хуьр карагзава. -Цӏийи хуьруьн кавхани Султали жеда!
  Мугьманар суфрадихъ ацукьна... Тух хьайи итимар къарагъна, цӏийи хзандиз
  къазма туькӏуьриз эгечӏна. Къемерни Милей дишегьлийрин хиве авай кеспийрал,
  жегьил сусариз хас суьгьбетрал машгъул хьана.
  Югъ няни жезва, мугьманар хъфена. Цӏийи мескен кутазвай жегьилар, гъилеркӏвачер чуьхвена, элкъвена цӏун патав ацукьна. Чинар зегьемди кузватӏани,
  ветӏер, мичекар агатзавач. Фу тӏуьна, жумунин пешер вегьенвай чай хъвана,
  къаткидай гьазурвилер аквазва. Чакъалри гагь са, гагь маса патахъай чпин ванер
  акъудзава. Тарцел кутӏуннавай Къамбади абуруз къурхуллу жавабар гузва.
  Гелхен алай чкадал ахвариз физва, адаз инлай къарагъиз кӏанзавач.
  - Яда, жуван шаламар ахлукӏ, -- лагьана Султалиди.
  - Вучиз?
  - Абур йифиз чакъалри тухуда.
  - Бес кицӏ вуч я?
  - Ам кутӏуннава эхир. Гьар вуч ятӏани жуван шаламрин рабатвал ая, стха,
  кьилик кьванни кутур, -- тагькимна тамун уьмуьрдин тежриба авайда.
  - За зи шаламар тухудай чакъалдин диде иширда, -- лагьана, кьурагьви эрчӏи
  къвалахъ элкъвена, къаткана.
  Пакамахъ Гелхенан шаламрин гелни амачир.
  - Гила жува а чакъалдиз сенфиз хиве кьур жаза це, -- Султали хъуьрена.
  Гелхен, кьил куьрсна, инихъ-анихъ килигиз, амукьна: тама кьецӏил кӏвачеривди
  къекъуьн хата тир.
  - Я руш, Къемер, -- эверна Султалиди. -- Зи куьгьне шаламар гъваш.
  - Вучиз? – къазмадай хабар кьуна Къемера.
  - Гияр шегьердай муьштери акъатнава, - лагьана Гелхена.
  Жегьилар кьведни хъуьрена
  Цӏийи хуьруьн агьалияр чеб чпиз куьмек хьанва.
  - За ваз миргин хамуникай цӏийи шаламар элигда, - лагьана Султалиди.
  - Вавай жедани? – жузуна Гелхена.
  - Эхь, заз Шагьабудин бубади чирнавайди я.
  …Са шумуд варз вилик хва Дангуда сагъ-саламат акурла, Шагьабудиназ сергьят авачир кьван шад хьанай.
  Ада кавха Мердагъадиз, хуьруьн кимел алай
  итимриз рикӏин деринрай акъатзавай
  хуш келимаяр лагьанай. Са шумуд
  йикъалай балкӏандал Мердагъади багъишай са пар къуьлни эхцигна, кефияр, пуд
  сим алай лезги чуьнгуьр хьиз, куьк яз, ам Яргундал мирес Серкеран кӏвализ хтана, анайни савдагаррин карвандихъ галаз Миграгъиз рекье гьатна. Шагьабудин
  хзанди, гьяждилай хтай гьажи хьиз, еке гьуьрметдивди ва шадвиливди кьабулна.
  - Гьан, ана гьикӏ ава чи хва Султали? Саламат тирни? Гишила авани? Мекьила
  авани? -- Кисая тади кваз суалар вугузва, гъуьлуьз кӏурт хутӏундай
  мумкинвални гузвач.
  -- Султали, къари, лап хъсанзава, якӏа-чӏарчӏе ава... Ада квез саламар
  ракъурза-
  вай, -- къулан патав ацукьна, Шагьабудина вич фейи-хтай рекьерикай, Дангу
  хуьруькай, адан мергьяматлу кавхадикай яргъалди суьгьбетарна, арандин хабарар вичиз хваш-беш ийиз атай миресриз, къуншийризни тикрарна.
  Кисая гъуьлуьз адан рикӏ алай шуькӏуь кинийрин, дуьгуьдин твар квай аш
  авуна, кьилел метелжемни эцигна, лагьана:
  - Неъ, чан къужа, гьалал хьуй ваз. Вуна чи рикӏер гзаф шад авуна.
  Амма и шадвал яргъал фенач -- Къемер квахьна: ам катнани, чуьнуьхнани, гваз
  катнани -- садан кьилни акъатнач. Шагьабудинакни Кисаяк зурзун акатна. Абуруз
  чпин хциз Къемер кьисмет хьана кӏанзава, амма и къайда, гужуналди, Шагьмурадан тӏвар аламаз, Дагълар рази тушиз -- ваъ.
  - Вучда, къужа?! Мад кӏвалахар чӏур хьана хьи?! -- кушкушдалди жузунай
  Кисая.
  - За вуч лугьун?! Зун гададин гьарайдиз фейитӏа, инсанри руш катуник чун
  ква, лагьана, фикирда... Тефена, кӏвале ацукьайтӏа, Султалидин кьилел са чӏуру
  югъ-йиф атайтӏа, вучда?! -- Шагьабудин кьве рикӏин хьанва.
  - Рушан гуьгъуьниз Дагълар, Шагьмурадан нуькерар фенва, -- хабар гана
  абуруз ракӏарай хтай Шагьниди.
  - Чи гададин тахсир авачтӏани, абуру... -- Кисая вичин гаф кьатӏна, сивел
  кап эцигна. -- Астафируллагь! Я цавар, чилер! Я ракъар, варцар! Я гъуцар, я
  аллагьар! Я пӏирер, шейхер! Квекай зи баладиз са куьмек! Ам сагъ-саламат
  хуьх куьне!
  - Амин! -- тестикьарна бубади.
  Хуьруьн кимерал, булахрин рекьера авайди Къемеран гаф я. Инсанри арандихъай са хабар гуьзлемишзава, абурун вилер Шагьмурадан нуькерарни Дагълар
  хтуниз ква. Хуьре велвела гьатнавай арада садан шакни цӏийи сухтадал физвач:
  Фелек
  Самбурахъ галаз гьуьжреда ава, кимерал экъечӏзавач... Ада базардай
  агъадихъ хъфидай карван гуьзлемишзава.
  Мад пуд югъ алатна... Мичӏи жезва, дагъларихъай живедин аяз къвезва, чилер
  чӏагизва. Балкӏанрал алай кьуд кас, Дагъларни Шагьмурадан нуькерар, Чӏехи
  вацӏун дугунай винелди яваш-яваш хкаж жезва: гьайванар галатнава, атлуйрин
  далуйризни гьекь акъатнава, вилер ахварихъ кузва.
  Вегьрен тӏулан агъа къерехдал са шумуд кас акъвазнава, абурун юкьва
  Муграгърин кавха ава. Рекьин мугьманрин салам кьуна, Шагьмурада жузуна:
  - Жагъанани?!
  - Ваъ, кавха, санайни жагъанач, -- жаваб гана чӏехи нуькерди.
  - Шабатӏан гурцӏул вичин чкадал алайни?! -- гьарайна кавхади.
  - Ваъ, амни вичин кӏвале авачир.
  - Абур, -- кавхадин хиялда Султалини Къемер ава, -- жагъур тавуна, куьн
  вучиз хтана?! -- мадни кӏевидаказ гьарайна Шагьмурада.
  - Чун гзаф чкайра къекъвена, и ксарни шагьидар я, -- чӏехи нуькерди вичин юлдашарни Дагълар къалурна. -- Санани авач, я акур кас-масни авач. Мад
  Шекидихъ, Ширвандихъ... чун фенач.
  - Ахлад, ял ягъа, -- кавхадин туьнтвал яваш хьана. -- Пака зани Дагълара эмирдихъ гадаз са меслятда.
  Нуькерар вилик рахкъурна, Шагьмурад Дагъларахъ галаз санал хтана: кьведни
  киснава, кьведакни хажалат ква, кьведазни чпин бармак вилера твазвай жегьилрин иви хъваз кӏанзава.
  - За абурун дуван гьикӏ хьайитӏани аквада! -- гьелегь кьазва Шагьмурада.
  - Дакӏандан ятур хуй, -- лугьузва Дагълара.
  Хуьруьз ахгакьайла, абур, сада-садаз "ахварар ширин хьуй, хабарар -- хийир"
  лагьана, чара хьана.
  Буба хтайла, Къумрал гьаятда авай: ада малариз алафар кутуна, ракӏарар кӏеви
  хъийизвай.
  - Диде гьинава? -- жузуна Дагълара.
  - Кефсуз хьанва, -- кьенерар кьуна, бубадин балкӏан цуриз хутахна.
  Гурарай кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьана, Дагълар хзандин кӏвализ гьахьна.
  Паб месел къатканвай, руша къула авай цӏал кӏарасар эхцигзавай. Дагъларбеган
  чинихъ чимивал, нерихъ тӏачун цуьруьхуьм атир галукьна, гьасятда иштягь ахъа
  хьана. Салам гана, ам азарлудан кьилив фена.
  - Вуч хьанва, къари?
  - Зи бала гьинава?! -- туьтуьна кьагьар акӏана, зайиф ванцелди хабар кьуна
  Суваная.
  - Кьена! -- Дагълараз хъел атана.
  - Гьикӏ?! -- Суванай месин кьилиз хкаж хьана. -- Гьина?!
  - Кьенач, кьенач... Секин хьухь. Ахьтин бахт чаз аквадани?!
  - Вув, акӏ лугьумир... Жуван хайи бала тушни?!
  - Ам кьена жагъанайтӏа, зун шад тир!
  Къал квай суьгьбет хкадарун патал Ципезана бубадиз хуш-беш авуна, кӏурт ва
  шаламар хтӏуниз, чин-гъил чуьхуьз куьмек гана. Ахпа къулан патав ацукьарна,
  адав кузвай тӏач хъваз туна.
  Дагъларан кефияр са тӏимил ачух хьана, ам вичин къаншарда сефилдаказ ацукьнавай Къумралаз килигна ва веревирдерик акатна: "За жуван уьмуьр ихьтинди
  жеда, лагьана, фикирнавачир. Жегьил вахтара залай викӏегь игит чи Самсам дереда авачир... Гила яшлу хьанва, шулуни... Гила... Зи рикӏ алай бала Къемерани
  ихьтин инад кьуна..."
  Вилер цавуз яна, Суванайни дерин хиялрик ква, ам рикӏяй рушахъ элкъвена
  рахазва: "Я чан бала, я рикӏ бала, вуна чун кана хьи! Вуна ви бубадинни стхадин
  бармакар вилера туна хьи! За и дерт гьинал эцигин?! – Суванай месел, ракьун сачуна зурзазвай калун твар хьиз, юзазва, ам ван акьалт тавуна шехьзава, адаз вичин рикӏ цӏрана, гъапуз авахьзавай хьиз ава. -- Ви вахавай, квар къачуна, булахдал физ жезмач: вири хуьр вакай рахазва... Ви кьисмет ихьтинди вучиз хьанай?!"
  Йикъар акъатзава. Къемеракай са хабарни авач. Суванай къаткиз-къарагъиз, чан
  саракай куьрсарна, кӏвачин кьилел цӏрана-кӏуьрена куьтягь жезва: хъуъкъвер
  ахцукьнава, вилер хъалхъамриз хъфенва, гъилерин билекар шуькӏуь цӏамариз
  ухшар хьанва. Ципезан адахъ, аялдихъ хьиз, гелкъвезва: са карни йиз тазвач,
  тӏуьн гузва, гъил-кӏвач чуьхуьзва, кикер ва кьама авай чӏарар атӏузва. Дагълара
  кӏвализ жерягь гъана. "Ви папан азар хажалат чӏугун я, -- лагьана жерягьди.-Адаз шадвал, мел-мехъер герек я".
  Папан гьал акваз, Дагълар мадни туьнт жезвай. Паб гъуьлелай, гъуьл папалай
  нарази яз, Къемер катун сада-садан тахсир яз гьисабиз, абуруз садаз-сад буба
  кьейи душмандилайни гзаф такӏан хьанва.
  Са пакамахъ Муграгъа гьарай-эвердин ванер гьатна. Нисин дагъдин кӏане авай
  Гьайбас яйлахдай хтай рамагбанди чӏехи кимел малумарна:
  - Жемят! Куь балкӏанар угърийри чуьнуьхна! Гилгьей а патахъ тухвана!
  Муграгъвийри малар ва хипер гьар зулуз Муьшкуьр ва Сирт магьалра авай
  чпин хсуси къишлахрал куьчарзавай: анра фадлай малдар ва хипехъан тухумрин
  тӏварар алай къазмаяр хьанва. Хуьре аялриз нек патал калер, тукӏуна тӏуьн патал
  сад-вад гьер ва акьахун патал балкӏанар тазвай. Бязи тухумри хуьре чпин хипер
  ва маларни тазвай: дагълара кьуьдди рагь авай йикъар жезва, гатуз векьер, самар
  ва нагъвар гьазурайла, гьайванар хъуьтӏяй акъудиз жезва. Балкӏанриз алафар ерли герек къвезвач: абуру гегьенш яйлахра чпи-чпин кьил хуьзва, рамагбанди анжах вил алаз авуна кӏанзава.
  Цӏи Самсам дередиз гатфар фад атана: яран варз алатайла, живер цӏрана, яйлахарни кваз рагъул хьана. Гатфариз, адет яз, кьурай як, цӏурурай чӏем ва маса
  ягълу тадаракар куьтягь жезва, инсанар кьурал акьалтзава. Яванвал кьин патал
  садбур гъуьрчез физва, садбуру чарабурун мал-хеб чинеба мемекьуьртӏзава... Йиса садра-кьведра и дередиз чӏехи угъриярни пайда жезва: абуру балкӏанрин рамагар, маларин нехирар ва я хиперин суьруьяр чуьнуьхзава.
  Нисин дагъдин яйлахдай хтанвай рамагбандив гвай хабар гьа ихьтин чӏехи
  угъривиликай тир. Ада галкӏиз-галкӏиз суьгьбетзава:
  - Пакаман кьиляй фад, вилер ширин ахвара авайла, стхаяр, парахдик юзун акатна. Къарагъна, килигайтӏа, балкӏанрал алай угърияр атанва, абуру чи балкӏанар
  акъудзава... Зани юлдашдиз эверна, кьведни, гапурарни акъудна, балкӏанрин куьмекдиз фена... Угърийри чун чӏемерукрай яна, чпив агуднач... Абуру рамаг
  Гилгьихъ гьална, чаз акваз-акваз анлай анихъ алудна...
  Кимел кавха Шагьмурадни атанва. Ада рамагбандивай хабар кьуна:
  - Квез угърийкай кас-мас чир хьанани?
  - Сад... чир хьайи хьтинди я.
  - Вуж тир?
  - Агьмад бубадин хтул... Пеленг ятӏа лугьуда за.
  - Вуж?!
  - Пеленг хьтинди...
  - Жеч, яда! -- Къумралай гьарай акъатна. - Вун дили, кими хьанвани?! Пеленг
  ваз угъри яни?!
  - Тапарар ! – гьарайна мад са жегьилди.
  - Зани гьакΙ фикирзава, - лагьана патав гвай сакъади.
  - Заз са угъри… Пеленг хьиз хьанай, стхаяр, -- кичӏ кваз лагьана рамагбанди. -Адахъ са жегьил мад галай...Заз и хуьре акур хьтин жегьил...
  - Жеч лугьумир! -- къургъ алаз, гаф атӏана кавхади. -- А кар чна ахтармишда.
  Чавуш! Алад, Пеленгаз инал ша лагь!
  Чавуш итим кӏвач кяна фена, вад-цӏуд легьзедилай хтана. Ада яргъал аламаз
  жаваб гана:
  - Жанаби кавха! Пеленг кӏвале авач!
  - А-гьан! Авач ман... Яраб ам гьина аватӏа?! -- ягьанат кваз жузуна Шагьмурада.
  - Гъуьрчез фенва, лагьана.
  - Жемятдин балкӏанар чуьнуьхна, угърийрив вугудай гъуьрч ятӏа? -- кавхади
  мад ягьанат квай хъверна.
  - Пеленг ахьтин чиркин кӏвалахрик кутамир, жанаби кавха, -- лагьана
  Къумрала. – Чун рамагдин гуьгъуьниз фин, инал ацукь тийин!
  - За Пеленг
  угърийрик квани квачни ахтармишда, хва! -- кавхади къамчи
  юзурна.
  - Шамай бадеди лагьана, бес Пеленгни Самбур муьнуьгъар кьаз фенва, -- алава
  хабар хгана чавушди.
  - Муьнуьгъар кьурай, балкӏанар кьун тавурай, -- кавха хъуьрена. – За исятда
  рамагдин гуьгъуьниз яракьлу нуькерар ракъурда! Абурухъ гадаз жувни алад! -ам рамагбандиз килигна. -- Угърияр вужар ятӏа, чна чирда. Абурун дуван Самсамрин Тартади аквада! -- кавха вичин кӏвалихъди хъфена, ада разивилелди фикирзава: "Пеленганни Самбуран серфе зи гъиле ажеб гьатзава... За абурни хуьряй
  суьргуьнда... Агь, гъуьлягъар! Им квез зи кьисас я!"
  Угърийри жемятдин балкӏанар чуьнуьхайдакай хабар кимерилай кимерал,
  къаварилай къаварал фена, булахрин рекьера гьатна. Дишегьлийри веревирдер
  ийизва:
  - Угърийрихъ Пеленг гала, лугьузва.
  - Чӏалахъ жедай кар туш. Агьмад-эфенди хьтин инсандиз угъри хтул жеч.
  - Пеленг кӏвале авачиз кьве югъ я, лугьузва.
  - Адахъ Самбурни гала, михетӏви сухта.
  - Михетӏрик угърияр квани квачни чавай лугьуз жедач, амма Пеленг намус
  михьи жегьил я.
  Хуьре гьатай хабарди Агьмад-эфендидин кьарай атӏана. Дагъларан кӏвалени
  Къемеран дерт квахьна, цӏийи хажалат гьатна. Шагьабудинан руш Шагьнидин
  рикӏизни цацар эцягъ хьана.
  Къумрала югъди Пеленг хкведай рехъ вилив хвена. Хурушумар жедайла,
  къеледин
  варариз Пеленгни Самбур гьахьна: абурун гьардан къуьнелай кьве
  муьнуьгъ
  куьрсарнава, муькуь къуьнерихъ чӏемерукар гала, гуьгъуьнани
  муьнуьгъри чухвана, тӏиш цӏархар-цӏархар хьанвай чӏулав кицӏ ава. Гьаятдиз
  гьахьайла, Къумрала дустариз хуьре авай хабар гана.
  - Вуч?! Зун -- угъри? -- Пеленг тажуб хьана. -- А кимида п... незва. Зунни Самбур ахьтин итимрикай туш! Ам вуж ятӏа зи патав атурай, за жаваб гуда! -- Пелен-
  ган викӏегь жавабди Къумралан рикӏ шадарна: ам вичин стхадилай леке алатдайдахъ инанмиш хьана.
  Кӏвале Агьмад-бубадиз Пеленгани Самбура хьайиди-хьайивал суьгьбетна.
  - Эхь, чаз а рамагбан акуна: чун Нисин дагъдин этегривай яна Гилгьехъ, анай
  Экуьн дагъдин кӏаняй Юргъарин кӏамухъ, анайни Чӏехи вацӏун калуз эхвичӏна...
  - Бес куьн накь, сенфиз гьина авай? Чаз ахвар хьайиди туш! -- чӏехи бубадик
  хъел ква.
  - Самбуран кӏвач къванерин арада гьатна, пис тӏар хьана... Йиф чна Яран кьилин патав гвай регъве акъудна... Ана чнани регъуьхъбанди са муьнуьгъни
  тӏуьна...
  - Чаз я угърияр, я балкӏанрин рамаг акунач, -- лагьана Самбура.
  - Бес рамагбандин гафар буьгьтен яни?
  - Эхь. Белки, кавхади лугьуз тунатӏа?.. Адаз зунни Самбур кӏани руьгьер
  туш.
  - Вучиз?
  - Къемер квахьуник чи пай ква, лугьузва.
  - И кардал ам гьахъ ятӏа? -- амалдарвилелди жузуна Агьмад-эфендиди.
  - Чидач, буба, -- Пеленг хъуьрена.
  - Бес квелай чна и леке гьикӏ алудин? -- жузуна чӏехи бубади.
  - За Къуръандал кьин кьада, -- малумарна Пеленга.
  - Зани гьакΙ ийида, чан эфенди, -- лагьана Самбура секиндаказ.
  - Белки, рамагбандини кьин кьуртӏа?
  - Ада тапан кьин кьуртӏа, Аллагьди гунагькардиз жаза гуда ман, -Пеленг чпин михьивилихъ инанмиш я.
  - Жаза тагайтӏа?
  - Тагайтӏа, вуна лугьузвай Аллагь авач ман, буба, -- Пеленг хъуьрена.
  - Аси жемир... Рамагбандив са ни ятӏани гужуналди кьин кьаз тун мумкин я,-эфендидин рикӏе Шагьмурад ава, амма тӏвар кьазвач. -- Гьакӏ хьайитӏа, куьне
  вучда? Чна вири терефар фикирда кьуна кӏанзава, балаяр!
  - Гьакӏ хьайитӏа, за гапур акъудна, чун угърийрихъ галаз акуна лугьузвайдан
  вилиз сухда, чан эфенди, -- Самбуран гъил юкьва авай чӏулуникай куьрс
  хьанвай гапурдал фена.
  - Астафируллагь, -- Агьмад-эфендиди кьил галтадна.
  Кавха Шагьмурадан фенд кьилиз акъатнач: я Пеленгал, я Самбурал угъривилин
  леке
  алкӏанач, акси яз, ам вич жемятдиз виляй аватна. Балкӏанарни жагъун
  хъувуна,
  тапархъан рамагбанни жемятди гьахъ гузвай кӏвалахдикай магьрум
  авуна. Адахъ Пеленган гъутарни галукьна.
  Къемер цӏийи ватандихъ галаз яваш-яваш вердиш хьана. Адаз икьван чӏавалди
  такур чкаяр: и кьил, а кьил авачир дуьзенар ва сур тамар, хуьрер ва къелеяр, инсанар… акуна. Къемераз арандин тӏебиатди, хважамжамдиз ухшар шикилри: вили гьуьлуь, хъипи никӏерини талайри, къацу багъларини тамари, яру-цӏару къишлахри ( на лугьуди, абур са ни ятӏани хранвай зурба гамар, халичаяр я) лезет
  гузва. Мублагь тӏебиатди цӏийи сусан рикӏелай вичин дердер, хажалатар, тӏалар
  алудзава.
  Тамун ачух майданрал алай
  Мазан дишегьлидизз иллаки хъипи нуькӏерин-билбилрин нагъмаяр хуш я, сятералди яб гайитӏани, ам и аламатдин баядрикай икрагь жезвач. Акси яз, гьар пакамахъ фад, япара билбилрин баядар гьатайла, ада тажубвилелди тикрарзава: "Вуч
  гуьзел сесер тушни?! Вуч ширин авазар тушни?! Куьнни галатдач кьван, чан
  къушар!"
  Муграгъа Къемераз билбилдикай гзаф суьгьбетар, мазанрин манияр ван
  хьанай, амма садрани я чан алай билбилни акуначир, я адан баядриз ябни ганачир. "Зун арандиз фад катна кӏанзавайди тир. Билбилдин авазар япара авачиз,
  зун икьван чӏавалди гьикӏ яшамиш хьана?! -- рикӏивай тажубвалзава дишегьлиди.
  - Мазан билбил хьтинди хьана кӏанзава.
  И хур хъипи, цӏару рангар квай, инсандин рикӏ кьван гуьзел нуькӏрен акунриз,
  секинсуз гьерекатриз, кьадар-кьисметдиз фикир гайила, Къемер кьадар авачир
  кьван перишанни жезва: "Агь, кесиб билбил! Пакаман шагьвардикай, ракъинин
  сифте нурарикай пай таганвай гьайван. Абуруз вил кваз, абурухъ тамарзу яз, вуна
  йифди, цавун кӏан экуь жедалди ви гуьзел, ширин баядар лугьузва... Амма мураддив агакьзавач -- пакаман шагьвар акъатиз са кӏам-шам амаз, галат хьана, чанда
  кӏвачел къваздай уьзуьм амачиз, ахварал физва... Зунни ваз ухшар я. Я?! Ваъ.
  Ваъ! Ухшар тир... Амма Худади заз рехъ ачухна, зи кьисметдин чарх къени патахъ элкъуьр хъувуна... Заз, чан гьайван, гила жуван уьмуьрдин пакама, нисини,
  няни -- вири аквада, аквазва. Эхь, эхь, чан гьайван! Ви кьисметни къени патахъ
  элкъвенайтӏа, гьикьван хъсан тир?! Агь, кесиб билбил!"
  Султалидин хзандиз Серкер имиди, Дангудин кавхади ва дустари, хуьряй
  къвез-хъфизвай Шагьабудин бубади дана галай кал, балкӏан, вад хеб ва кӏвализ
  герек къаб-къажах багъишна. Къемеран хиве авай къайгъуяр югъ-къандавай артух жезва. Адаз чизва: Султалини гьакӏ ацукьнавач, ада, са гьинай ятӏани къванер
  гъиз, цӏийи кӏвалерин бинеяр кутазва, тамун буш чкаяр акъашиз, салар ва никӏер
  патал чкаяр гьазурзава.
  Цӏийи къуншияр, Гелхенни Милей, зегьметдал рикӏ алай, герек хьайила куьмекдиз къведай, гъвечӏи-чӏехи чидай инсанар я. Абур, кьве хзанни, саки гьар няниз гагь Султалидин, гагь Гелхенан къазмадиз илифзава, гзаф чӏавара санал незва
  ва хъвазва. Азад жегьилрин мескенда бине кутаз кӏанзавай инсанар мадни ава:
  зул алукьзавай йикъара Гьасанбега гъайи кьве итим и чкайриз килигна, хзанар
  хкиз, хъфена.
  - Сад-кьве йисалай иникай, Султали, хуьр жеда, -- лагьанай Гьасанбега. Куьчейрани куь ухшар квай гадаяр, рушар къугъвада...
  Къемералай залан нефес алахьна: адаз аял кӏанзава, амма гьелелиг са лишанни
  авач... Гьасанбег бахтлу я: адаз суса пурцух хьтин хва багъишнава.
  Зул алукьна. Тӏебиатдиз яру, цӏару, билбилжегьре рангар янава. Къемерани