Къилинж Къемер - 05

  - Белки, медресадиз фенатӏа... Заз чуькьни авуначир ман, чан эмедин.
  Пеленг жуьмя мискӏин галайвал юзана.
  Султали медресадани авачир.
  - Ам иниз атай туш, - лагьана Самбура.
  - Яда, Цӏарухва! - гьарайна Пеленга Кьилихърин кимел алай чавушдиз. – Ваз
  къе Султали акунани?
  - Акуна.
  - Ам гьинава?
  - Латарин булах галайвал физвай.
  Пеленга къеледин кеферпатан варар галай патахъ тади авуна. Чархун пелел
  агакьайла, адаз яргъай Эбеш тарак физвай инсан акуна. "Гила ам за кьада",
  - фикирна, Пеленг тади квачиз дар жигъирдай мезредихъ фена.
  Султалиди Эбеш тарцин кӏаник квай булахдал гъилер чуьхвена, са шупӏ яд чиниз яна, вилерикай Къемер карагиз, вичин рикӏ алай къекъвей уьфтер ягъизягъиз, фикирарзавай: "Буба кӏвализ хкведалди акъвазда, адав вуч хабар гватӏа
  чирда, ахпа Къемер акуна кӏанда... Акуна? Гьикӏ? Завай абурун кӏвализ физ жедани? Чукурайтӏа вучда? Бес вучда? Шагьни ракъурдани? Ваъ. Чпикай са кас
  акуна кӏанда: Ципезан, Къумрал...Пеленг хьайитӏа мадни хъсан я…»
  Бирдан Султалидин вилик къамбук аватна, гада гьасятда инихъ-анихъ килигна:
  "Яраб Къемер ятӏа? Яраб заз ихьтин бахт жедатӏа? Къемер ракъурич... Бес вуж
  хьуй? Са касни аквазвач".
  - Къайи ятар хъвазвани, дуст?!- япарихъ Пеленган яцӏу ван галукьайла, Султалидиз Къемер атай кьван шад хьана. "Гьа им за Къемеран патав ракъурда", кьетӏна, хажалатди кьунвай жегьилди.
  - Ша, жувани хъухъ! -- Султалиди тарцин кьулухъ чукурна. – Чуьнуьх
  тахьайтӏа, жедачни?
  - Ваз а къамбук ни вегьей хьиз хьанай, езне?! -- Пеленга, вилера амалдар хъвер
  аваз, Султалидиз тӏуб юзурна.
  - Куь езне вуж ятӏа дуьздаказ чирна, ахпа вун захъ галаз рахух, -- Султали
  сефил хъхьана.
  - Заз вири чизва...
  - Вуч чизва?
  - Шагьабудин халу чи кӏвализ атанвай...
  - Вуч лагьана?
  - Ада чаз, чӏехи бубадизни бадедиз, вири суьгьбетарна... За Дагълар ими чи
  кӏвализ ракъурна... Ахпа Къемерахъ галаз суьбетарна...
  - Ам гьикΙ ава?
  - Шехьзавачирни?!
  - Ваъ, яда! Зи вах шехьдай хнупӏрикай туш, ругул я! – дамахдивди къейдна Пеленга.
  - Гила ада, Чупуран лишан квай хнупӏди, вучдатӏа?
  - Ада вучдатӏа ина кхъенва, - Пеленга хъултухдай акъудна, Султалидив вахан
  чар вугана.
  Султалиди ярдин кагъаз тади кваз кӏелна, лагьана:
  - За Къемер Латарин булахдин рекье гуьзлемишда, дуст.
  Султалидин секинвал акурла, Пеленгаз хъел атана:
  - Яда, я Султали, вун акьван ажуз жемир.
  - Ваз зун мус ажуз акурди я? За гьараяр тавуна, жуван кьисмет гьялдай рехъ
  жагъурзава.
  Пеленга давамарна:
  - Эбеш булахдал шехь тавуна, вуна куь вергидикай эмир Тартадиз лагьана,
  куьн кьведни са гафунал акъвазна кӏанда!
  - Зазни гьахьтин ният ава, стха. Анжах сифте Къемеран фикир чирна кӏанда. -Султали Пеленгаз, вичиз виридалайни масан ва лазим инсандиз хьиз, килигзава.
  - Къемеран фикир вуч ятӏа, заваз лагьанай. Ам йифди ксайди туш, я абурун
  хзанни ксанач...
  - Агь, Къемер, -- гьайиф чӏугуна Султалиди. -- Чи хзанни ксайди туш...
  - Яда, бес вуна заз и кардикай вучиз лагьанач?
  - За, квез хабар ава, лагьана, фикирнай...
  - Хабар авачир... Лап хабар авайтӏани, лугьун лазим тир эхир...
  - Вун Къемеран имидин хва хьайила, стха гьисаб я... Лагьанач ман... Итим
  садра хазва, садра рекьизва... За, жуван бубади хьиз, фу намусдалди неда.
  Садазни гардан кӏирдач!
  - Ихтибарнач, яни?
  - Авайвал хиве кьуртӏа, гьакӏ жезва.
  - Хиве кьуртӏа... Гафар аку садра. Ахпа, чун дустар я, лугьузвайди я... Яда, эгер
  заз ви бубади, лугьун хьи, Шагьни тагайтӏа, -- Шагьнидин тӏвар кьурла, Пеленг
  садлагьана яру хьана, Султали кхунна, -- бес... за ваз лугьудачни? Яни вавай куьмек тӏалабдачни?! -- Пеленгавай Султалидин вилериз килиг жезвач.
  Султалидиз чизвай: Пеленгаз фадлай Шагьни хуш я, кӏвале Пеленган тӏвар
  кьурла, Шагьнини, Яргунрин багълара авай пӏини хьиз, яру жезва. Амма гьелелиг
  садни са гафни абурун гьиссерикай раханвач, я Пеленга Сува вичиз
  ярни
  хкянавач.
  - Ваз чи бубади ваъ лугьудач.
  - Белки, лагьайтӏа, ахпа...
  - Вуна тӏалабайтӏа, зун ваз куьмек гуз гьазур я, дуст! Са гаф-чӏални
  алачиз! -- жумартдаказ лагьана Султалиди.
  - Зунни ваз куьмек гуз гьазур я, дуст!
  Абуру сада-садан къуьнерал гъилер эцигна.
  - Инал ацукь кван, дуст, тадиз гьялна кӏанзавай са месэла ава, -- Пеленга
  Султали булахдин къванерал ацукьарна, ам вични ацукьна.
  - Яда, имиди ваз Къемер тагайтӏа, вуна вуч ийидайвал я?
  - Къемер а касдиз гъуьлуьз физ рази хьайитӏа, вучда кьван? Са затӏни.
  - Къемер кьейитӏани Чупураз фидач, ибур гьадан вичин гафар я, -- мад тестикьарна Пеленга.
  - Акӏ хьайитӏа, зани Къемера са меслятна кӏанда ман.
  - Куьн патахъай?
  - Инай агъуз, -- дередин кӏан къалурна, -- катдайвал.
  - Дуьз! -- Пеленгаз шад хьана. – Аферин!
  - Яда, -- Султали тажуб хьана, -- ван хьайидаз акӏ жеда хьи, за гваз
  катзавайди ви вах туш.
  Пеленган чина вичин гафарин эхир фагьумзавай лишанар гьатна. Ахпа ада, вилер са гьиниз ятӏани килигиз, лагьана:
  - Бес заз зи вах бахтсуз хьана кӏан хьун дуьз яни?!
  - Ваъ.
  Кьведни фикирри тухвана.
  - Хъша кӏвализ. Сифте ви бубадиз чибурувай вуч жаваб жагъанатӏа, чирин.
  Ахпа... Садлагьана катунни дуьз жезвач... Имидин, имидсусан кефи хада... Килиг
  гьа, гада, вуч хьайитӏани, зи тӏвар кьамир гьа! -- тӏуб юзурна.
  - Кьадач! Ахпа вучда?
  - Дагълар ими вичин гафунилай элячӏ тавуртӏа, вун эмирдин патав фида. За ваз
  лугьун: Самсамрин Тарта зурба кас я, адаз вири магьал табий я... Кьве агъзур кас
  авай кьушун галай эмир я гьа! Ада са тӏуб юзурайтӏа, имидай финдикьни акъатдач: гьа юкъуз кавхадин лишанар элкъуьр хъийида. Къарагъ!
  Султалидин умуд я Дагълар вичин гафунилай алатуник, я эмирди куьмек гуник
  квач. "Эмирни кавха гьар юкъуз са суфрадихъ галайбур я, эмирдиз хабар авачиз,
  кавхади вичин илчияр Дагъларан кӏвализ бажагьат ракъурна", - фикирзава ада.
  - Ахпа? ГьакΙ тахьайтӏа - хабар кьуна ада Пеленгавай.
  - ГьакΙ тахьайтӏа - вуна лагьайвал ая, - вилералди Самсам дередай Къуба магьалдихъ фидай рехъ къалурна.
  Гьар кимел са мехъер алаз, шад-шадлухвилелди кьиле физвай зул Дагъларанни
  Шагьабудинан хзанар патал накъвар алайди хьана.
  Къемеран гьарай-эвер, мукьва-кьилийрин гузвай айибар- меслятар акурла, буба
  жизви яваш хьанва,
  амма гьеле вичин гафунилай элячӏзавач. Шагьмурадани
  жегьил свас тухуз тади къачузвач. Эмир Тартадивайни ачухдаказ кавхадин тереф
  хуьз жезвач, адаз чизва: жегьилриз хъел атанва, абур вири Султалидинни Къемеран патал ала.
  Агьмад-эфенди
  хцелай гзаф нарази я. Дагъларбеган гьерекатри бубадин,
  Муграгъ магьалда гьуьрмет авай алимдин ва имамдин, тӏвар агъуз вегьезва.
  Хзанар Къемерал гзаф мукъаят я, абуруз руша вичиз са чӏуру кар ийиз, Султалиди адал са чӏуру тӏвар гъиз кичӏезва: ам кӏваляй акъудзавач, гьаятдизни кьилди
  ракъурзавач.
  Малар ва хпер аранриз куьч жезва, хуьре инсанарни кьери хьанва. Жегьилриз,
  Султалидизни Къемераз, чпиз чеб акун тавуна гзаф йикъар я. Гьикьван
  куьчейра, булахрин рекьера къекъвейтӏани, гададиз Къемер яргъалай кьванни
  аквазвач. Анжах сада-садаз чарар кхьизва.
  Султали хуьруьн кьилихъ галай гуьнедиз хкаж хьана, инлай Дагъларбеган кӏвалер, капун юкьвал алай хьиз, аквазва. "Атӏангье зи Къемер! – гьарай акъатна
  жегьилдай. -- Айвандик ква", -- ам, вилер тӏас-тӏас хьана, килигиз акъвазна.
  …Суванай вичин кьве рушни галаз айвандик ацукьнава. Зулун ракъини абуруз
  чими ийизвач, гьавиляй пудани куьруь кӏуртар алукӏнава. Пудни, кьилер агъузна,
  кеспидик ква: дидеди сариз кек язава, Къемерани Ципезана чешнедин гуьлуьтар
  хразва.
  - Я диде, чна и гуьлуьтар гьикьван храда? -- икрагь хьанваз, жузуна гъвечӏи
  руша.
  - Я чан бала, бес ваз жигьизар кӏандачни?! -- диде элкъвей къумрал чин
  алай, буй-бухах къвезвай рушаз килигна. -- Гила чна ви сандух ацӏурда.
  Къемера бирдан кьил хкажна, адан мецел ихьтин гафар атана: "Ацӏурнавай
  сандухдикай чна вучда? Цӏай ядани?!" Амма лагьанач, рушан кьилел атанвай
  бедбахтвиле дидедин са тахсирни авачир. Къемер вичин кӏвалахдал машгъул
  хъхьана.
  - Диде, ваз жигьизар авайни? -- Ципезана, вилера хъвер аваз, жаваб гуьзлемишзава.
  Суванаян рикӏел хайи ватан, тамун юкьва авай гъвечӏи хуьр, жегьил вахтар ва
  вич Муграгъ шегьердиз гъуьлуьз гъайивал хтана.
  - Эхь, чан бала, зазни жигьизар авай, -- милаим сесиналди, са гзаф шад вакъиадикай хьиз, лагьана дидеди. – Бес чи, арцахвийринни муграгъвийрин, адетар сад я
  эхир.
  - Диде, бес вучиз чун садрани халуйрин ватандиз физвач? -- бирдан жузуна
  Къемера, адан кьилиз ихьтин фикир янавай: "Халуйрин кӏвализ физва, лагьана,
  катдай..."
  - Чан балаяр, куьн гъвечӏизамаз зунни куь буба Арцахиз гзаф сеферра фенай...
  Гила хъфизмач: ана чаз талукь мукьва-кьилияр амач, тӏегъуьн азардик вири къирмиш хьана... Зун, лувар атӏай къуш хьиз, амукьна,-- Суванаян вилериз накъвар
  хъиткьинна. -- Зи лувар куьн я, далуни куь буба.
  Рушари чпин мукьва-кьилийрин гьайиф чӏугуна, абуруз рагьметар гъана. Суваная вири кьейибурун руьгьдиз бахш хьуй, лагьана, араб чӏалал дуьа кӏелна, адахъ
  галаз рушарини эзберна: "Бисмиллагьи рагьмани рагьим..."
  - Я диде, мусурман дуьа хашпарайрин тӏварцӏихъ авун дуьз яни? -- жузуна
  Ципезана.
  - Я чан бала, хийирдин гаф гьи чӏалал лагьайтӏани, ни лагьайтӏани ва низ
  лагьайтӏани хийирдин гаф я. Чна себзавач хьи, рагьмет хьуй, лугьузва. Хъсан
  гаф кьабул тийидай инсан жезни? Ваъ. Гьакӏ хьайила, чи дуьани талукь инсанрив: зи дидедив ва бубадив, стхайрив ва вахарив, яни абурун руьгьерив, агакьда,
  бала, -- Суваная вилик кӏватӏ хьанвай сар анихъ авуна, кӏаник кутунвай кӏвач
  хкудна, яргъи авуна. -- Ахвариз фенвай. Куь дидедихъ виликан
  къуватар амач, кьуьзуь жезва, -- шуткьудикай хкатнавай рехи чӏарарин кул
  къалурна.
  Ципезанан фикирар яргъариз фенвай, ада ван акьалтна веревирдериз
  башламишна:
  - И дуьньядал гьикьван халкьар
  ала-а-а! -- гьисабиз эгечӏна: -- Лезгияр,
  мугъулар, эрменияр, арабар, -- кӏеве гьатна, Къемера куьмек гана, чир хъхьай
  тӏварар хълагьна: -- Персер, куьрдер, урусар...
  - Гьа и вири халкьар, балаяр, са дибдилай, са бубадилайни дидедилай, Адамалайни Гьавадилай, хьанвайбур я, -- малумарна Суваная.
  - Э-э-э, лап! Вунани лагьана, -- Ципезан рази хьанач. -- Са бубадиз ва дидедиз
  гьар жуьре чӏалар чидай, гьар жуьре динар гвай аялар гьикӏ жедай?!
  - Зун хана, чӏехи хьайиди савадлу ва илимдар хзан тир,бала, атай чкани гьахьтинди хьана, -- башламишна Суваная. -- Са сеферда дуьньяда авай халкьарикай
  ва чӏаларикай суьгьбет кватайла, куь Агьмад бубади лагьанай, бес абур вири,
  гъилел алай тупӏар хьиз, са кӏанчӏунилай арадал атайбур я, абурун диде ва буба
  Адамни Гьава я. Ахпа ада ихьтин суьгьбет авуна: "Къафкъаздин халкьар: лезгияр,
  гуржияр, эрменияр ва маса дагълух тайифаяр са бубадилай, Нуьгь пайгъамбардин
  хтул Тӏаргьамас лугьудай касдилай, арадал атана. Тӏаргьамасан невейрин мукьвавал гзаф мисалрай аквазва. Месела, и халкьарин чӏалара сад хьтин мана авай
  гзаф ава; лезги халкьдин рикӏ алай пагьливан Шарвили ва эрмени халкьдин рикӏ
  алай пагьливан Давид сад-садаз ухшар я: абуру кьведани чпин халкьарин азадвал
  патал чанар къурбандна; эрменийрин Ван шегьердин патав лезгийри кутур Лекз
  тӏвар алай хуьр гва, а вилаятра са вахтара лезгияр яшамиш хьана... Дуьньядин
  халкьар къадим заманайрилай инихъ, чеб-чпик какахьна, алиш-веришдик кваз,
  хва-стхавилин ва къавум-къардашвилин алакъаяр аваз, дуланмиш жезва, балаяр!"
  Чаз, балаяр, Агьмад бубадихъ инанмиш тежедай ихтияр авач.
  - Гъвечӏи чӏавуз за Агьмад бубадивай са мах ахъаюн тӏалабнай, -- рикӏел хтана
  Къемерани. -- Ада заз махунин эвез манидалди ихьтин гафар лагьанай: "Мах махутӏар, махал хутӏар. хъчадин афарар зи хтулдин сиве хьурай санбар!"
  Ципезан, кӏикӏи ацалтна, хъуьрена.
  - Куь чӏехи буба арифдар инсан я, адан гзаф келимаяр хуьруьнвийри гьар
  юкъуз тикрарзавайди я, -- дамахдивди лагьана Суваная. -- За садрани адан
  кефи хайиди туш. Куьнени, балаяр, гъвечӏи-чӏехидаз гьуьрмет ая, абуру квезни
  гьуьрметдайвал. Гьуьрмет жува жуваз къазанмишна кӏанзавайди рикӏелай
  ракъурмир, чан балаяр.
  Суванай гьар мажал хьайила рушариз ва гададиз акьулар гуз, халкьдин адетрикай суьгьбетариз ва вичин балаяр дуьз рекье тваз алахъзава. Амма къе адавай
  рушариз "куьн пака чарадан кӏвализ физвайбур я" гафар лугьуз хьанач: чарадан
  кӏвализ фидай нубат хьанвай Къемеран кӏвалахар терсеба акъвазнава, абур квел
  ва гьикӏ куьтягь жедатӏани садазни чизвач. "Я Аллагь, вун куьмек! – лагьана Суваная фикирдай. - Зи бала бахтлу ая ман!"
  Югъ нянихъ элкъвезва... Къай квай гар акъатзава.
  - Кӏвалах акъвазара, балаяр! Ципезан, къула цӏай хъия. Къемер, вуна, чан
  руш, маларин тӏунара алафар тур, нехир хкведай вахт жезва, -- Суваная рушар
  буюрмишна. -- Исятда Къумрални медресадай хкведа, бубани ахкъатун лазим я,
  абуруз хуьрек чими хъувуна кӏанда, -- кек янавай сар шуькӏуь тӏваларикай хранвай себетда хтуна, Суванай къарагъна. Чӏарарай кьацӏанвай хуруган айвандилай
  юзурна, ам кӏвализ гьахьна.
  - Диде, зунни Ципезан булахдал физва – хабар гана Къемера.
  - Ихтиярни къахчузмачни? – Суванай тажуб хьана.
  - Зун дустагъ туш…
  - Алад, анжах фад-фад хъша, -- тагькимна дидеди. -- Заз кимибур бубадин
  гафар, тегьнеяр туш, чан руш.
  - Хъсан я, диде.
  Къеле гана, лацу хьанвай цурун кварар къуьнерихъ вегьена, кьве вахни, чанда
  жегьилвилин ашкъи, жягьт аваз, тӏипӏрияр алай кӏвачер чиле эцягъиз-эцягъиз,
  Латарин булахдал рекье гьатна. Къемер вилерин кӏаникай кимерихъ килигзава,
  адаз санайни вичи жагъурзавай кас аквазвач. Хъел атана, фикирна: "Герек ятӏа,
  вичи зун жагъуррай!"
  - Я руш! Къемер! – садлагьана Султалиди эверзавай ван акъатна.
  Султали, са ашкъини авачиз, юзаз-юзаз медресадиз фена, юлдашриз салам гана,
  вичин чкадал ацукьна. Са арадилай чӏехи сухтайри кӏелзавай кӏвализ Агьмадэфенди гьахьна. Гьасятда кӏвачел акьалтай жегьилриз салам гана, къуьнерихъ
  куьк кавал галай къужа, дериндай къачур нефес аладарна, явашдаказ
  вичин
  куьсруьдал ацукьна. Ада гъилин ишарадалди сухтайризни ацукьдай ихтияр гана.
  Ктабар патав гвай дакӏардал эцигна, эфендиди араб чӏалан илимдикай тарс давамарна: сухтаяр, чпин дафтаррал алгъана, муаллимдин
  суалриз жавабар
  жагъуриз, гьар сад вичин чирвилер къалуриз, алахъзава...
  Агьмад-эфендиди Муграгърин медресада тарсар гуз, адан иеси яз, къанни цӏуд
  йисалай алатнава. Адал и гьуьрметлу пеше ва къуллугъ вичин рагьметлу бубадилай, адални вичин бубадилай ирс яз гьалтнава. Хзандин тарихдин ктабда кхьенвайвал, Агьмад тӏвар кьуд бубадал хьанва. Агьмад-эфендидиз чпин муьжуьд буwww.ӏezgӏchaӏ.ru
  
  байрин тӏварар чизва, амма тухумдин тӏвар арадал гъайи "Агьмад" мус яшамиш
  хьанатӏа, садазни чизвач. Бязи алим итимри чпин чӏехи бубаяр арабрикай, гьатта
  Мегьамед пайгъамбардин невейрикай тир, лугьуз, къундармаяр туькӏуьриз, дамахарзава. Агьмад-эфендидиз ихьтин амалар хуш туш, адаз чеб Муграгъа бинелу
  тухум тирди чизва: «Виликдай чи чӏехи бубаяр чубааанар, лежберар тир, ахпа
  яваш-яваш алимар хьана, - лугьузва. – За жуван пеше хтулриз чирзава».
  Муграгъа фадлай адет хьанвайвал, ирид магьледин мискӏинра муьжуьд-цӏуд
  яшда
  авай аялриз, гадайриз ва рушариз, фекьийри араб чӏалал ва аджамдал
  кӏелиз-кхьиз, таржума галачиз Къуръан кӏелиз чирзава. Хъсан чирвилер хьанвай,
  гележегда эфендияр жедай ният авай ва диде-бубадихъни такьат авай
  аялри
  кӏелун Агьмад-эфендидин медресада давамарзава. Иниз къунши магьалрай ва
  хуьрерай: Рутулай, Агъулай, Кьурагьай, Куьредай... жегьилар кӏелиз къвезва.
  Агьмад-эфенди Муграгъа ва къунши магьалра тӏвар-ван авай алим, муаллим,
  имам ва къази я. Ада жегьил вахтара Муграгърин, Цӏахурин, Чӏурал шегьердин
  ва
  Багъдатдин медресайра кӏелна, жуьреба-жуьре илимрай кьакьан дережа
  къазанмишна. Ятӏани ада вич чӏехи алим яз гьисабзавач. Гъавурдик квай инсанриз адан дамах гвачирвал хуш я, абуру чпин аялар анжах Агьмад-эфендидин
  медресадиз вугузва.
  Муграгърин медресада, гьа девирдин машгьур медресайра хьиз, Къуръандилай
  ва шариатдилай гъейри, жуьреба-жуьре илимар: араб чӏалан илим, мантӏикӏа,
  жагърафия, гьисабрин илим, цаварикай илим, тӏибдин илим чирзавай. И вири
  тарсарни жуьреба-жуьре ктабрай Агьмад-эфендиди вичи гузвай. Вичиз чин
  тийидай илимар ада сухтайриз маса медресайра чир хъувун меслят къалурдай.
  Агьмад-эфендидин медресадин кьилин лайихлувилерикай сад ина сухтайриз
  михьи араб чӏал ва адал шиирар теснифиз чирун тир. И карда муаллимди неинки
  "Ал-Аруз" ктабдикай, гьакӏ вичин тежрибадикайни менфят къачузвай: Агьмадэфенди вични шаир тир. Гзаф инсанриз малум тирвал, алимди гьар лазимвал
  хьайила: дустариз чарар кхьидайла, мел-мехъер мубаракдайла, мугьманар тебрикдайла, рикӏ алай инсанар уьмуьрдивай къакъатайла, лезги, араб, фарс ва туьрк
  чӏаларал гуьзел шиирар, гьатта дастанарни теснифдай. Адан эсерар сиверай сиwww.ӏezgӏchaӏ.ru
  
  вериз, гъилерай гъилериз, дафтаррай дафтарриз
  фена,
  хуьрера ва шегьерра
  чкӏидай, амма Агьмад-эфендиди вич шаирдай гьисабдачир, я сухтайрин тарифарни кьабулдачир. Ам халисан муаллим, алим, зари ва инсан тир.
  Агьмад-эфендидин мурад вичи
  чпин
  теснифзавай чӏаларин куьмекдалди сухтаяр
  хсуси эсерар туькӏуьриз вердишарун тир. Адан теклифдалди сухтайри
  дафтарра лезги, араб, фарс ва туьрк шаиррин: Давдакъанни Низамидин, АльМааридинни Фирдоусидин, Умар Хайаманни Саадидин, Куьре Меликан... эсерар
  кхьизвай, абур сад-садав ва муаллимдин эсеррив гекъигзавай, эдебиятдин теснифар арадал гъизвай рекьер, амалар ва сирер чирзавай, са гафуналди, тварар паларикай чара ийиз, халис шииратдикай лезет хкудиз, вердишарзавай.
  Агьмад-эфендидин тарсар мукьвал-мукьвал насигьатдин суьгьбетриз элкъведай. Ада сухтайриз хайи ватандин – къадим Алпанистандин ва чеб яшамиш
  жезвай Лезгистандин тарих, кӏел-кхьин, меденият ва эдебият чирзавай, Къафкъаздин халкьарин стхавилин ва дуствилин алакъайрикай малуматар гузвай, абурун сад хьанвай кьушунри чархунчи ягъияр кукӏварайвиликай риваятар ахъайдай.
  Муаллимдиз вичин сухтаяр ният михьи, ватандиз ва халкьдиз вафалу, гъил ачух
  ва лазим хьайи чкадал гьар са месэла гьялиз алакьдай илимдар инсанар хьана
  кӏанзавай.
  - Квекай, балаяр, сад-вад йисалай куь хуьрера ва шегьерра фекьияр, эфендияр,
  имамар ва къазияр жеда. Эмирар, ханар ва пачагьар хьунни мумкин я, -- лугьудай
  Агьмад-эфендиди сухтайриз. -- Халкьдин кьиле акъвазнавай,
  халкьдиз рехъ
  къалурзавай, диндин паквал хуьзвай инсанар гьихьтинбур хьун лазим я? Сад лагьайди, куьн ният ва намус михьи инсанар хьана кӏанда, кьвед лагьайди, квез
  гзаф чир хьана кӏанда... Диндин ва тӏебии илимар чир хьана кӏанда... АллагьТаалагьдин каламрилай башламишна, лежбердин майишатдилай
  хкечӏна... Чи
  чӏехи бубайрин насигьатар, мисалар рикӏел хуьх: диде-ватан кӏан хьухь; акьул -девлет я; илимдин гуьгъуьна гьатайди камалдив агакьда; жувак гьарам кутамир;
  жувалай вине авайбурулай чешне къачу... Ибур за квез са шумудра лагьай келимаяр я, ятӏани эзбер хъийизва... Квел нубат атайла, куьне куь балайриз, сухтай-
  риз, кимел ял язавай инсанриз эзбер хъия... Дуьнья гьа икӏ, чӏехида гъвечӏидаз
  чириз, хъсанди кьаз ва писди гадариз, вилик физва, зи гьуьрметлу тӏелебияр!
  Агьмад-эфендидин ахлакьдин тарсар ада гьар жуьмядиз чӏехи мискӏинда
  жемятдиз кӏелзавай вязериз ухшар тир. Мискӏинда ада жемятдин амалриз ва гьерекатриз къимет гузвай... Къе тарсуна са сухтади вичин рикӏин дарвал, туькьуьлвал ва пехилвал къалурна. И кар юлдашризни ашкара хьана, муаллимдивайни,
  къимет тагана, лазим къейдер тавуна, акъвазиз хьанач.
  - Дуьньяда вири писвилерин кьиле, рухваяр, -- башламишнай арифдарди, -- пуд
  затӏ
  ава: сад лагьайди, -- чапла гъилин гъвечӏи тӏуб къатна, -- пехилвал, кьвед лагьайди, -- кьвед лагьай тӏуб къатна, -- рийаа, яни ийизвай гьар са хъсанвал инсанриз акун патал авун, пуд лагьайди, -- пуд лагьай тӏуб къатна, -- гьуджиб, яни
  жуваз жув гзаф чӏехиз акуна, анихъ галайди алчах акун. Куьн, рухваяр, и пуд
  хесетни жувак кутан тийиз, кватӏа, абур хкудиз алахъна кӏанда. Садални садрани
  пехил жемир. Къуншидиз девлет ава, лагьана, адал пехил жемир, девлет зегьметди арадал гъизвай затӏ я, гьакӏ хьайила, къуншидилай чешне къачуна, зегьмет
  чӏугу. Девлетлуда пакаман кӏвалахар
  авуна, ахпа фу незва, амма кесиб геж
  къарагъзава, чин чуьхуьн тавунмаз суфрадал физва, - сухтайрик хъуьруьн акатна.
  "Чи Самбур гьахьтинди я", - зарафатдай лагьана сада. Эфендиди вичиз и гаф ван
  тахьай кьас авуна. – Са хъсан карни жуван тӏвар акъатун патал, инсанриз акун
  патал мийир, рикӏин сидкьидай ая, инсанриз такуртӏа, ам Аллагьдиз аквада. Жув
  садрани вине кьамир, анихъ галайдаз гьуьрмет ая, вучиз лагьайтӏа амни Аллагьди
  халкьнавай инсан я! Гьар са зари са улубдин кирам туштӏани, адан тӏвар халкьдин сивера амукьун – гьам еке бахт я.
  Агьмад-эфендиди ял яна, сухтайри чпин дафтарра ийизвай кхьинра вил
  къекъуьрна, давамарна:
  - Жегьил чӏавуз зи кьилел ихьтин са агьвалат атанай, -- рикӏел хкиз эгечӏна
  эфенди, - адакай суьгьбетдайла, гилани зи чиниз яр акъатзама, -- сухтаярни яб гуз
  акъвазна: дуьнья акур муаллимдин суьгьбетриз яб гун сухтайриз кӏани кар я. Баку шегьердин Рушан къеледин патав гвай мискӏиндин гьаятда завай са яшлу
  къекъверагди садакьа тӏалабнай. Адан тӏалабуник заз минет ваъ, эмир кваз акуна.
  И кар гьиссайла, заз хъел атана ва завай адан намусда эцягъун хьана. Къекъверагди заз ихьтин жаваб ганай: "Ви тахсир авач, бала, ви векъивал ви авамвилин
  лишан я. Чӏехи хьайила, вун гъавурда акьада. Ихьтин жегьилриз акьул це, чан
  Аллагь!" - ада цавуз гъилер хкажнай. Жуван векъивилел пашман хьана, за а касдивай багъишламишун тӏалабнай. Ахпа, чун мукьувай таниш хьайила, суьгьбетсала авурла, малум хьана: и кас алим итим тир, Шемах шегьерда яшамиш жезвай,
  пехил инсанрин фитнедик акатна, кӏвал-югъ къакъатна, Бакудиз
  акъатнавай.
  Адан кьилел атай гьадиса чир хьайила, жуван гьуьрметсузвални акурла, заз экуь
  дуьнья кьифрен тӏеквендилай дар хьана, зи чиниз гилани яр акъатзава, - сухтаяр
  тажуб хьана: дугъриданни, эфендидин лацу-хъипи рангар квай, бириш-бириш
  хьанвай чиниз яр акъатнавай. - Гьанал за жуваз, рухваяр, кьин кьуна: мад садрани
  анихъ галай инсан жувалай агъадай кьадач! И кьин за гьеле чӏурнавач, я чӏурни
  ийидач.
  Сухтайрилай залан нефесар алахьна, абурун вилерикай яргъалди Баку шегьер,
  Рушан къеле ва адан патав гвай жуьмя мискӏин, кесиб парталар алай алим ва
  жегьил сухта Агьмад карагзамай.
  Ихьтин, инсанрин бейнидиз таъсирдай, абуруз чпин къанажагъ хкажиз куьмекдай
  суьгьбетар Агьмад-эфендиди, имамди хьиз, жуьмя мискӏиндани ийидай.
  Адет яз, гьар сефер Агьмад-эфенди медресадай мискӏиндиз капӏиз хкаж жедайла,
  гьуьжреда авай сухтаяр кӏватӏ хьана, чпин муаллимдин гуьгъуьна аваз, фидай.
  Капӏ авун куьтягь хьайила, абуру еке иштягьдивди имамдин вяздизни, чпиз садрани такур инсандин суьгьбетриз хьиз, яб гудай.
  Агьмад-эфендиди къе медресада инсандин къилихрикай башламишай суьгьбет
  вичин вязина давамарнай. Эхирдай ада ширин аваздалди Къуръандин эхиримжи
  сура "Нас", яни "Инсанар", гьар бейт лезги чӏалаз элкъуьриз-элкъуьриз, кӏелна:
  -
  Бисмиллагьи-рагьмани
  рагьим
  -
  Мергьяматлу,
  Рагьимлу
  Аллагьдин
  тӏварцӏелди! Къул агьузи бираббин-наси - лагь хьи: "Катзава зун инсанрин Рабидин патав; Меликин-наси - инсанрин пачагьдин патав; Илагьин-наси Инсанрин Аллагьдин патав; Мин шеррил-васвасил-хан-наси - фитнечийрин
  фитнедикай; Аллази ювасвису фи судурин-наси - Инсанрин кьиле пис фикирар
  твадай; Минел жинети ван-васи - Жинеррикай ва инсанрикай".
  Яб гузвай уьзденар, сивер ахъайна, амай: абур пак ктабдай къачунвай сурадин
  манадин деринвилел, араб чӏалан авазлувилел ва ширинвилел, чпин ватанэгьли
  имамдин савадлувилел гьейран хьанвай. "Агьмад-эфендиди сурадин гьар са аят,
  гъалунихъ галай теспягьар хьиз, са-сад хуралай кӏелиз, араб чӏалай лезги чӏалаз
  гьикьван устаддаказ элкъуьрнатӏа акунани квез?!" - лугьузвай гъавурда авай инсанри чпи-чпиз.
  - Астафир ая, инсанар! Гьич фитнедик, шер-шикетдик кьил кутамир, инсанар!
  Гьич гьарам кӏан жемир, инсанар! Чаз са кап фу гузвай Аллагьдиз шукур ая, инсанар! Ада гайидал рази хьухь, инсанар! Къуншидал пехил тахьана, зегьмет чӏугу,
  инсанар! Меслятдалди дуланмиш хьухь, инсанар! - лагьана имамди эхирдай.
  - Вун пара кьадар сагърай, чан имам, - лагьана уста Шагьабудина ацукьнавай
  чкадилай, рикӏяй фикирна: "Бес вуна ви хтул гужуналди Чупураз гузвай Дагъларакай са гафни лагьанач хьи, имам? Ви вяз бес Дагълараз талукь тушни?!" Ихьтин фикир гзаф инсанрин, абурукай яз сухтайрин кьилизни атана.
  Суванаяз рушан патахъай гъуьлуьхъ галаз рахаз кӏанз йикъар, гьафтеяр алатзавай, амма сакӏани архайин вахт жагъизвачир: Чупуран илчияр атай са гьафтедилай Дагъларбег вичин хиперихъ галаз Муьшкуьрда авай къишлахрал фенай; анай
  хтайла, гагь мукьва-кьилийрин мехъеррик, гагьни мевлидрик
  хьанай; гилани
  кӏвале кавалар цвазвай устӏарар ава.
  - Диде, раханани вун? - гьар пакамахъ хабар кьазва Къемера.
  - Ваъ, чан бала... Къе рахада, - хиве кьазва дидеди.
  Рушан чиник серин акатзава.
  - Тади къачумир, рахада, чан, рахада, - дидеди Къемераз сабур гузва.
  Эхир Суванаяз гъуьлуьхъ галаз архайиндаказ суьгьбетардай мумкинвал хьана:
  рушар булахдал фенва, Къумрал медресада ава, Дагълар къулан вилик ацукьнава.
  - Гьалаллу гъуьл папаз тахкваз гьикьван вахт хьуй, я итим ?! - жузуна Суваная.
  - Вуч хьана? - гъилевай Къуръан суфрадал эцигна, Дагълара папахъ чин
  элкъуьрна. - Лагь, Суванай, - жегьил вахтарин хъверна.
  - Я
  кас, вуна руш Чупураз гуналди вири кӏвалахар туькӏуьзвач-е, -
  паб
  гъуьлуьн къаншарда, са кӏвач кӏаник кутуна, ацукьна, абур сад-садан вилериз килигна.
  - Зи гафунал гаф эцигдай кас зи кӏвале жедач! - Дагълара туьнтдиз вичин рикӏ
  алай гафар тикрарна.
  - Руша вичин чандиз къаст авуртӏа...
  - Авурай!
  - Ам вичин чамрахъ галаз катайтӏа?!
  - За ам!.. – гъил садлагьана гапур жедай чапла къвалал фена.
  - Яваш, я итим, ам ви бала я, -- Суванаян вилериз накъвар хъиткьинна. - Инсаф
  хъсан затӏ я хьи, я инсан!
  Дагъларай гаф акъатнач.
  Нянрихъ хзанди, рахун-луькӏуьн квачиз, къабахдин афарар тӏуьна, гьар сад
  вичин чкадал ацукьна. Инихъ-анихъ килигна, бубадай гьарай акъатна:
  - Им вуч я?! Чи кӏвалае яс авани?!
  - Я мехъерни авач, - лагьана Суваная.
  - Мехъерарни жеда! - яцӏу ванцелди малумарна гъуьлуь.
  - Гьабурни яс алайбур жеда, - лагьана Къемера.
  - Вуч?! - буба рушан чиниз килигна. - Зи кьил тӏармир! За лагьайвал жеда!
  - Я буба, вуна ам гужуналди такӏандаз гумир тӏун, - уьтквемдаказ истемишна
  Къумрала. - Чун вири хуьруь айибарзава.
  - Вуна алачир сивериз яб гумир, хва, - Дагълараз хцин кефи хаз кӏан хьанач.Жувакай буба хьайила, хва, жуван руш гьадаз кӏанидаз це! Бубадин чина мад рахаз кӏан жемир! – гьарайна, кӏвале лал кьена. - За еке гьакьар гана, чубанар кьуна,
  аранда хеб-мал хуьзва, вав ина, чими кӏвале, кӏелиз тазва... Гзаф рахаз хьайитӏа,
  пака Муьшкуьрдиз хипер хуьз ракъурда! – бубадин гафар цлара, къавара акьуна,
  элкъвена вичел хтана.
  Къемерни Ципезан чпин кӏвализ гьахь хъувуна. Къумрал къецел экъечӏна. Пабни гъуьл кьвед къулан кьве кикев гумукьна. Яваш хьанвай цӏай хкахь тавун.патал
  ам кайваниди руьхъверик кутуна. Вичин гъиле авай кар кутягьна, ракьун маша
  къулан гъене эхцигна, залан нефес аладарна, ада лагьана:
  - Аферин, итим, вири чукура.
  - Герек хьайитӏа, чукурни ийида, - Дагъалар къарагъна. - Капӏдай вахт
  я, афтафани лиген гъваш.
  Гъилер, кӏвачер чуьхвена, гъуьлни паб са халичардал капӏиз акъвазна: гъилер
  цавуз хкажна, пӏузаррикай араб келимаяр хкудиз эгечӏна.
  - Я Аллагь, Я Ребби! Вуна зи Къемер бахтлу ая ман, - тӏалабна эхирдай Суваная. - Амин! - гъуьлуьз килигна. - Амин лагь, я итим!
  - Амин, - лагьана Дагълара.
  Суванаян сивикай хъвер фена: адан рикӏел жегьил вахтар, вичиз Дагъларбега
  сифте капӏиз чирайвал, сифте аял хьайивал... хтана. Шад йикъар, варцар, йисар
  акуна-такуна акъатна, гила къайгъуярни гзаф хьанва, рикӏин тӏарвилерни. Садакайни са кьадай чка жезвач... Дагълара вичин вири магьалди гьуьрметзавай бубадин гафунизни яб ганач.
  - Чупуран кӏвале чи руш бахтлу жедач гьа, - купӏунин халича къахчуна, Суваная
  рухунилай кул эхляна. - Ахпа чун пашман жеда гьа, итим. Зи рикӏи са пис эхир
  гьиссзава, итим.
  - Вуна гила ваз кьеар къвезва лугьунни мумкин я, - итим хъуьрена.
  - Ша, чна фал хъивегьиз тан, - теклифна папа. - Кьеар къведай дишегьлидин
  патав фин зун.
  - Герек туш, зун фахрачийрихъ инанмиш инсан туш, къари. Санизни вун фидач,
  рушан жигьизар гьазура! Живер къвадалди Шагьмурадаз мехъериз кӏанзава, - лагьана Дагълара.
  Хзандин кӏвализ яд хъваз атай Ципезан кхун хьана, ам цӏийи хабар гваз чӏехи
  вахан патав хъфена.
  Муграгъ дереда зулун цӏиг ва ригъ варцар, чпиз хас тирвал, ракьар авайбур
  хьана. Чӏим варз алукьайла, дагълар, яйлахар лацу хьана, къе - пака жив хуьруьвни агакьда. Инсанрик тади акатна: хъуьтӏуьн эхиримжи гьазурвилер
  аквазва. Къаяр акъатайла, живер къвайила, регъверни ацукьда, рекьерни агал
  жеда.
  Медресада мекьизва. Сухтаяр, набататрин дувулрикай хкуднавай яру, махъ ва
  хъипи рангар янавай кӏуртар алаз, ацукьнава. Агьмад-эфендидин къуьнерихъ кавал гала, ам гагь ацукьиз, гагь къарагъиз, Къафкъаздин халкьарин
  тарихдикай рахазва:
  - Алпанрин кьилин шегьерра: Бардадани Бакуда, Кьвепелени Худата, Шемахдани Чӏурал шегьерда... гурлу базарар жедай... Анриз кьуд патай савдагарар,
  муьштерияр, девришар, мазанар... кӏватӏ жедай.
  - Эфенди, абур гилани авай шегьерар яни? - жузува Самбура.
  - Эхь, садбур чапхунчийри чукӏурна, садбурун тӏварар дегишарна, садбурни
  гьа авайвал гилани амазма...