🕥 31 minut uku

Къилинж Къемер - 03

Süzlärneñ gomumi sanı 4058
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1920
0.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  къугъвадайла, вичин рикӏин эмир яз, Султалиди, Къемер хкяна... Къемерани вичин разивал къалурна...
  Яйнахрик жегьилри чпи-чеб хкягъун Муграгъа къадим асиррилай авай адет
  я. И адетдал Султалидини амал авуна. Жегьилрин икьрардикай сифте юлдашриз,
  ахпа Сува авай гъвечӏи-чӏехидаз, ахпа дидедйриз ва бубайриз,
  ахпани вири
  хуьруьз хабар хьанай...
  Яр хкянавай гададикай жегьил хьана, ам дамахдивди, кьил хкажна
  къекъвезва, викӏегьдаказ рахазва. «Зун и руша дили авунва», - Султали вичин дили-дивана гьалдилай рази я…Исятдани адан вилерик Къемеран гуьзел къамат
  ква.
  - Лагь тӏун! - истемишзава сухтайри.
  - Адаз вичизни чизвач! – малумарна Самбура.
  - Чизва, чизва! - Султали вич-вичел хтана. - Циф алай юкъуз нисини хьанвани,
  хьанвачни чирун патал, дустар, кацин вилериз килигна кӏанда.
  - Вуч?! – гьарайна наразивилелди Пеленга.
  - Кацин вилериз килигна кӏанда, - тикрарна Султалиди.
  - Вучиз?
  - Гьар нисинихъ кацин вилерин нинеяр шуькӏуь жезва, абурун чкадал анжах
  чӏулав цӏарар амукьзава. Чӏалахъ туштӏа, пака нисинрихън жуван кацин вилериз
  килиг!
  - Акӏ вучиз жезватӏа? – жузуна хияллу хьайи Самбура.
  - А сир Аллагь-Таллагьдиз чида.
  - Кацин вилера вахтунин уьлчме аватӏа?! – Къумрал хъуьрена.
  Сухтайри хъуьруьнарна.
  - Куьн хъуьремир, - лагьана Султалиди. - Хипер хуьз чуьлдиз фидайла,
  нисинин капӏдай вахт чирун патал, чан тада туна, кацни тухуз рикӏелай ракъурмир.
  Мад сухтайри тар хайи хьтин хъуьруьнарна.
  - Зун, ситхаяр, гьар циф авай юкъуз Султалийрин кӏвализ, абурун кацин
  вилериз килигиз, фида, - Самбура гъил-гъиливай гуьцӏна. – Гьана капӏни ийида,
  нисинин нагьарни.
  Бирдан минарадилай азандин ванер акъатна – сухтайрик тади акатна.
  - Къе заз, Султали, - лагьана Самбура, - куь кацин вилериз килигун кьисмет
  хьанач. Маса сефер чун вири къведа, ахпа чна ви вахтунин уьлчме ахтармишда.
  Сухтаяр мискӏиндин кьвед лагьай мертебадиз капӏиз фена.
  Зулун чими гарар акъатна, абуру миргин гъерер гъана. Ахпа садлагьана гьаваяр къайи хьана: ветӏер тӏветӏер ва маса куьлуь гьашаратар, верхин кул галукьайбур хьиз, вири санлай квахьна. Муграгъвийрик тади акатна, абуру хъуьтӏуьз
  недай къахар ийиз башламишна: гьар юкъуз вад-цӏуд кӏвалерин къавалар янавай
  цӏилерикай ва айванрин дестекрикай лапагрин тӏвалар туна акъажнавай жендекар, малдин кӏулар, пакван тӏвалар ва ятурар куьрсарзава. Абурун арайра амай
  буш чкаяр яцӏу кифериз ухшар дулдурмайри кьазва.
  Къахар авунин къайгъуйрик Дагъларан хзанни ква.
  - Къе зи чин кузва, къари, - лагьана Дагълара.
  - Минет хьуй, захъ галаз кикӏимир, – халкьдин инанмишвал рикӏел хтана, Суванай хъуьрена.
  - Вак, къари, заз хабар авачиз са тахсир ква жеди гьа?! – гъуьлни хъуьрена.
  - Итимдиз кӏан хьайила, папак тахсир кутун регьят я. Вуна къал акъудмир,
  къахар ийиз тади къачу, - тӏалабна Суваная.
  - Хъсан я, къари, - бубани хва пакамалай гьаятда кьасабчияр хьанва: пуд лапагни са жунгав тукӏуна, къахар ийизва. Абуруз Дагъларан жегьилзмаз рагьметдиз фейи стхадин хва Пеленгани куьмек гузва.
  - Лапаг тукӏун, ам алажун еке зегьмет туш, рухваяр, - пелекай гьекь шуткунна
  иесиди.- Жендекдикай къах авун силис я: сифте адалай яцӏу якӏар алатӏна кӏанзава, ахпа яцӏу карабар хкудна кӏанзава, ахпа яцӏу чкариз чукӏул яна кӏанзава, ахпа къахуниз булдалди кьел язава, тӏвалар гьазурзава, къах акъаж жедайвал тӏвалар
  кутазва, ахпа, - кьасабчидин чукӏул авай гъили кӏвалахзава, сиви жегьилриз къах
  гьазуризни чирзава. – Зи гафар, гьерекатар рикӏел хуьх. Зун, сиягьатчийрин вилик
  жедай кьутӏби гъед хьиз, гьамиша куь патав жедайди туш, рухваяр.
  Гадайри чӏехидан тарсар кьазва: гьар са гьерекатдиз фикир гузва, рикӏел хуьзва,
  тикрарзава ва кьил акъат тавур месэлаяр хабар хкьазва. Абур халкьдин камаллу
  гафарал амал ийиз вердиш жезва: чин тийидай кар ийидайла, жувалай чӏехидал
  алукь; ахьтин кас тахьайтӏа, са чӏехи къванцел алукь.
  - Я ими, тӏветӏер амач, якӏариз икьван гзаф кьел ягъун герек авани? – жузуна
  Пеленга: адаз кьел багьа ва кьит затΙ тирди чизва.
  - Эхь, чан имидин. Кьел мадара авун хата я, вучиз лагьайтӏа якӏун ни атайла а
  тӏветӏер лугьудай шейтӏанар чеб чуьнуьх хьанвай бужахрай пайда хъижезва ва
  якӏариз буьтӏруьк, квак язава… Зул ятӏани, гьеле ракъинихъни къуват ама эхир.
  Гьар пакамахъ ва нянрихъ къахар ахтармишна кӏанзава: сериндик квай чкайриз,
  ламу чкайриз квак янавани, янавачни чирда. Янаваз хьайитӏа, чукӏулдал михьна,
  анриз мад кьел хъияна кӏанда, - гъавурда туна имиди. - Халкьди лугьудайвал,
  ихтибардилай игьтият хъсан я.
  Жегьилри ябни гузва, чпин гъиле авай карни ийизва. Итимрин кӏвачел-кьилел
  Ципезан элкъвезва: яд гъизва, видай рчанвай якӏар чуьхуьзва, чиркинар гадарзава,
  кьуд патахъай алтӏушзавай кицӏер, кацер, верчер чукурзава.
  Кьасабчийривай яргъа, гьаятдин хевлет кьиле, Суванаяни Къемера, дидедини
  чӏехи руша, итимри тукӏур гьайванрин къенер-кьилер михьзава, дулдурмаяр патал ратар ва хукар гьазурзава, абур синийра, курара кӏватӏзава.
  Итимри, кьилер чиле туна, зегьмет чӏугвазва: гьазур хьайи къахар са-сад кӏвалерин кьвед лагьай мертебадин айвандин чиниз акъудзава. Рагъ дагъдик акатиз са
  тӏимил амаз, кьасабчийрин кӏвалах куьтягь хьана.
  - Куьтягь!- эрчӏи гъиз далудал элисна, тӏал гьатнавай юкьван тар туькӏуьр
  хъувуна, Дагъларбег къарагъна. – Уф. чан диде, зи кьаскьанра тӏал гьатна хьи! И
  зегьримар хьайи кпулди бязи вахтара, иллаки цаварал цифер акьалтайла, гьава
  чӏимел хьайила, заз, рухваяр, лап тади гузва. Квез ихьтин азар чир тахьурай.
  Яман затΙ я, бязи вахтара, ада, лап кицӏи хьиз, кьада, - юкьва чам туна, кьил галтадна.
  Гъилер чуьхуьн хъувуна, киредин кутардай Ирид булахдин къайи яд хъвана,
  кьасабчияр дамахдивди чпи авур кӏвалахдиз килигна: айвандин дестекрин араяр
  таза къахарай ацӏанва, кӏвалерин акунар михьиз дегиш хьанва.
  - Агьваллу хуьр гумадилай чир жеда, рухваяр, агьваллу кӏвал - къахарилай, лагьана Дагълара. – Зулун раж чна регъведа,
  регъведай магьсулар
  михьна,
  кьурурна гьазур я; чӏем, ниси ва шур чаз ава, абурни гетӏейра, кьечӏера ва целера
  туна гьазур я; яр-емишни за арандай хкида. Ихьтин гьазурвал авайла, кьуьд атана
  ва я атанач, зи хзандиз гьич хабарни жезвач, - ам дамахдивди вичин хзандиз килигна. – Гьар са бубади, эгер ам хзандин кьил ятӏа, вичин кӏвалин-къан къайгъу
  чӏугуна кӏанда, рухваяр. Куьнни, акьуллу эркекар яз, жуван хзандин, кӏвалин
  къайгъуда хьана кӏанда. Медресадани хъсандаказ кӏелна кӏанда, никӏе-векьени
  кӏвалахна кӏанда, Урун тӏулани женгинин устадвилер чирна кӏанда! Хзанни хвена
  кӏанда, рухваяр, ватанни!
  - Хьуй, ими! – викӏегьдаказ жаваб гана Пеленга.
  - Хуьда, буба, - лагьана Къумрала.
  Дагълар вичин хциз вилер атӏумарна килигна, адаз Къумралайни Пеленган
  хьтин жаваб акъатна кӏанзава. Бубадин мурад вуч ятӏа хцизни чизва.
  - Хуьда, буба! – жезмай кьван хцидаказ тикрарна Къумрала.
  - Аферин, хва! – Дагълараз шад хьана: къе адан хци, хъуьтуьл къилихрин гадади, викӏегьдаказ жаваб гана: «Чуру-спел хъиткьинзавайла зи хцик итимдиз хас
  хесетарни акатзава…Зи хва къуччагъди хьун лазим я».- Куьне, рухваяр, садрани
  санални ажузвал мийир! Недай чкадал тухдалди неъ, кӏвалахдай чкадал кьве
  итимди кьван
  кӏвалаха, ягъдай чкадал
  ягъидин фуртушар алатдайвал ягъа.
  Жезмай кьван къал-макъалдик, дявен-дарадик кьил кутамир. Эгер жув ягъдайвал
  ятӏа, сифте жува ягъа: сифте ягъайданди кьвед я.
  Гадайри кьилер эляна, разивал къалурна.
  Дишегьлийри чпин крар давамарзава.
  - Пака, Пеленг, чна квез къахар ийида, - лагьана Дагълара.- Гила чна къавурма
  ийин, дишегьлийрикай чаз кьадай чка авач.
  Гадайри кьурак квай къула цӏай хъувуна, цурун къажгъан
  чуьхвена, адаз
  Дагълара тӏапӏунал куьлуь авунвай къенер: рикӏер, дуркӏунар, лекьер, ичалатар
  вегьена, цӏал эцигна.
  - Им халис чубандин къавурма жеда, - Дагълара вичин сивиз цӏаран яд атай
  амалар авуна.
  Суванай къахариз килигна, рази хьана, шаддаказ рахана:
  - Чан итимар, куь гъилер-кӏвачер сагърай, куь чанар сагърай. Куьне къе пуд
  йикъан кӏвалах авуна, - кӏваляй суфрадик квай фу ва куруна авай ниси гъана,
  кьурук квай куьгьне тапусдал эцигна, лагьана: - Къавурма жедалди, чан итимар,
  ниси фу неъ.
  - За недач, чубандин къавурма гуьзлемишда, - лагьана Пеленга.
  - Къавурма жедалди вилик чубанри са кап нисини фу недайди я, - Дагълара терекамайрин адет рикӏел хкана.
  - АкΙ вучиз ийизва, ими? – жузуна Пеленга.
  - Кӏуь нисини фу тӏуьрла, куьк къавурма гзаф нез ва къене цӏуруриз регьят жеда, - гъавурда туна Дагъларбега. – Чубанриз чпин сирер ава: куьк къавурмадин
  вилик са кап нисини фу незва; хинкӏар тӏуьрла, винелай шурпа хъвазва…
  Къажгъандай чӏир-чӏирдин ванер акъатна. Къапсагъ эляна, яргъи тум галай
  кӏарас кавча кӏаняй хуькуьрна, Дагълара аниз куьлуь авунвай чичӏекар вегьена,
  мадни хуькуьрна.
  - Пеленг, гила вуна, хтул, Агьмад бубадиз къавурма нез ша лагь, - тӏалабна
  имиди.
  - Исятда, - кьелечΙ валчагъ къуьнерихъ хъивегьна, Пеленг, кӏапӏажул хьиз, алай
  чкадал алчуд хьана, зирингдиз гьаятдай экъечӏна.
  - Галат хьанани, хва? – буба Къумралан вилериз килигна.
  - Ваъ, - гадади вич галатнавайди хиве кьунач: бубадиз хцин ажузвиликай хъел
  къвезва. – За вуч ийидатӏа, лагь.
  - Хъуьтӏуьз кьурай як алай хинкӏалар, кьурай як квай цикӏенар ва маса хуьрекар
  тӏуьрла, ви рикӏелай къенин зегьметар, галатун алатда, хва, - бубади хъверна. –
  Гила вуна и куруна авай якӏар ви дуст сухтайриз твах, чпиз са хинкӏар авурай. Чи
  кьейибурун пай хьуй, чалай садакьа хьуй!
  Къумралан пӏузаррикай хъвер фена: хинкӏар, лап як алачирдини, адаз гзаф
  кӏандай хуьрек я. Гьавиляй садра бубади лагьанай: «Чи хва хинкӏар авай
  къажгъанда хайи хьтинди я».
  - Исятда, буба, - Къумрал, залан кур гъилерал кьуна, жуьмя мискӏиндихъ фена:
  адан вилерикай нер яру зарафатчи Самбур, гьамиша каш квай Базукӏай… карагзава.
  - Ципезан, бала, цӏуз килиг, къажгъандик кавча хуькуьра, - бубади гъвечӏи рушаз къул къалурна.
  - За вил алаз ийида, чан ба, - Ципезана цӏал купӏар, кӏарасар эхцигна, кавча
  гъиле кьуна.
  - Я къари, - Дагълар папан патав фена, - куьтягь жезвачни?
  - Куьтягь хьана, за ивийрай хьанвай чилер чуьхуьн хъийизва, Къемер исятда
  булахдилай яд гваз хтайди я, - Суванаян сесиник наразивал ква. – За ваз жунгав
  пака тукӏукΙ лагьайла, ваз ван хьанач. Къе чун пудни инал, цеквер хьиз, алкӏана:
  шулу хьана, шанкӏал хьана, юкь хкаж хъижезмач.
  - Мад вучда, къари. Чунни галатна… Инал кьве юкъуз ийидай кӏвалах авачир, Дагъларбегаз паб гьахъ тирди чизва, вичин тахсир хиве кьазни кӏанзавач. Пуд
  кьарни са лешкьвер дана тир… ИкΙ, къахар тараз акъатна, зи рикΙ архайин хьана,
  къари.
  - Эхь, эхь, буба, - Къемера яд авай квар кьурак эхцигна. – Данаяр кьван авай
  гьерерикай ваз кьарар хьана, яц кьван авай жунгавдикай – лешкьвер дана. Бес и
  якӏарин, маъарин гьамбарар, бес айвандин чин ацӏурнавай къахар гьинай атайбур я?! – руша гъил туькӏуьрна, къалурна. – Чи гьаят, мекера хьиз, ава гьа!
  - Дуьз лагьана зи руша: чи гьаят, гьафте базар хьиз, ава. Ибуруз чна гила вучда?
  – Суванай кьве цурун ленгерда ва са кӏасада авай якӏаринни пийрин гьамбарриз,
  ратаринни хукарин кӏунтӏариз перишандаказ килигна. – Югъни няни жезва. Кьилериз ва кӏвачериз чавай гьеле килиг хьанвайди туш, абурни алугарна кӏанзава,
  гатфарихъди гитӏер ргадайла герек къведа.
  - Къе гъвейиф я, къари, пака жуьмя. Садакьа хьуй, лагьана, кесиб-кусубдаз пай
  ракъура, Къунши пай, къунши къаб ракъурун хъсан адет я, гьамни рикӏелай
  алудмир. Сухтайриз пай Къумрала тухвана, за вуганай. Амукьайбур чна, итимри,
  нянрихъ гатада, куьне, дишегьлийри, абур ратара тур, - меслят къалурна кӏвалин
  иесиди.
  - Хьуй ман, къужа, - Суваналай залан нефес алахьна. – Вазни къе Аллагьди сабурлувал ганва кьван, - хъел кваз алава хъувуна, папа кьил сапатал кьуна.
  - За рагъдан капӏда, акьван чӏавалди чи къавурмани жеда, Агьмед бубани къведа, - папан гафар ван тахьай кьасна, Дагълар дасматаг къачуз эгечӏна.
  Къемерни Султали савадлу, дуьньядикай хабар авай, намус михьи, пак гьиссер
  ва къастар авай жегьилар тир. Абурун
  уьмуьрда ажайиб, са патахъай, гуьзел ва
  шадлух, муькуь патахъай, рикӏик къалабулух кутазвай ва бахтсуз йикъар
  башламиш хьана.
  Гатфариз Гъуцарсувун кӏане авай майдандал цуькверин суварик (муграгъвийри
  и марекатдиз яйнахар лугьуда) Султалиди Къемер вичин ярвиле хкягъна ва рушани и кардал вич рази тирди къалурна: хуьре кьве бахтлу жегьил артух хьана.
  Абурни чеб бахтлу жедайдахъ кӏевелай инанмиш тир, вучиз лагьайтӏа дегь заманрилай авай адет тирвал, жемятдин вилик чпи-чеб хкягъай, сир сад авур жегьилрин вилик пад садани кьадачир, абуруз буба-дидеди зулуз мехъерар ийидай.
  Эхиримжи йисара мусурман диндин таъсирдик хуьре маса адетни гьатзавай:
  бубадиз вичин руш низ кӏан хьайитӏани, рушан разивал хабар кьун тавуна, гьадаз
  гудай ихтиярни хьанвай.
  Вичин руш Шагьабудинан хци ярвиле хкянавайди чир хьайила, Дагъларан чиник серин акатна: гележегдин езнедин патахъай адаз са чӏуру фикирни авачир,
  амма къавум жезвай Шагьабудин адаз бинедилай хуш инсан тушир. Аял вахтара,
  жегьил чӏавузни абур, Дагъларни Шагьабудин, са шумудра гьуьжетар, юкьварар
  кьунар хьанай,
  вирида пагьливан яз гьисабзавай Дагълар садрани гъалиб
  хьаначир. Ада фикирна: «Къавум я, лагьана, зун пака нихъ галаз са суфрадихъ
  ацукьда? Са кесибдихъ галаз? –
  вичиз багьна жагъурна. – Ваъ. Зи руш зи
  тангъахдиз лайихлу инсандин хциз гуда».
  Гъуьлуьн ният чир хьайила, Суваная лагьанай:
  - Шагьабудинан хзанни хъсанди я, гадани, чан итим. Вуна лугьузвай кесибвал айиб кар туш, чеб намус авай инсанар хьуй. Я абур акьван кесибни туш:
  Шагьабудина вичин хзан вичин зегьметдал, масадан ракӏарал тефена, хуьзва, гила
  гадани куьмек хьанва, рушни агакьзава…Султали лап викӏегь гада я, ам хуьре
  авай са жегьилдилайни ажуз туш. Ваз чизва, Урун тӏула ада гьар йисуз женгинин, суваррин гьуьжетар хьайила, тӏаратӏар къазанмишзава.
  Дагъларай са гафнии акъатнач, са легьзеда ам кьве рикӏин хьана: вилерикай
  вичин гъиляй тӏаратΙ къачузвай Султали, шадвиляй сив алахьнавай Шагьабудин
  (ам Дагъларавай жегьил чӏавуз садрани кӏаник кутаз хьаначир) карагна…
  - Тӏаратӏар зи рушани къачузва, - дамахна гъуьлуь.
  - Дуьз я, - паб рази хьана. – Султалини Къемер сад-садаз лайихлу я, абуру
  Сува чпи-чеб хкянава. Вун гила вуч лугьуз акъвазнава?!
  - Ваъ! – шаклувал квахьна, Дагълара фикирна:
  «За садрани ШагьатΙ зи
  къавум жеда, лагьана, хиялдизни гъаначир, я ахьтин мукьвавал герекни авач!»
  Гьа и арада Муграгъа мад са хабар чкӏана: гуя Къемер хуьруьн (инал «шегьердин» гафни ишлемишиз жеда) кавха Шагьмурадаз кӏанзава. Вири серсер хьана
  амукьна: паб ва аялар авай, санбар яшариз акъатнавай, чупур итимдиз масада вичин ярвиле хкянавай
  шек руш кӏан хьун халкьдин адетар гьисаба кьун тавун,
  марифатсузвал ва лап гьаясузвал тир. Инсанри гьарда са гаф лагьана, вилерал пи
  акьалтнавай хахадин кьейи-амайдав ирид мертебадин сеперар агакьарна.
  Къемеран чанди цӏай кьуна: сифте гьараярна ва кавхадиз ахарарна, ахпа бубадивай «а кицӏин хциз ери лугьун» истемишна.
  Хуьре гьатнавай ван Дагъларан рикӏизни такӏан хьана, адан мурад вичин езне
  эмир Тартадин хва хьтин инсан хьун тир. Амма бубадиз, рушаз хьиз, хъелни атанач, акси яз, хиялрик акатна: «Бес за жуван руш низ гун? Са карч алайди я
  ракӏарай къвезвач, я виле акьазвач. Шагьатӏан гададин тӏварцӏикай вил къязава…
  Анжах са Шагьмурада Сува хьайи жегьилрин икьрар кваз кьазвач… Викӏегь итим
  я. Бес Чупура вичин ниятдикай заз вучиз лагьанач? Тагуз кичӏезвани? Сифте
  шегьерда ван туна, зи жияр, хъилен дамарар, ахтармишзавани? Белки, и ванер зи
  ягъийри акъуднавай къундармаяр ятӏа? Белки Чупураз закай регъуьзватӏа?» Дагълараз жавабар жагъизвач, я патав са ихтибарлу, хабар кьаз жедай касни гвач.
  Хуьре гьатнавай хабарди Суванайни къарсурна, вири хзандизни кавха чӏулав
  кицΙ кьван такӏан хьана.
  - Вуна а кицӏин сивихъ са капач галукьара тӏун! – лагьана Суваная гъуьлуьз.- А
  гьаясузди вучиз чи баладин тӏвар кьацӏурзавайди я?!
  Кьуд-вад йис вилик Дагълар Муграгъ магьалда тӏвао-аан авай итимтир: Агьмад-эфендидин хва, Муграгърин кьушундин сердер, къуватлу ва девлетлу инсан… Ам азарди гьуьндуьрдай авудна, ятӏани адакай гзафбуру , кавха Шагьмурадани, вил къязава.
  Дагълара папаз са жавабни ганач. Ам, уьлгуьчар авай кьвати, кафдай
  къаб,
  мукӏратΙ ва маса герек затΙ къачуна, гуьзгуь алай дезгедихъ ацукьна, чуру тунал
  ва спелар хкатӏунал машгъул хьана. Дагълара ихьтин михьивилер-лацувилер,
  хуьруьн гзаф итимри хьиз, гьафтеда садра ийизва, гьа юкъуз ада гьамамни
  кьабулзава.
  Къе Урун тӏулал женгини къугъунар жеда, аниз Дагъларазни теклифнава.
  Аниз Пеленг, Къемер, Къумрал пакамлай фенва, абур иштиракчияр я… Дагъларан гъилери кӏвалахзава, рикӏяй ам вич-вичихъ галаз рахазва: « Гьардаз вичин
  тай-къаншар чир хьана кӏанда… Зун хьтин итимдин рушан тӏвар кьун патал вилик амаз са фикир-фагьум авуна кӏанда. Я ахмакьар, - ам хиялдай Шагьабудинахъни Шагьмурадахъ элкъвенва, -
  кӏан хьуналди за квез
  руш гудани?! Са
  макъамдани! Кавхадизни? – шаклу хьана. – Гьадазни! Хьуй ман кавха!
  Муграгърин эмир, Ширвандин шагь туш кьван. Заз кӏан тахьайтӏа, лап персерин
  шагьдизни гудач!» Рехи жезвай яргъи спелриз винелди звар гана, лацу шалдин
  чухва ва дамахрин чал бармак алукӏна, юкьва
  гимишдин мецел галай чӏул
  кутӏунна, адакай магьидин кӏарабдин тум галай, гимишдин къакъара авай яргъи
  гапур куьрсарна, хиялда Урун тӏулал фин аваз, Дагъларбег такабурдаказ куьчедиз
  экъечӏна.
  Кимерал касни алач: жемят Урун тӏулал женгинин къугъунриз килигиз фенва.
  Дагъларан рикӏини Урарихъ ялзава: са легьзеда вилерикай вичин жегьил вахтар,
  гьуьжетра къазанмишай тӏаратӏар, ягъийрихъ галаз женгера къачур гъалибвилер
  карагна. Ам Урун тӏул галай кьибледихъ килигна, кӏвачерик тади акатна.
  Дар куьчейра гуввдин ванер гьатнава: зулун серинвал квай хъуьтуьл ракъини
  куьчейра, кикӏара къати нурар ва чим тунва, гьаятар ва кимеррин майданар
  чӏижерай ацӏанва; абурук ичин, чуьхверин, пӏинидин ва маса тарарилай,
  куьчейрин къерехра ва кӏвалерин чӏерейрални кваз экъечӏзавай векьерилайни
  хъчарилай эхиримжи ширекат кӏватΙ хъийиз тади ква.
  Къеледин кьибле ваварай экъечӏайла, Дагълар кьуд патахъ килигна. Дереда,
  гьуьм хьиз, ракъинин нурар гьатнава, рагарин лацу кукӏушар хъипи, билбилжегьре рангар квай мармарриз ухшар хьанва. Хуьруьн кьилихъ ва къваларихъ галай мизрейра суьруьяр ва нехирар экӏя хьанва. «Зулни акуна-такуна акъатда, къепака залум кьуьд къведа, - фикирзава Дагълара. – Женгинин къугъунар гьа и вахтунда, гьаваяр мекьи жедалди, тешкилун хъсан я, ахпа мажал хъжедайди туш».
  Виртӏедин атир галай серин гьава чӏугуна, пияла хьайиди гьиссна, Дагълара
  кам кяна, рекье авай са десте итимриз салам гана.
  - Рехъ це! Эмир къвезва! – кьулухъай чавушдин гьарайдин ван акъатна.
  Итимар рекьин къерехдиз экъечӏна. Абурув яракьлу сарбаздин юкьва аваз
  къвезвай, лацу балкӏандал алай Самсамрин Тарта ахгакьна.
  - Салам-алейкум, жемят! – эмирдин ван акъатна.
  Итимри ашкъидивди салам кьуна, эмирдиз хийир-дуьа авуна. Вичин жегьил
  вахтарин дуст акурла, Дагъларазни шад хьана, абуру чпи-чпивай жузунар авуна.
  «Са кӏусни дамах агатнавач касдив, - фикирна Дагъларбега Тартадикай.- Ирид
  виш йисалай вичел хтанвай машгьур бубадин тӏвар и касди, са лекени гъун тавуна, хуьзва. Эмирвилиз, шарвалвилиз лайихлу инсан я».
  - Тарта туш, махари квай Шарвели я, - лагьана са уьзденди, Дагъларан фикир
  кьатӏай хьиз.
  - Я, Шарвелия, - тестикьарна Дагълара.
  Кьакьан къванерин юкьва авай зурба майдан – Урун тӏул - инсарай, балкӏанрай, фургъунрай ацӏанвай. Инал Муграгъ магьалдин хуьрерай: Къурушдилайни
  Игъирай, Мискискайни Кӏелетдилай, Къала-Куьредайни Макьай ва, гьелбетда,
  сифте нубатда Муграгъай атанвай игит жегьилар, гадая рва рушар, десте-десте,
  гапӏал-гапӏал кӏватΙ хьанвай: майдандин къерехра, зурба яру къванерин кӏанера
  яракьрин ва парталрин гьамбарар ава, абурукай яргъа, там квай Закун пеле мугьманрин балкӏанар хуьзва.
  Самсамрин Тарта агакьайла, игитри шадвилин гьараярна, эмир тебрикна, рекьин макьамдалди «Сагъ я чун, сагъ я» мани лагьана. Эмирди Урун тӏулал са чарх
  яна: гьар са хуьруьн сердерриз ва игитриз кьилдди-кьилди саламар гана, кеф-гьал
  хабар кьуна, женгинин къугъунриз гьазур хьанвайвал тайинарна. Ахпа вичин
  алачух алай чкадал хтана, сердерар кӏватӏна, лазим меслятар авуна ва буйругъар
  гана, яру къванцелай Муграгъ магьалдин игитрин алакьунар, женгинин вердишвилер ва къудрат ахтармишдай гьуьжетдин къугъунар башламишзавайди малумарна. Майдан мад шад гьарайрай ва «Сагъ я чун, сагъ я» манидай ацӏана.
  Сердерар ва игитар ирид чкадал чкадал пай хьана, чпин нубат гуьзлемишиз
  акъвазна. Эмирди лацу яйлух юзурна, женгинин къугъунар: чӏемерукрай тергер
  ягъун, юкьвара кьун, гъутаралди дяве хьун, гапурраллди дяве хьун, тураралди
  къалхан алай игит ярхарун, игитри чпи-чеб балкӏандилай вегьин… башламиш
  хьана. Урун тӏула женгинин эмиррин, гьарайрин, жавабрин, азабрин, яракьрин,
  экъуьгъунрин сад-садак какахьнавай ванер гьатна.
  Дагълар вири къугъунриз, игитрин гьерекатриз рикӏивай килигзава. Ада ихьтин
  къугъунра ва душманрихъ галаз хьайи дявейра гзаф сеферра иштиракнай, гьар
  сеферни сад лагьай чкаяр кьунай ва гъалиб хьанай. Гзаф йисара ам Муграгъ
  магьалдин кьушундин сердерни тир. Купулри кьуна, месе гьатайла, эмирди адан
  чкадал маса кас тайинарнай. Са шумудра Къала-Куьредин кпул цин булахдик
  экечӏна, азар са бубат алатна.
  Дагълар гъиле-кӏваче къуват авай, гьар са уюн алакьзавай жегьилрал пехил я. Адаз игитрин юкьвай вичин хва Къумрал, руш Къемер, стхадин хва Пеленг, Шагьабудинан хва султали… аквазва. Адан вил эмирдин патавай акъвазнаwww.ӏezgӏchaӏ.ru
  
  вай кавха Шагьмурада акьуна. Рикӏяй туькьуьл суал фена: «Яраб зи руш гьа и Чупураз кьисмет жедатӏа?»
  Югъ нисинилай алатзава…Женгини къугъунар куьтягь хьана.
  - Муграгъ магьалдин сердерар ва игитар! Яб це! – Самсаман Тарта мад яру
  къванцел хкаж хьана. – Вири девирра чи чилерал ягъийри гьужумарзава. Чи алпан халкьариз
  садрани секинвал авач: гагь кефердихъай, гагь кьибледихъай
  ягъияр къвезва… Абурун мурад чи кӏвалер, хуьрер, шегьерар рам авун, чун
  лукӏариз элкъуьрун я. Амма чун азад инсанар я, чахъ чи намус, гъейрат ава. Чун
  ягъийриз табий жедач! Чун гьамиша ягъийрин хура акъвазиз гьазур хьана кӏанда! - эмирди гапур авай гъил цавуз хкажна. – Чахъ чанда рикΙ авай, ватандиз
  вафалу сердерар, игитар гзаф ава. Куьнни гьабурукай я. Чаз куьн хьтин игитар
  мадни кӏанзава. Абур чна кьепӏинамаз вердишарна кӏанда. Гьавиляй чна гьар
  йисуз ихьтин къугъунар-гьуьжетар тешкилзава. Женгинин амалар, уюнар, сирер
  квез гьардаз жуван хуьре чирзава. Абур квез гьикΙ чир хьанватӏа, къе чаз инал
  акуна. Женгинин къугъунра гъалиб хьайибуруз чна турар, къалханар, гьерер ва
  балкӏанар пишкешзава!
  - Чи къайгъу чӏугвазвай, чи азадвал хуьзвай вун сагърай, эмир! – гьарайна сердеррини игитри.
  - Сагърай чи эмир Самсамрин Тарта! – гьарайна Шагьмурада.
  Игитри къив гана, Муграгърин кавхадин гафар тикрарна.
  Вичин къадим бубадин тӏвар ван хьайила, Тартадик дамах акатна: ирид йисуз
  арабрин сарбазрин аксина женг чӏугур, абуруз табий тахьай къагьриман инсандин, Муграгърин эмир Самсаман, тӏвар и дередал, вири магьалдал лайихлудаказ
  акьалтнавайди несилрин рикӏелай алатзавач..
  Эмирди къугъунра гъалиб хьайи игитриз пишкешар гана, ял ягъун ва тӏуьнхъун авун малумарна. Тӏулун инлай-анлай, магьалдин хуьрерай атай игитар
  акъвазнавай чкайрилай, гумар акъатна, анрал суфраяр вегьена.
  Сердеррин суфра дуьгуьм-дуьгуьм яд акъатзавай Марвар булахдин патав,
  эмирдин къацу атӏласдин алачухдин вилик, къацу майдандал
  ахъайна. Яру
  къванцин кӏане тӏапӏахъанри цӏай хъувунва, къажгъанра якӏар ргазва ва шишкаwww.ӏezgӏchaӏ.ru
  
  бабар ийизва. Эмир магьалдин сердерар, вичин куьмекчияр ва дустар галаз атана, булахдал гъилер, чинар чуьхвена, ацукьна.
  Суфрадихъ женгинин къугъунрикай, гъалибвал къазанмишай игитрикай суьгьбетар къизгъин хьана. Эмирди хуьрерин кьушунрин сердеррилай вич рази тирди
  лагьана, гъалиб хьайи игитрин: Пеленган, Султалидин, Къемеран… тӏварар кьуна.
  Султалидинни Къемеран тӏварар санал ван хьайила, Шагьмурад, гъуьлягъди
  ягъайди хьиз, кхунна, адан гьал акурла, Дагъларан чинин рангарни дегиш хьана.
  И кар Тартади кьатӏана, адан рикӏел Муграгърин кавхадин тӏалабун хтана.
  Сердеррин вилик сифте къуьлуьн лаваш фарни хипен ниси, вергерин хъикьифарни ва кутарра аваз булахдин къайи яд атана. Тартади бисмиллагь лагьана,
  нез башламишна, адалай юлдашрини чешне къачуна. Ахпа тӏапӏахъанри нубатнубатдалди лапагдин къенерин къавурма, ругунвай якӏар, шишкабабар ва эхирдайни сукӏрайра аваз кузвай шурпа гъана. Гуьзел тӏебиатдин къужахда Муграгъ
  магьалдин регьберри еке иштягьдивди, тӏуьрди гьиниз фенатӏани чир тежез,
  чпин нефсер ацӏурзава.
  Тартади, вичин хесет чӏур тавуна, са кӏусни дамах гвачиз руфуниз къулайвал
  авуна: суфрадал къвезвай няметар тухдалди тӏуьна, хъвана, кьурсах ацӏайла, ам,
  элгьемдуллагь лагьана, акъвазна. Юлдашриз къарагъиз кӏан хьайила, гъилин ишара авуна, малумарна:
  - Куьн ацукь, неъ, суьгьбетар ая. Дагълар, вун захъ галаз ша, - Тарта зирингдаказ къарагъна, булахдин патав гвай чӏурал акъвазна.
  Дагълар, кап чилиз яна, явашдаказ къарагъна, гацум хьанвай юкь ва кӏвачер
  дуьзар хъувуна, эмирдин патав фена. Ам пагьливандин буй алай Тартади эрчӏи
  хъуьчӏуькай кьуна, Чӏехи вацӏун рувал тухвана. Са легьзеда абур таму-тара
  хранвай, тӏебиатди къеле хьиз теснифнавай, кьакьан дагълари элкъуьрна кьунвай,
  гуьзел дередиз – хайи ватандиз килигна.
  - Пагь, чи дере, стха, халисан къеле я хьи, - Тарта гьейран хьанва, на лугьуди,
  адаз вичин макан сифте яз аквазва. – Усугъин патавай дередин сив кӏев хъувуртӏа,
  иниз къведай рехъ амач ман… За и кьве гирве, Гилгьни Гурва, - ам Экуьн ва Нисин дагъларин арайриз килигзава, - кваз кьазвач, абур чапхунчийриз, ягъийрин
  урдуйриз къвез четин рекьер я, хъуьтӏуьз агал жезва… Валлагь, чиди дере туш,
  Чӏурал шегьердал алай къеле я!
  - Я, валлагь, - рази жезва Дагълар. – Вуна заз эвернай хьи, - чеб инал атунин себеб рикӏел хкана ада.
  - Яда, ваз вуч аватӏа чидани? – сивик хъвер кваз жузуна эмирди.
  - Лагьайла чир жеда ман, эмир. Лагь!
  - Чупураз ви руш кӏан хьанва, - Тартадин гаф сиве амаз Дагъларан чинин бензе
  атӏана. – Зун гъавурда акьуна, дуст, вуна и гаф завай гуьзлемишнавачир. Ваз и хабар хуш туш. ГьакΙ ятӏани, мад вучда, а касди завай ваз лугьун тӏалабна… Зани
  лугьузва, лугьунни рикӏивай ийизва: Шагьмурад чи шегьердин кавха я, чалай
  жегьил я, чалай девлетлу я, зи вафалу дуст я; паб ва аялар аватӏани, чупур ятӏани,
  викӏегь инсан я… Ада ваз рушахъ вад рипедин са никни виш хеб авай суьруь гузва. Са фикир ая, дуст.
  Дагъларан чин, себ хъиткьинай хьиз, туькьуьл хьанва: «Хуьре авай гафар къе
  сагьигь хьана… За эмирдин гаф чилел гьикΙ вегьин? Рехъ-ражни къабандин хци
  чи магьалда ван тахьай хьтинди гузва», - вилерикай чӏехи никни са суьруь хпер
  карагна.
  - Зи руш яйнахрик Шагьабудинан гадади хкянава эхир?! – рикӏел хкана
  Дагълара.
  - Вун адаз руш ганвач хьи… Сува жегьилри чпи-чеб хкягъунар куьгьне адетар я,
  абур шариатдихъ галаз кьазвач. Рушан иеси буба я! – Тарта тӏуьн-хъунзавай
  игитрин гапӏалрал кьил чӏугваз фена.
  Дагълар хияллу хьана, сердеррин патав хтана. Эмирдин алачухдин вилик
  Шагьмурад акъвазнавай. Ам гележегдин яранбубадив агатна, вичин дердидикай
  яваш-яваш рахаз эгечӏна:
  - Вуна багъишламиш ая, дуст кас… Эмирди ваз лагьай гаф зи тӏалабун тир. Зи
  папа хайибур вири рушар хьана, дуст кас… Заз эркек велед кӏанзава. Хва! Амни,
  зун умудлу я, ви рушавай гуз жеда…
  - Зи рушан тӏвар кьамир! – гьарайна Дагълара.
  - Хъел къвемир… Ви бубадини жегьил паб хкана, вун хьайиди я, - рикӏел хкана
  Шагьмурада, - Масадан рушакай рахун фидайла, чна разивал гузва, жувандакай
  рахадайла – ваъ. Икӏни дуьз туш эхир. Белки, заз чӏехи Аллагьди гьа ихьтин
  кьисмет кхьенватӏа? Савда патал ви рушан тӏвар кьаз зун дили хьанвани?
  Дагълар са жизви буш хьана: Шагьмурада дуьз лугьузвай. Дугъридани, кавхади
  масадан руш гъизвайтӏа Дагълара чуькьни ийидачир, мубаракдай, мумкин тир,
  пехилни жедай. Жегьил паб такӏан итим, эгер адак са бубат къуш куматӏа, бажагьат ава. Имни гьахъ я: адаз рухваяр хадай жегьил паб кӏанзава».
  - Зи руш, - Дагъларай ифей ван акъатна, - яйнахрик хкянава…
  - Сува хкягъайдакай я гъуьл тахьай, я паб тахьай дуьшуьшар чи шегьерда кьуьк
  ядай кьван ава, - цӏийи чамраз рушан буба буш хьайиди, адаз эмирдин гафари
  таъсирнавайди чир хьана. – А адетдал амал авун ва я амал тавун бубадин ихтияр
  я! Рушан иеси буба я. Вун буба тушни?! – намусда эцяна.
  Къемеран гьакъиндай Урун тӏулал хьайи суьгьбетар яваш-яваш вири хуьруьз
  раиж хьана. Муьштерийри, я Султалидин бубади, я кавхади Дагъларан рушак
  лишанар кутаз тади къачузвач, на лугьуди, сада-садаз вилик экечӏдай мумкинвал
  гузва. Эхир Шагьабудина Дагъларан хзандив чеб кьуьгъвер вацран сад лагьай
  хемисдиз Къемерак лишанар кутаз къвезвайдакай хабар агакьарна.
  Дагълараз илчийриз вуч жаваб гудатӏа чизвач: кьве рикӏин я , вучин, гьикӏин
  лугьуз, ава. Суванаян мурад руш вичиз кӏанзавай жегьилдиз кьисмет хьун я: адаз,
  муьгьуьббат вуч затΙ ятӏа, чизва. Къемераз бубадин рикӏе вуч аватӏа чизвач, ам
  вичин муьгьуьббатдиз – дуьньядал алай тек са жегьилдиз вафалу я. Виридан
  рикӏерик тайинсузвал, къалабулух, велвела ква.
  Суванай, адет тирвал, фад къарагъна, гьаятдиз эвичӏна, малариз килигна, вичин
  михьивал-лацувал авуна, кӏвализ хтана. Нянихъ къула руьхъверик кутунвай цӏай
  
Sez Lezgin ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.