Latin Original

  Са хан хьана са заманда
  Девлет, мулкар бул авай.
  Мад гзаф хьун адаз кӏандай,
  Гьахьтин къаних тӏул авай.
  
  Гьина безек-къизил ава,
  Гьанаг ада чапхундай.
  Нефсни ичӏи кьве вил авай,
  Тежедай кьван азгъундай.
  
  Садра адав агакьна ван:
  Магъарада са дагъдин
  Са хазина ава кьакьан,
  Кӏалуб авай утагъдин.
  
  
  
  Лугьудай хьи: а хазина
  Тур кас хва тир са элдин,
  Сейли хьанай ам вирина
  Гьардаз ахъа гъилелди.
  
  Вуж я, вуж туш, гьикӏ ятӏа тӏвар
  Чиз амачир жемятдиз,
  Дегь заманрин риваятар
  Рикӏелай физ регьятдиз.
  
  Амма ханди эмир гана
  Вичин муьтӏуьгъ лукӏариз:
  “Жагъурна, фад гъваш, - лагьана, -
  Хазина зи мулкариз.
  
  Жагъурайдаз вичивди кьур
  Гуда къизил, гимиш за,
  Юргъа шивни гьулдандин тур
  Ийида гьакӏ багъиш за.
  
  Са гьафтеда гъун тавуртӏа,
  Куь кьилер за галудда,
  Ам зи гъиле тун тавуртӏа,
  Куь килфетар хкудда!..”
  * * *
  Кӏвачелайиз и дагъ, а дагъ,
  Къекъвез хьана фейибур.
  Тачагъиз а къизил - ужагъ,
  Хквез хьана фейибур.
  
  Лукӏар тергна залум ханди,
  Галаз чпин хизанар.
  Гила кӏватӏна азгъун чанди
  Итимарни жаванар.
  
  Гьа икӏ абур къекъвез хьана
  Шумудни са гапӏалар,
  Ичӏидаказ хквез хьана,
  Къачуз чпин ажалар.
  * * *
  Къанихвилик зулумкардин
  Халкь рекьизвай буьркьуь яз.
  Сад кьван хьанач и няс кардин
  Хура къваздай кьетӏи яз.
  
  Викӏегьвилин, кьегьалвилин
  Хкатнавай куьк михьиз.
  Чизвай сир и усалвилин
  Амай са кас рикӏ михьи.
  
  Са арифдар, игъир тир ам,
  Са кӏвач сурун япаллай.
  Чкӏай хуьруьн есир тир ам,
  Шалбуз дагъдин хураллай.
  
  Халкь нефсини зулумкардин
  Кутунвайла кьасабдик,
  Намусдивай арифдардин
  Эх хъхьанач азабдик.
  
  Адаз вири чизвай сирер,
  Дегь тарихрин уламар,
  Инсанриз хас кимивилер
  Ва цаварин каламар.
  
  Экъечӏна ам вилик хандин:
  “Гьинватӏа заз чида ам -
  А хазина пагьливандин,
  За лугьун - ваз гъида ам”.
  
  Шит хъвер гъана ханди пӏузал:
  “И вун хьтин саилди
  Са кӏвач алаз сурун япал,
  Гьикӏ таб гуй а мензилдиз?”
  
  “Сурун япал ала зи тан,
  Зи руьгь цавун капалла.
  Дережадив ахьтин кьакьан
  Вун агакьун яргъалла.
  
  Мензил атӏун герек туш заз,
  Це заз мягькем итимар,
  Лагьай гьар гаф алакьдай кьаз,
  Иливдайбур тагькимар.
  
  За гъавурда твада абур,
  Фидай падни лугьуда.
  На балкӏанар ая гьазур,
  Хучарар хьуй далудал.
  
  На лугьузвай къизилрин кӏвал
  Алпан дагъдин къенева.
  Магъарадиз фидай рехъ-хвал
  Зи зигьинда, рикӏева.
  
  Жегьил чӏавуз дагъни аран
  Ийирла за кӏвачелай,
  Алпандин сир хьана аян
  Садра заз вич-вичелай.
  
  Тик синериз хьана хкаж,
  Килигна зун винедай:
  Метлеб вуч я, квахьна илаж,
  Чун хьунин и дуьнеда?
  
  Гьакимарни пачагьлугъар
  Къвез алатиз, вуч жезва?
  Виридакай жезва накьвар,
  Гел галачиз пуч жезва…
  * * *
  Зи рикӏел Шарвилидикай
  Дегь кьисаяр хтана.
  Ам дуьньяда хьайидакай
  Келпягъна, шак тагъана.
  
  Рекьидайла, халкьдин кьегьал
  Алпан дагъдихъ туькӏвенай.
  Вичи кӏватӏай девлетни мал
  Элдиз пайна хъфенай.
  
  Ам акъвазай чка дагъда
  Заз жагъуриз кӏан хьана,
  Чир ийизни гьи саягъда
  Гьинал ада чан гана.
  
  Алпан дагъда магъараяр
  Гзаф гьалтна рекьел зи.
  Хьанач татай мажараяр
  Жаздан хьанвай кьилел зи.
  
  Агакьна зи кьилин мензил
  Алпан дагъдин кукӏвал кьван.
  Акуна заз, желбиз кьве вил,
  Паднавай кьве патал къван.
  
  Ам тир гзаф зурба къаяб,
  Акатай вич зуруник,
  Риваятриз гайитӏа яб,
  Шарвилидин туруник.
  
  Гьанал фена килигна зун
  Мягьтел хьайи тегьерда.
  Акатна зи чандик зурзун,
  Акурла дар хъиткьердай:
  
  Яргъи-гуьтӏуь ава даркал,
  Фенвай къенез рагарин.
  Кьве паднавай къванцин са къвал
  Эвез хьанвай ракӏарин.
  
  Зун хъиткьердай гьахьна къенез:
  Ина чӏехи кӏвал авай.
  Дакӏар квачир, экв тушир бес,
  Чил, къав, гьакӏ кьуд цал авай.
  
  Куьгьне кьве дуст - къавни чахмах
  Акъудна за чантадай.
  Галукьарна чахмах цлахъ
  Цӏай гъун патал арадал.
  
  Чӏикь жагъурна ахпа кьуру,
  Гьадак фад цӏай кутуна.
  Рикӏи гатаз авай хуру,
  Гупа-гуп ван къачуна.
  
  Зи бицӏи цӏун экуьникди
  Гьатна ина рапрапар,
  Икӏ къизилрин “деминикди”
  Жез амай зун алабар.
  
  Зи кӏвачерик са кьуру кьил
  Садлагьана акатна,
  Хкатай хьиз кӏвачикай чил,
  Зай гьарайни акъатна.
  
  Кьилин кьве вил хьайи кьве тӏекв
  Акваз, хафни яна заз.
  Жув квадарнач, гъилевай экв
  Гуя гьайкал хьана заз.
  
  Акуна заз са хам табагъ,
  Къаргъу хьана элкъвенвай,
  Адал, ифей илисиз тагъ,
  Алпан гьарфар кхьенвай:
  
  “Зун, Шарвили, иеси я
  И кхьенвай гафарин.
  Зи тӏалаб я, зи веси я
  Им зи чилин халкьариз.
  
  И къизилар, багьа къашар
  Кӏватӏна заз и уьмуьрда -
  Акъажунра, алай гужар,
  Гьахъ жагъурдай жигъирда.
  
  Садавайни къакъудай затӏ
  Авач ина - кьазва кьин.
  Авунатӏа вуч патал кӏватӏ,
  За гъавурда твазва куьн:
  
  Халкьдин зурба крар патал,
  Руьгьдик лувар кутадай,
  Четин ва дар чӏавар патал
  Кӏватӏна, туна харада.
  
  Низ жагъайтӏа, хазинада
  Гьич жуван нефс тваз тахьуй,
  Гьич садани ам дуьньяда
  Вичинди яз кьаз тахьуй.
  
  И веси хуьз гьукумдардин
  Гьахъвал авай гъиле тур,
  Нефс такӏанвал арифдардин
  Адан рикӏе, кьиле тур.
  
  Нефс тахьайтӏа иликьариз,
  Адаз кьуру кьил чира,
  Тарс це жери иливариз -
  Ацӏун тийир вил чира.
  
  Ам са азгъун пачагьдин кьил
  Я лугьуз, са девришди
  Гайиди я, за адан гъил
  Ацӏурайла гимишдив...”
  
  Гьикӏ гудатӏа а тарс-илим,
  Кхьенвай а хамунал.
  Кьил жагъайдаз ганвай тагьким:
  Хъфин, къабух вахчуна...
  
  Гьанлай кьулухъ, игъир хьана,
  Къекъвена зун дуьньяда.
  Кьуру кьил, зи са сир хьана,
  Хуьзва за зи чантада...”
  * * *
  Шит хъвер, хандин сивел алай
  Алатай кар авачир:
  “Акъудмир зун, саил, кьиляй,
  Гафар рахаз алачир!
  
  Вуч Шарвили?! Вуч Алпан дагъ?!
  Кьисаяр я, махар я.
  На инал заз авур лагълагъ -
  Белки, ам ви ахвар я?”
  
  “Заз таб авун ерли туш хас,
  Гьар гаф михьи, турус я.
  Шарвилини тир якъин кас,
  Алпан дагъ - чи Шалбуз я”.
  
  Чӏалахъ хьанач генани хан,
  Жавабрай кьеж акунач:
  “Бес хазина акьван хъсан
  Жуваз вучиз къачунач?”
  
  «За нефсиниз гана тербет,
  Вердишна жув тӏимилдав.
  За къизилдиз гузвач къимет
  Я кьиле, я гуьгьуьлда.
  
  Акьулни руьгь михьиз пунай
  Акъудзава къизилди,
  Инсандивай сабур-кьарай
  Къакъудзава къизилди...”
  
  Ханди мадни гана суал
  Камалэгьли игъирдиз:
  “Вучиз веси, ацалтай вал,
  Тамамнач на, эмир хьиз?
  
  Вучиз икьван йисара на
  А хазина-аламат
  Гъиле тунач, авара, на
  Чи шагьдин, гвай адалат?”
  
  “Уьмуьр тухуз, квачиз гунагь,
  Акунач заз садрани
  Гьахъвал гвай я гьаким, я шагь
  Гьам ина, гьам ядрани.
  
  Гьукум гъиле гьатай инсан
  Акъатзава къапарай,
  Квадарзава ада виждан
  Азгъунвилин пурара.
  
  Девлет артух жеривиляй
  Нефсни къати жез ава,
  Руьгьдин рузи кьеривиляй
  Сиве шумуд мез ава.
  
  Ягьни Намус, Гьахъни Турус
  Вегьена хьиз къиметдай,
  Вич тай ийиз жеда цавуз,
  Ферсуз яз гьар жигьетдай.
  
  Чӏехи рикӏер, руьгьдин лекьер
  Кваз такьаз, ам гьат жеда.
  Кесиб халкьдин кашар-мекьер
  Адаз югдай рат жеда.
  
  Ахьтинбурал пак хазина
  Ийиз женни ихтибар,
  Азгъунвилин тур жезбина
  Чпин руьгьдин тартибар?”
  * * *
  Хандин сивел атана хвеш:
  “Вун зи патав атана!
  Яни залай гьахълуди жеч?!
  Тур гила сир лагьана!
  
  Лагь фидай рехъ Алпан дагъдиз,
  Яни чи пак Шалбуздиз.
  Зи векилар аниз яхдиз
  Фин кьадач зи намусдив.
  
  Пар эцигдай балкӏанар чал,
  Алай чӏехи хучарар
  Вугуда за атӏун патал
  Дагъдин кьакьан кунарар.
  
  Ваз герек туш тӏарун ви кьил,
  Вун акъваз зи къунагъда.
  Анжах сирлу рекьин шикил
  Чӏугу на са табагъдал...”
  
  Тагъ авайди хандин рикӏе
  Арифдардиз аян я:
  “Шарвилидин веси еке
  Тамамун заз масан я.
  
  Кьуру кьилин тарс течирна,
  Хазина гъун гунагь я.
  Чира сифте адан сир на,
  Ам руьгь патал силагь я”.
  * * *
  Кьуьзуь касди, яз мукъаят,
  Кьуру келле чантадай
  Акъудайла, хандин суфат
  Хьана лацу рангадай.
  
  Аламачир я хам, я як,
  Гьакӏан ичӏи къабух я,
  Инлай-анлай янаваз квак,
  Хаф кутарвал савух я.
  
  Кьве вил хьайи тӏеквер акун
  Руьгьдиз азаб ва кичӏ я,
  Гуя абур, хьана азгъун,
  Килигзавай кьве мичӏ я.
  
  Арифдарди вичин суьгьбет
  Давамарна: “Чаз инал
  Кӏан жеда дуьз терез, гьелбет,
  Жервал чун гьахъ гваз инал.
  
  Шарвилидин и шартӏ кьиле
  Тухуниз чун мажбур я:
  Терездин са хиле келле
  Эцигна кьун мажбур я.
  
  Муькуь хиле - гьа кьилив кьур
  Къизилар хьун герек я.
  Им касдиз, кьве хел сад авур,
  Хазинадин куьлег я.
  
  А къизилар эл паталди
  Чан эцигай гьар са кас
  Рикӏел хуьнин мел паталди
  Харж авун я кар асас”.
  * * *
  Шагь-хазина гъиле гьатун
  Хандин чӏехи хиял я:
  Кьуру кьилив кьур къизил гун
  Са цӏиртӏ ягъай мисал я.
  
  Тадиз ада мизан-терез
  Инал гъунугъ эмирна.
  Кьил - са хиле, муькуь хилез
  Къизил-безек ичӏирна.
  
  Кьил авай пад залан хьана -
  Кӏан хьана мад къизилар.
  Азгъун тир хан пашман хьана,
  Кьил жервал туш кьезилар.
  
  Гъана чӏехи терезар мад -
  Кьил мад чилел ацукьна.
  Хандин девлет эцигай пад
  Хкаж хьана амукьна.
  
  Садлагьана хан къапарай
  Акъатна, кичӏ акатна:
  “Им вуч сир я?! Лагь, авара!
  Суьгьуьр яни? Лагь фад на”.
  
  Арифдарди, хвена мизан,
  Кӏватӏна руьгьдин гуж ади:
  “Им акӏ лагьай чӏал я хьи, хан,
  Шагь-хазина туш види!
  
  Заз акур кьван ханарикай
  Виридалай азгъун яз,
  На инсанрин чанарикай
  Як атӏузва къузгъун яз.
  
  Жезватӏани ваз вун кьакьан
  Кьазвайди хьиз гъилерал,
  Кьуру келле я вун гьакӏан
  Вилаятдин чилерал…
  
  Кьуру кьилихъ мадни са сир
  Ава, течир чарадаз.
  Гьамни за ваз хъийида чир,
  Кӏан ятӏа, и арада”.
  * * *
  Хандивай вуч жедай лугьуз,
  Къах хьанвайла нуькерар,
  Аватайла вич икӏ агъуз
  Халкьдин экуь вилерай?
  
  Арифдарди кьуру кьилин
  Кьве вил хьайи тӏеквера
  Накьвар туна - кьве гъаб чилин,
  Кичӏ тваз хандин вилера.
  
  Мад терездал эцигна кьил,
  Камалэгьли рахана:
  “Муькуь хиле эциг къизил,
  Лап бицӏи кӏус”, - лагьана.
  
  Эцигна фад, хьанваз агаж,
  Ханди гумай куьлуь кӏус.
  Кьил авай пад хьана хкаж,
  Къизил авай пад - агъуз.
  
  Мадни хандин фена зегьле,
  Икьван чӏавал чӏал кьурай:
  “Гила кьезил хьана келле -
  Им вуч лагьай чӏал хьурай?!”
  
  “Им акӏ лагьай чӏал я хьи, хан,
  Фейи чӏавуз накьвадик
  Кваз амукьдач бенде-инсан
  Къанихвилин хъурцадик.
  
  Сур такунмаз, къаних касдин
  Тек са руьгь ваъ, лугьуда,
  Кӏарабарни тежер масдин
  Азгъунвилив ацӏуда.
  
  Гьакӏ хьайила, гьар са инсан
  Вичин руьгьдал, гьевесрал
  Къаравул яз хьун я хъсан,
  Залпанд вегьез гъерезрал.
  
  Вил ичӏи жез хьайитӏа ам,
  Вердишрай вич вил атӏуз.
  Хъсан жеда, фейитӏа ам
  Дере атӏуз, чуьл атӏуз;
  
  Тӏимилдалди игъирвиле
  Вичин кьил хуьз, беден хуьз,
  Кесибвиле, шаирвиле
  Руьгьда ягьдин елкен хуьз...
  
  Вири жемят гьар сад вичин
  Нефсинин лукӏ хьайитӏа,
  Халкьдикай халкь, вичел эркин,
  Гьикӏ жеда, ни ийида?
  
  Ватанди гьикӏ акъудрай цуьк,
  Руьгьер тирла харапӏ яз?
  Девлет кӏватӏна, кьил кьурдаз тик
  Герекди накьв - кьве гъаб я.
  
  Къуй вилериз вегьирай ам,
  Рекьиз руьгьдин азгъунвал.
  Халкьдин рикӏяй акъатда гъам,
  Квахьда чинрай пузгъунвал.
  
  Къизилривни мал-девлетрив
  Руьгь тухарун айиб я.
  Ам цаварин наз-няметрив
  Кадгъур авун тартиб я…”
  
  Икӏ лагьана, камалэгьли,
  Кьил чантадиз хъевгьена,
  Шад яз вичел цавар вили,
  Кьил элкъвейвал хъфена.
  
  Ам гьи патахъ хъфенатӏа,
  Гьич садазни чир хьанач,
  Ам гьи чилел къекъвенатӏа
  Акур шегьер, хуьр хьанач.
  
  Къаних ханни, регъуь хьана,
  Катна вичин ватандай.
  Лугьуда, ам суфи хьана
  Дережаяр кьакьандай…
  * * *
  И риваят рикӏел хвейи
  Халкьдиз бахтар гьалал я,
  Им хазина, дагъда хьайи,
  Элдиз жагъай мисал я.
  
  Амма гьар са касди къаних,
  Пачагьди ва гьакимди
  Ягъиз хьурай вичин къилих
  Сафунай и тагькимдин.
  
  Рикӏеллаз хьуй: гьардан кьилив,
  Кваз такьуна тариф, тӏвар,
  Къведа садра - хуьрай вилив -
  Кьуру кьил гвай арифдар.
  
  2014
  
  Арбен Къардаш
  Лезги газет