🕙 9 minut uku
Милли эдебиятдин, медениятдин къуллугъда
Süzlärneñ gomumi sanı 1127
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 736
0.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
1994-йис тир. Стха Къагьримана вичин манийрин нотайрин ктаб гьазурнавай ва ам чапдай акъудна кӏанзавай. Гьукуматдин гьисабдай музыкадин ктаб акъудунин месэла туькӏвенач. Вучда, са чара акуна кӏанзавай. И чӏавуз заз танишри лагьана хьи, Кирован тӏварунихъ галай типографияда чи гадайрин чапхана ава, вач абурун патав. Вужар я абур? хабар кьурла, лагьана хьи, бес сад писатель Абдулбари МАГЬМУДОВАН хва я. Табдач, и хабарди зи умуд артухарна. Гьикӏ лагьайтӏа, писателдихъ галаз зун фадлай таниш тир ва чи арада дуствилин алакъаярни мягькем жезвай. Инсанвилин лайихвилер гзаф тир Абдулбари хьтин касдиз адан ерийриз жаваб гузвай хвани хьун лазим я, тестикьарна за жуважуваз.
Фена типографиядиз, таниш хьана Мегьамед МАГЬМУДОВАХЪ галаз ва адаз дерди ачухна. Кьве вацралай чна типографиядай таза ширедин ни галамай нотайрин ктаб вахчуна. Гьа вахт къенин вахт, чи танишвал халис дуствилиз элкъвена. Гьафтеда садра гьикӏ хьайитӏани чун сад-садал гьалтзава.
Яратмишзавай кас тирвиляй чи арада “Мавел” издательстводи зи са шумуд ктабдиз дуьнья къалурна. Зи теклифдалди, зун редактор яз, ана чи шаиррин, писателрин къадалай виниз ктабар акъудна. Мегьамед стхадихъ галаз санал чна “Лезги халкьдин махар” ктаб гьазурна ва кӏелзавайбурув агакьарна. Гзаф чкайрай разивилин чарар хтана ва махарин ктаб истемишзава. И кар фикирда кьуна чун, мадни хкетар алава хъувуна, махарин ктабдин 2-издание ахкъудиз гьазур жезва. Чахъ эдебиятдин, медениятдин рекьяй санал кӏвалахунин маса фикирарни ава. Гьайиф хьи, бес кьадарда финансар тахьуни кардиз кьецӏ гузва.
Аялвилин машгъулатар Педагогри тестикьарзавайвал, гзаф инсанар гъвечӏи ва жаван йисара рикӏе гьатай мурадри, къастари виликди, бегьерлу нетижайрихъ тухузва. Хивда дидедиз хьайи, Кьасумхуьруьн, Цӏийи Макьарин юкьван школайра кӏелай Мегьамедан рикӏ радиотехникадал алаз хьана. Дуьньядин, аялар тербияламишунин жигьетдай гъавурда авай Абдулбариди аялриз хъсандиз кӏелдай, школайрин общественный крара иштиракдай мумкинвилер, шартӏар тешкилнавай. Гьеле школьник тир Мегьамедаз кӏвале хсуси кабинет, лабораторий авай лагьайтӏа, бязибур агъун тавунни мумкин я. 1970-йисарин сифте кьилера ада садан куьмекни галачиз транзисторный приемник, усилитель, радиопередатчик туькӏуьрна. Сифтегьан приемник ада вичин чӏехи буба Агьмедаз багъишнай.
1973-йисуз Мегьамед Магьмудов Дагъустандин политехнический институтдин приборар гьазурдай факультетдин нянин отделенидик экечӏна. Кӏелни ийиз Каспийскдин дуьм-дуьз механикадин заводда электронный тадаракрин регулировщик яз кӏвалахна.
Кьве йисуз армиядин жергейра къуллугъна ва мад гьа заводдиз хтана. Электронный тадаракар регулировка ийизвай участок важиблубурукай ва цӏийиз арадал гъанвайбурукай сад тир. Магьмудова адаз регьбервални гана, рационализаторвални авуна. Институтда къачузвай теориядин чирвилер ада кӏвалахда агалкьунралди ишлемишзавай. Уьлкведин промышленностда цӏийи технологияр кардик кутазвай. Абурукай хабардар тир электронщик заводдин цехрани электроникадин тадаракар ишлемишунин терефдар тир. Гена заводдин дирекция адан гъавурда гьатна. Мегьамед Москвадин, Киевдин, Ригадин, Минскдин, Одессадин, Харьковдин, Ленинграддин, Николаевдин ва маса шегьеррин еке заводриз фена, тежриба чирна ва ам хайи заводдани кардик кутуна. Вад йисуз жегьилди вичиз коллективда ахьтин гьуьрмет къазанмишна хьи, вичи гьазурзавай тадаракрал ада еривал тестикьарзавай хсуси тагъма, лишан эцигзавай. Адан зегьметар ВЛКСМ-дин ЦКди “Цӏуд лагьай пятилеткадин жегьил гвардеец” знакдалди къейдна. Уьмуьрдин дегишвилер Халкьди лугьуда, халис устӏар алай чка фад малум жеда. Цӏийи технологияр, электроникадин тадаракар са заводра ваъ, гьакӏ маса хилерани кардик кутазвай. И вахтунда гъавурдик квай пешекарарни герек къвезвай эхир. Мегьамед Магьмудоваз са юкъуз республикадин Госкомиздатдиз атун теклифда. Яраб вучиз ятӏа? - суал арадал атанатӏани, ам фена. Жегьил Госкомиздатдин председатель Юсуф Бигаева кьабулна ва тӏалабна: “Чаз республикадин типографийра алай аямдин цӏийи технология - фотонабор кардик кутуна, печатдин продукциядин ери хкажиз кӏанзава. Чна хабарар кьуна ва и кар валай алакьдалда, гьавиляй чна ваз Кирован тӏварунихъ галай типографиядиз кӏвалахал атун теклифзава. Жегьил хизандин кьил тирвиляй чна ви яшайишдин месэлани гьялда, са йисалай ваз квартира гуда”.
Ихьтин теклифдиз гьикӏ ваъ лугьудайди хьуй? Месэлани жуваз чизвайди хьайила. Гьа икӏ, Республикадин типографияда Кеферпатан Кавказда сифте яз фотонабордин технология кардик кутуна ва гьа и юкъуз ина РДдин Гьукуматдин членри, издательствойрин, типографийрин директорри, журналистри иштиракай пресс-конференцияни кьиле фенай. Цӏийи технологияди республикадин ирид чӏалал акъудзавай аялрин “Кард” журнал рангунинди яз ва вахт-вахтунда чапдай мумкинвални гана. Идалай гъейри жуьреба-жуьре ктабар чапдиз гьазурунин месэлани регьят акъвазна. Инженер-конструкторди акӏ кӏвалахна хьи, республикадин вири типографийрин, издательствойрин пешекарар адан патав тежриба къачуз атана. Кирован тӏварунихъ галай типографиядин партактивди Магьмудов сифтегьан парторганизациядин секретарвиле хкяна. Вад йис алатна, фотонабордин технология куьгьне хьана. Майдандиз компьютерар акъатна. Магьмудова Дагъустанда сифте яз типографияда компьютеррин участокни кардик кутуна. - Чна девирдихъ галаз санал виликди финин камар къачузвайтӏани, республикада сифте яз компьютерралди ктабрин, журналрин наборар, верстка авун тешкилнавайтӏани, виниз тир еридин продукция акъудзавайтӏани, заказар виликдай хьиз екебур амукьнач, - лугьузва М.Магьмудова. - Идал алава яз уьлкведа кьиле фейи садани гуьзлемиш тавур дегишвилери, гьукумдин цӏийи къурулушар арадал атуни, пайгардик квай экономика, производство барбатӏ авуни чи руьгьдиз ва кьисметдизни таъсирна. Хсуси кар Гьа и четин ва пака вуч жедатӏа малум тушир вахтунда Мегьамед Магьмудова вичин дуст Велиев Неби галаз хсуси кар ачухзава, издательстводин кӏвалахрихъ галаз алакъалу “Мавел” фирма арадал гъизва. Гьа иниз ада бейкарриз элкъвей типографиядин са шумуд пешекарни желбзава.
- Мегьамед стха, куьне Дагъустанда сифтебурукай яз хсуси фирма ачухна. Чи рикӏел аламайвал, 1990-йисан сифте кьилера садлагьана майдандиз акъатай рэкетирри, тахсиркаррин дестейри хсуси кардал машгъул ксарал харж вегьезвай, абур кӏевера твазвай. Куьн ахьтин къуватрин хурукай гьикӏ хкатна?
- Рикӏел алама, вучиз лагьайтӏа, а алчах крар чаз вилералди акуна эхир. Чун инжиклу авур, архайинвал чӏурай месэлаярни тӏимил хьанач. Чна Кирован тӏварунихъ галай типографиядин са кабинет кирида кьунвай, ара-ара чавай анаг азад хъувун истемишдай. Финансар бес кьадарда авачир, гьавиляй хейлин тадаракар чна-чаз туькӏуьрна.
Заказар жагъурун, конкурентрихъ галаз бягьс чӏугунни регьят акъвазнач. Харж кӏандайбурни пайда жезвай ара-ара. Абур чна гьар жуьре багьнаяр жагъуриз жувалай алудзавай. Абурал алава яз датӏана къвез ахтармишзавай идарайрин векилрини чи ивияр чӏурна. Куьрелди, виридаз кӏанзавай, чна кӏвалахин ва ибуруз нагъд пул гун. Гьа чӏавуз зайифвал къалурнайтӏа, гзаф маса хсуси карханаяр, фирмаяр хьиз, чидини кӏватдай, - лугьузва М.Магьмудова. - Чна рикӏ алаз гъиле кьур кӏвалахни тӏач жедай. Амма чна ахьтин кардиз рехъ ганач. Эхна, яваш-яваш виликди камар къачуна ва Олег Кошевоян куьчедай чи издательство-типография патал дарамат къачудай мумкинвал жагъурна. Къени чун ина амазма ва чи кархана лазим вири жуьредин тадаракралди таъминарнава.
Эхь, Мегьамед стха гьахъ я, “Мавел” фирма къе издателвилинни полиграфиядин комплексдиз элкъвенва, ада лицензия гваз кӏвалахзава. Гъвечӏи коллективди визиткайрилай, бланкрилай гатӏумна ктабрилай, учебникрилай хкечӏна алай аямдин истемишунриз жаваб гузвай ва муьштерияр рази яз тазвай продукция акъудзава.
1999-йисалай “Мавелди” Тахо-Годидин тӏварунихъ галай педагогикадин илимдинни ахтармишунардай институтдихъ галаз амадагвилин алакъаяр хуьзва, Дагъустандин 14 чӏалал учебникар акъудуниз талукь яз малумарай конкурсра пуд сеферда гъалибвал къазанмишна ва НИИ-дин заказар лап виниз тир еридивди кьилиз акъудзава. М.Магьмудова Стӏал Сулейманан тӏварунихъ галай Лезги госмуздрамтеатрдихъ галазни яратмишунин алакъаяр хуьзва, вахтвахтунда цӏийи тамашайриз талукь афишаяр, теклифдин билетар чапзава. Гьакӏ “Мавелдинни” Лезги писателрин Союздин арадани бегьерлу алакъаяр ава. Кар ана ава хьи, алай вахтунда государстводин гьисабдай писателрин, шаиррин ктабар лап тӏимил акъудзава. Кхьизвай, яратмишзавай ксар чахъ вишелай виниз ава. Абурузни чпин ктабар акъатна, кӏелзавайбурув агакьна кӏанзава. Базардин экономикадал амалзавай уьлкведа маса шейэрихъ галаз типографиядин къуллугъарни багьа хьанва кьван. Са дуьзгуьн спонсор авачиз кутугай ктаб акъудиз хьун четин я.
Мегьамед Магьмудов фадлай и месэладин гъавурда ава ва гьавиляй ада 24 йисуз вичин патав атай лезги са писателни элкъуьрнач, кьве терефни рази жедай къиметдай абурун шииррин, прозадин кӏватӏалар акъудна. Эгер авторрин ва ктабрин тӏварар кьуртӏа, чаз мадни алава са чар герек хкведа. Ятӏани, чна къе са бязибурун тӏварар кьада.
Нариман ИБРАГЬИМОВ
Лезги газет
Фена типографиядиз, таниш хьана Мегьамед МАГЬМУДОВАХЪ галаз ва адаз дерди ачухна. Кьве вацралай чна типографиядай таза ширедин ни галамай нотайрин ктаб вахчуна. Гьа вахт къенин вахт, чи танишвал халис дуствилиз элкъвена. Гьафтеда садра гьикӏ хьайитӏани чун сад-садал гьалтзава.
Яратмишзавай кас тирвиляй чи арада “Мавел” издательстводи зи са шумуд ктабдиз дуьнья къалурна. Зи теклифдалди, зун редактор яз, ана чи шаиррин, писателрин къадалай виниз ктабар акъудна. Мегьамед стхадихъ галаз санал чна “Лезги халкьдин махар” ктаб гьазурна ва кӏелзавайбурув агакьарна. Гзаф чкайрай разивилин чарар хтана ва махарин ктаб истемишзава. И кар фикирда кьуна чун, мадни хкетар алава хъувуна, махарин ктабдин 2-издание ахкъудиз гьазур жезва. Чахъ эдебиятдин, медениятдин рекьяй санал кӏвалахунин маса фикирарни ава. Гьайиф хьи, бес кьадарда финансар тахьуни кардиз кьецӏ гузва.
Аялвилин машгъулатар Педагогри тестикьарзавайвал, гзаф инсанар гъвечӏи ва жаван йисара рикӏе гьатай мурадри, къастари виликди, бегьерлу нетижайрихъ тухузва. Хивда дидедиз хьайи, Кьасумхуьруьн, Цӏийи Макьарин юкьван школайра кӏелай Мегьамедан рикӏ радиотехникадал алаз хьана. Дуьньядин, аялар тербияламишунин жигьетдай гъавурда авай Абдулбариди аялриз хъсандиз кӏелдай, школайрин общественный крара иштиракдай мумкинвилер, шартӏар тешкилнавай. Гьеле школьник тир Мегьамедаз кӏвале хсуси кабинет, лабораторий авай лагьайтӏа, бязибур агъун тавунни мумкин я. 1970-йисарин сифте кьилера ада садан куьмекни галачиз транзисторный приемник, усилитель, радиопередатчик туькӏуьрна. Сифтегьан приемник ада вичин чӏехи буба Агьмедаз багъишнай.
1973-йисуз Мегьамед Магьмудов Дагъустандин политехнический институтдин приборар гьазурдай факультетдин нянин отделенидик экечӏна. Кӏелни ийиз Каспийскдин дуьм-дуьз механикадин заводда электронный тадаракрин регулировщик яз кӏвалахна.
Кьве йисуз армиядин жергейра къуллугъна ва мад гьа заводдиз хтана. Электронный тадаракар регулировка ийизвай участок важиблубурукай ва цӏийиз арадал гъанвайбурукай сад тир. Магьмудова адаз регьбервални гана, рационализаторвални авуна. Институтда къачузвай теориядин чирвилер ада кӏвалахда агалкьунралди ишлемишзавай. Уьлкведин промышленностда цӏийи технологияр кардик кутазвай. Абурукай хабардар тир электронщик заводдин цехрани электроникадин тадаракар ишлемишунин терефдар тир. Гена заводдин дирекция адан гъавурда гьатна. Мегьамед Москвадин, Киевдин, Ригадин, Минскдин, Одессадин, Харьковдин, Ленинграддин, Николаевдин ва маса шегьеррин еке заводриз фена, тежриба чирна ва ам хайи заводдани кардик кутуна. Вад йисуз жегьилди вичиз коллективда ахьтин гьуьрмет къазанмишна хьи, вичи гьазурзавай тадаракрал ада еривал тестикьарзавай хсуси тагъма, лишан эцигзавай. Адан зегьметар ВЛКСМ-дин ЦКди “Цӏуд лагьай пятилеткадин жегьил гвардеец” знакдалди къейдна. Уьмуьрдин дегишвилер Халкьди лугьуда, халис устӏар алай чка фад малум жеда. Цӏийи технологияр, электроникадин тадаракар са заводра ваъ, гьакӏ маса хилерани кардик кутазвай. И вахтунда гъавурдик квай пешекарарни герек къвезвай эхир. Мегьамед Магьмудоваз са юкъуз республикадин Госкомиздатдиз атун теклифда. Яраб вучиз ятӏа? - суал арадал атанатӏани, ам фена. Жегьил Госкомиздатдин председатель Юсуф Бигаева кьабулна ва тӏалабна: “Чаз республикадин типографийра алай аямдин цӏийи технология - фотонабор кардик кутуна, печатдин продукциядин ери хкажиз кӏанзава. Чна хабарар кьуна ва и кар валай алакьдалда, гьавиляй чна ваз Кирован тӏварунихъ галай типографиядиз кӏвалахал атун теклифзава. Жегьил хизандин кьил тирвиляй чна ви яшайишдин месэлани гьялда, са йисалай ваз квартира гуда”.
Ихьтин теклифдиз гьикӏ ваъ лугьудайди хьуй? Месэлани жуваз чизвайди хьайила. Гьа икӏ, Республикадин типографияда Кеферпатан Кавказда сифте яз фотонабордин технология кардик кутуна ва гьа и юкъуз ина РДдин Гьукуматдин членри, издательствойрин, типографийрин директорри, журналистри иштиракай пресс-конференцияни кьиле фенай. Цӏийи технологияди республикадин ирид чӏалал акъудзавай аялрин “Кард” журнал рангунинди яз ва вахт-вахтунда чапдай мумкинвални гана. Идалай гъейри жуьреба-жуьре ктабар чапдиз гьазурунин месэлани регьят акъвазна. Инженер-конструкторди акӏ кӏвалахна хьи, республикадин вири типографийрин, издательствойрин пешекарар адан патав тежриба къачуз атана. Кирован тӏварунихъ галай типографиядин партактивди Магьмудов сифтегьан парторганизациядин секретарвиле хкяна. Вад йис алатна, фотонабордин технология куьгьне хьана. Майдандиз компьютерар акъатна. Магьмудова Дагъустанда сифте яз типографияда компьютеррин участокни кардик кутуна. - Чна девирдихъ галаз санал виликди финин камар къачузвайтӏани, республикада сифте яз компьютерралди ктабрин, журналрин наборар, верстка авун тешкилнавайтӏани, виниз тир еридин продукция акъудзавайтӏани, заказар виликдай хьиз екебур амукьнач, - лугьузва М.Магьмудова. - Идал алава яз уьлкведа кьиле фейи садани гуьзлемиш тавур дегишвилери, гьукумдин цӏийи къурулушар арадал атуни, пайгардик квай экономика, производство барбатӏ авуни чи руьгьдиз ва кьисметдизни таъсирна. Хсуси кар Гьа и четин ва пака вуч жедатӏа малум тушир вахтунда Мегьамед Магьмудова вичин дуст Велиев Неби галаз хсуси кар ачухзава, издательстводин кӏвалахрихъ галаз алакъалу “Мавел” фирма арадал гъизва. Гьа иниз ада бейкарриз элкъвей типографиядин са шумуд пешекарни желбзава.
- Мегьамед стха, куьне Дагъустанда сифтебурукай яз хсуси фирма ачухна. Чи рикӏел аламайвал, 1990-йисан сифте кьилера садлагьана майдандиз акъатай рэкетирри, тахсиркаррин дестейри хсуси кардал машгъул ксарал харж вегьезвай, абур кӏевера твазвай. Куьн ахьтин къуватрин хурукай гьикӏ хкатна?
- Рикӏел алама, вучиз лагьайтӏа, а алчах крар чаз вилералди акуна эхир. Чун инжиклу авур, архайинвал чӏурай месэлаярни тӏимил хьанач. Чна Кирован тӏварунихъ галай типографиядин са кабинет кирида кьунвай, ара-ара чавай анаг азад хъувун истемишдай. Финансар бес кьадарда авачир, гьавиляй хейлин тадаракар чна-чаз туькӏуьрна.
Заказар жагъурун, конкурентрихъ галаз бягьс чӏугунни регьят акъвазнач. Харж кӏандайбурни пайда жезвай ара-ара. Абур чна гьар жуьре багьнаяр жагъуриз жувалай алудзавай. Абурал алава яз датӏана къвез ахтармишзавай идарайрин векилрини чи ивияр чӏурна. Куьрелди, виридаз кӏанзавай, чна кӏвалахин ва ибуруз нагъд пул гун. Гьа чӏавуз зайифвал къалурнайтӏа, гзаф маса хсуси карханаяр, фирмаяр хьиз, чидини кӏватдай, - лугьузва М.Магьмудова. - Чна рикӏ алаз гъиле кьур кӏвалахни тӏач жедай. Амма чна ахьтин кардиз рехъ ганач. Эхна, яваш-яваш виликди камар къачуна ва Олег Кошевоян куьчедай чи издательство-типография патал дарамат къачудай мумкинвал жагъурна. Къени чун ина амазма ва чи кархана лазим вири жуьредин тадаракралди таъминарнава.
Эхь, Мегьамед стха гьахъ я, “Мавел” фирма къе издателвилинни полиграфиядин комплексдиз элкъвенва, ада лицензия гваз кӏвалахзава. Гъвечӏи коллективди визиткайрилай, бланкрилай гатӏумна ктабрилай, учебникрилай хкечӏна алай аямдин истемишунриз жаваб гузвай ва муьштерияр рази яз тазвай продукция акъудзава.
1999-йисалай “Мавелди” Тахо-Годидин тӏварунихъ галай педагогикадин илимдинни ахтармишунардай институтдихъ галаз амадагвилин алакъаяр хуьзва, Дагъустандин 14 чӏалал учебникар акъудуниз талукь яз малумарай конкурсра пуд сеферда гъалибвал къазанмишна ва НИИ-дин заказар лап виниз тир еридивди кьилиз акъудзава. М.Магьмудова Стӏал Сулейманан тӏварунихъ галай Лезги госмуздрамтеатрдихъ галазни яратмишунин алакъаяр хуьзва, вахтвахтунда цӏийи тамашайриз талукь афишаяр, теклифдин билетар чапзава. Гьакӏ “Мавелдинни” Лезги писателрин Союздин арадани бегьерлу алакъаяр ава. Кар ана ава хьи, алай вахтунда государстводин гьисабдай писателрин, шаиррин ктабар лап тӏимил акъудзава. Кхьизвай, яратмишзавай ксар чахъ вишелай виниз ава. Абурузни чпин ктабар акъатна, кӏелзавайбурув агакьна кӏанзава. Базардин экономикадал амалзавай уьлкведа маса шейэрихъ галаз типографиядин къуллугъарни багьа хьанва кьван. Са дуьзгуьн спонсор авачиз кутугай ктаб акъудиз хьун четин я.
Мегьамед Магьмудов фадлай и месэладин гъавурда ава ва гьавиляй ада 24 йисуз вичин патав атай лезги са писателни элкъуьрнач, кьве терефни рази жедай къиметдай абурун шииррин, прозадин кӏватӏалар акъудна. Эгер авторрин ва ктабрин тӏварар кьуртӏа, чаз мадни алава са чар герек хкведа. Ятӏани, чна къе са бязибурун тӏварар кьада.
Нариман ИБРАГЬИМОВ
Лезги газет
Sez Lezgin ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.