Дили Дуьньядин Чирагъ - 19

  Хзанар, са-сад къарагъиз, чпин утагъриз хъфена.
  Туьквезбанан гафари намусда эцягъай Меликани Небиди чара хьунин
  месэла са вацра арадал хъивегьнач.
  Стхайрин теклифди Эмин-эфендиди рикӏиз
  гзаф тӏарна, адан рикӏелай
  вичин хер алай кӏвачни, зайиф хьанвай беденни алатна: “Гьамиша туькӏвенвай,
  арада гьуьрмет-хатур авай стхаяр закай вучиз чара жезвайбур я? Зун, зи хзан
  абуруз вучиз залан хьана? Чара хьайитӏа, чи гьал мадни пис жеда эхир... Нивай
  куьмек тӏалабин? Исмаил-эфендидиз чар кхьидани? Яраб ада зун айибардатӏа?
  Бес низ лугьун? Меликак нин гаф акатун мумкин я? Тагьиран? Мислиман?
  Агъамирзедин?.. Къази жедалди Мелик амалсалигь инсан яз аквазвай, гила
  михьиз дегиш хьанва... Дуванханада гьялзавай месэлайрикай заз суьгьбетарни
  хъийизмач, кьил акъудун четин арзайриз килигдайла, завай хабарни кьазмач...
  Къуллугъди инсанар чӏурда кьван... Бязи
  муъмин инсан, вичикай кавха
  хьайила, къамчи гвай жаллатӏдиз элкъвезва, зулумкар жезва... Меликни гьакӏ
  ятӏа? Къуллугъди дегиш тавурбурни ава: зи гьуьрметлу муаллим Гьажи Исмаилэфенди, зи дуст Къазанфер-бег, зи дуст Мислим... Мадни ава, амма, гьайиф,
  абурун кьадар тӏимил я...”
  Чара хьанвачтӏани, хзанда виликан алакъаяр амач, стхайрин чинрик серин
  ква, гьар папа вичин гъуьлуьз ва аялриз кьилди тӏуьнар гьазурзава.
  Эмина кьатӏузва: гила аялрин арадани виликан дуствал амач, абурни садсадаз вилерин кӏанерикай килигзава.
  - Чун кицӏерни кацер хьиз, гъугъ-бугъ ийиз, мад гьикьван яшамиш жен? жузуна Туьквезбана гъуьлуьвай. - Жуван стхайриз чара жедай ихтияр це, я
  итим!
  - За абуруз ихтияр ганай хьи.
  - Мадни це.
  Эмина стхайриз вичин патав эверна, лагьана:
  - Белки, стхаяр, им Аллагьди чаз гузвай пай ятӏа, зи аксивал авач, чара
  хьухь. Рухваяр бубадикай, стхаяр стхайрикай чара жедачиртӏа, чилел цӏийи
  хуьрер, шегьерарни пайда жедачир... Пата-къерехдай кас-масдиз ша лугьун
  герек авач, чи кӏвале къазиярни ава, маллаярни ава, уьзденарни. Зун, куьне чи
  мал-девлет гьикӏ пай авуртӏа, гьадал рази я. Ахпа чи меслятдикай кавха
  хабардар ая, къазидин ктабда кхьихь, чна къулар чӏугвада.
  - Хъсан я, чӏехи стха, - Меликаз шад хьана.
  - Сагърай, стха, - Небидиз вичин далуяр чухвай кьван регьят хьана: ада
  чӏехи хзан вичел акъвазнавайди яз гьисабзавай, чара хьайила, вич девлетлу
  жедай хьиз авай: “Эминанни Меликан мугьманриз фу гайи кьван, зун абурун
  лежбер хьайи кьван бес я. Захъ жуван хзан ава...Шагьи-бисти кӏватӏ хьайила,
  жуваз цӏийи кӏвалерни эцигда!”
  Мелика цӏийи кӏвалерикай фикирзавач, адаз Эминни Неби алатна, чӏехи
  дарамат вичин хзандиз амукьна кӏанзава: “И къванцин къеле виш йисаралди,
  чурни хун тавуна, амукьдайди я... Жуваз цӏийи никӏер, векьер къачуда...
  Укругдиз са къуллугъдал хъфида...”
  Мал-девлет пай авурла, Эмин-эфендидиз Хтумрин булахдихъ галай никни
  Кӏахцугърин кьилел алай ичин багъ, карч алайбурукай кьве кал, кьве яц ва цӏуд
  хеб акъатна. Гьам булах галай ник, гьамни ичин багъ Эминан рикӏ алай, ам
  мукьвал-мукьвал физвай ерияр тир. И кар чиз, Меликани Небиди а чкаяр чӏехи
  стхадин паюниз акъудна:й. “Зи стхаяр акьван писбур туш,-фикирзава Эмина. Эгер и никни багъ заз акъатначиртӏа, зи рикӏ пад жедай. Баркалла стхайриз,
  абуру зи гуьгьуьлдикай хабар кьуна”.
  Яваш-яваш гъенерал экъечӏиз, хуьруьнви лежберар буюрмишиз, абуруз
  вичин гъилихъ галай абас-мабас гуз, Эмин-эфендиди гъвечӏи майишат кьиле
  тухузва, кандуйрай магьсул ва гъуьр, гьаятдилай кӏарасар кими ийизвач.
  Датӏана
  къазанжи текъвез хьайила, мал-девлетдик яваш-яваш эксуьк
  жедай хесет ква. Эминан жибинра авай пулар, Туьквезбанан сандухда авай
  парча-чара яваш-яваш цӏрана-кӏуьрена...Гила абуру, гьар пул герек хьайила,
  кӏвале авай ажнас маса гузва. Гъуьлни паб яваш-яваш кьурал акьалтна: алукӏдай
  пек-партални куьгьне хьанва, цӏийибур къачудай такьатни авач... Папаз цӏийи
  булушка чарасуз герек хьана. Кьасумхуьрел физвай Тагьирав пул вугана, Эмина
  адав базардай вад юкӏ къедек парчани багъда ишлемишун патал са ракьун пер
  къачуз туна.
  Нянрихъ кӏвализ азарлудал кьил чӏугваз хуьруьнви пуд итим атана.
  Пакамахъ Туьквезбан килигайла, кандудин винел накь Тагьира базардай
  гъайи къедекни пер аламачир. Кайванидай гьарай акъатна:
  - Я тим, чуьнуьхна-а!
  - Вуч хьана, я паб?! - Эминакни теспачавал акатна.
  - Къедекни пер амач! Чуьнуьхна-а-а!
  Гьарайдин
  ванцел
  хзанар
  кӏватӏ
  хьана:
  дугъриданни,
  гьикьван
  къекъвенатӏани, абуруз санайни накь базардай хкай, виридаз акунвай парчани
  пер жагъанач.
  - Абур чуьнуьхун сенфиз кӏвализ атайбурукай садан кар я,- лагьана
  Мелика. - Угъри за жагъурда! - ам хъел кваз кимел фена.
  Мелик сенфиз чпин кӏвализ атай
  хуьруьнвийрихъ галаз рахана, амма
  садани угъривал хиве кьунач, пуд лагьайда Къуръандал кьин кьуна.
  - Я кьей рухваяр, бес а угъри зун яни?! Зи стха яни?! - гьарайна абуруз
  Мелика. - Угъривилинни къагьбевилин уьмуьр яхцӏур югъ я. Угъри за эвел-эхир
  чирда. Ахпа, - гьелегь кьуна.
  Рикӏиз тӏар хьайи зариди угъридихъ элкъвена, сифте яз агьарар квай чӏал
  туькӏуьрна, жемятдив агакьарна. Цӏийи чӏал хуьре чкӏана, гьар са кӏвале, киме
  эзберзавай.
  Са пакамахъ Туьквезбаназ варцихъай чпин парчани пер жагъун хъувуна.
  Абур кӏвализ хкана, гъуьлуьн вилик эцигна, папа шаддаказ хабар гана:
  - Ингье, итим! Ибур угърийри йифиз чи варцихъ хъивегьнавай. Им ви
  чӏалан къуват я.
  - Белки, ятӏа. Вуна заз мад кхьимир, абурухъ са метлебни авач, лугьузва. За
  «Къедекни пер чуьнуьхайдаз» чӏал кхьеначиртӏа ваз и шейэрни гьат
  хъийидачир, - зари пӏузарикай хъуьрена.
  Туьквезбана, угърияр фикирда аваз, лагьана:
  - Я имансузар! Квез и начагъ кесибдивай вуч кӏанзава? Куьне адаз икьван
  азаб вучиз ганай?!
  - Зун кесиб туш, зун девлетлу я! - хъел кваз лагьана Эмин-эфендиди. -Захъ
  кӏвалени ава, хзанни ава... Угъридив чуьнуьхайди хкиз тадай гьайбатни!
  - Эхь, чан итим… Дили будалаяр чӏалал хкидай чӏаларни!
  Гатфарин са пакамахъ Эмин-эфенди лаш экисиз-экисиз гъенел экъечӏна,
  вичивай жегьил чӏавуз якӏвалди кукӏвар тахьай мегъуьн кӏанчӏунал ацукьна.
  “Ажеб хьана за им кукӏвар тавуна, - кӏанчӏ кукӏвар тахьайди ада хиве кьунач, къе зун квел ацукьдай?- зари инихъ-анихъ килигна, хиялар яргъаз фена. - Жуван
  багъдиз, Хтумрин булахдал физ кӏанз рикӏ
  акъатзава, алакьзавач: кӏвачер
  лугьудай яслуяр физвач…»
  - Салам-алейкум, Эмин буба, кефияр гьикӏ ава? - жузуна куьчедай физвай
  са жегьилди.
  - Хъсан я, чан хва, керекулринни кихери кӏуфар язавай нуькӏ хьиз, ава, жаваб гана яшлу зариди.
  - Я буба, кукӏва керекулринни кихерин кӏуфар акьазвайдан гьал хъсан
  жедани?! - жегьил тажуб хьана.
  - Гьа нуькӏрелайни кӏеве авай инсанарни ава эхир, чан хва.
  - Им дуьз гаф я, буба, - рази хьана жегьил.
  - Дуьньяда вуч хабар ава?
  - И йикъара, Эмин буба, Самур дереда Барзу хан лугьудай касди, абур
  вичин чилер я, лагьана, лежберар чпин никӏерай чукурна, лугьузва. Анна са еке
  ягъ-ягъун хьана, лугьузва
  - И хабар завни агакьна, хва. А Барзу хан лугьудай кас, хва, ких ваъ, пехъ
  ваъ, къузгъун я, къузгъун!
  - Ам гзаф къаних кас я, лугьуда, буба, - жегьил вичин рехъди фена.
  - Ахьтинбурун нефсер акъатрай ман, - зари хиялри Вини Ярагъдал, Самур
  дередиз, Ахцегьиз... тухвана. – Кесиб халкьар динж жедайвал.
  - Пакаман хийирар, Эмин стха! – салам гана гъилел ленгер кьунвай
  Рукъуята.- За ваз таза хъчарин афарар гъанва.
  - Абат хийир, дустунин паб, - Заридиз шад хьана. – Кукӏрухав гице.
  Жузунар авуна, Рукъуят кӏвализ фена.
  Дуьньядикай хабар хьайи йикъалай башламишна, Эминаз халкьдин
  уьмуьрдай жуьреба-жуьре шикилар аквазва: лежберри югъ-йиф кӏвалахзава,
  харжар гузва, пек-партал алач, руфун тух туш; девлетлуйри незва, кеф
  чӏугвазва, кесибар, малар хьиз, ишлемишзава... Эминаз къаних девлетлуйрин,
  амалдар фекьийрин, гьахъ гвачир къазийрин, дамах гвай чиновникрин арада
  яшамиш хьун четин хьана. «Ихьттин гьаясузриз гьикьван лугьун, абурухъ галаз
  гьикьван женг чӏугван, абур гьикьван русвагьин?! Пачагьди девлетлудан,
  девлетлуда фекьидин, фекьиди къазидин, къазиди кавхадин тереф хуьзвай
  жемиятда са дегишвални, са цӏийивални, кесиб халкьдиз са регьятвални
  жезвач…»
  Гьар юкъуз ван къвезвай хабарарни сад-садалай чӏурубур, ахлакьсузбур,
  кьилин чӏарар риб-риб акъвазардайбур я: и хуьре девлетлудаз акси экъечӏайбур
  дустагъда туна; а хуьре кавха гатайди суьргуьндиз акъудна; пачагьдин
  хазинадиз харж тагай хуьруьз къазах яна... “Бес ихьтинбур гьахъар жедани? Бес
  ихьтин зулумкар пачагьар, регьберар жедани?! Чун чи ватандай, чи чилелай
  гьиниз катин?.. Вучиз катзавайди я? Санизни катун герек къвезвач. Кьил
  агъузна яшамиш хьун герек туш. Чи халкьдиз хас азадлувал, такабурлувал
  гьинава? Викӏегьдаказ, азаддаказ яшамиш хьана кӏанда! Гьар намерддаз вичин
  чка къалурна кӏанда! Къагьриман рухвайрилай: Шарвилидилай, Гьажи
  Давудалай, Ярагъ Мегьамедалай чешне къачуна кӏанда... Гьахьтин рухваяр чи
  чилел мад ва мад пайда жеда! Зи рикӏи гьиссзава...”
  Эмин-эфендидиз халкь азад хьана, тух хьана, абад хьана, шад хьана
  кӏанзава. Ам дугъри инсанар ахварай авудиз, чубандинни нехирбандин
  «чантаяр сад ийиз», игрибурун виликай ягъиз, гьахъ винел акъудиз алахъзава…
  Им заридин патай пачагьдиз, девлетлуйриз, алай девирдиз акси экъечӏун тир.
  Ихьтин рикӏ, ниятар авай Эмин-эфенди инсанриз, Ялцугъ тепе хьиз, Гъуцар сув
  хьиз, аквазвай, ам халкьдин аманевидиз элкъвенвай.
  Шаир Эминакай, адан хци чӏаларикай Кавказда, Урусатда, Туьркияда ва
  маса уьлквейра хабар хьанва. Адаз кӏвенкӏвечи фикиррал алай алимрин,
  зарийрин патай чарар, тебрикар хквезва… Пачагьдин итимри лезги шаирдал халкь патал женг чӏугвазвай къагьриман инсандал чинеба гуьзчивал тухузва.
  Эмин дегишвилерихъ, цӏийивилерихъ тамарзлу я. “Икӏ яргъалди яшамиш
  хьун, инсанри эхун мумкин туш!”- лагьанай ада накь кимел. - Шарвилини чи
  куьмекдиз мус атурай!»
  - Дуьньяда вуч цӏийи хабар ава?- жузазва ада гьар юкъуз дуьшуьш хьайихьайи инсандивай.
  - Ахьтин гуз жедай хьтин цӏийи хабар авач, - адет хьанвай гафар
  тикрарзава Мелика. - Авай хабарар: яна, кьена, къакъудна, суьргуьнна... я, чӏехи
  стха, - мягькемадин къазидин жавабди заридин рикӏиз тӏарзава.
  - Къара хабаррикай зун икрагь хьанва. Заз къени хабарар кӏанзава,лугьузва Эмина.
  - Къени хабарар авач.
  - Бес мус аквада чаз са шадвал, са азадвал, са инкъилаб?! - гьарайна яшлу
  зариди. - Чун гьикьван, мичӏи сура авай хьиз, яшамиш жен?!
  - Инкъилаб?! - пачагьдиз къуллугъзавай инсан яз, Меликаз “инкъилаб”
  гафуникай кичӏе хьана.
  - Эхь!
  - Ахьтин гафар рахамир, чан чӏехи стха, - тӏалабна Мелика.
  - Вучиз?
  - Ахьтин гафар рахайбур пачагьди Сибирдиз дугурзавайди я.
  - Зун дугуррай, ваз кичӏе жемир, - Эмин-эфенди хъуьрена, адаз стхадин
  ажузвал хуш хьанач. – Итимди фу, кьил хкажна, садазни лукӏвал тавуна, тӏуьна
  кӏанда, стха!
  Зиндандиз ухшар уьлкведада дегишвилер тун патал инкъилаб герек тирди,
  халкь женгиниз къарагъарун лазим тирди Эмин-эфендидиз чизва. Ахьтин чешне
  - имам Шамилан дяве - куьгьне хьанвач, виридан рикӏел алама. Амма а дяведа
  хьайи кьван ягъунар-кьиникьар фикирдиз гъайила, заридивай женгинин тӏвар
  кьаз жезвач...
  Азад уьмуьр патал, адалат патал Эмин-эфенди рекьизни гьазур я, гьавиляй
  ада кхьена:
  Кьиникь са затӏ туш хьи акьван,
  Адалат чаз хьана масан...
  Дагъустанда Урусатдин
  пачагьдилай халкьдин наразивал къвердавай
  артух жезвай. Ихьтин гьалар девлетлуйрин, фекьийрин ва хаинрин футфади
  мадни къизгъин ийизвай: абуруз ханаринни беглерин агъавал чкадал хкиз ва
  чпиз къулай шартӏар тешкилиз кӏанзавай...
  1877-йисан сифте кьилера,
  Урусатдинни Туьркиядин арада физвай
  дяведикай менфят къачуна, урус кьушунар и дяведа зайиф хьанвайди фикирда
  кьуна, Дагъустандин хуьрера урусриз акси женгер къарагъарна. Адан гужлу
  лепеяр винидихъай агъадихъ атана, кьиблепатан магьалрив ва хуьрерив агакьна.
  Урус къелейра аскерар тӏимил амай... Женгиниз са гьазурвални авачиз
  къарагънавай дагъвийрин дестейри урусрин постар, къелеяр, почтаяр ва маса
  идараяр, еке четинвал акьалт тавуна, кьуна, кукӏварна, са тахсирни квачир
  инсанар кьена.
  Урус аскеррин
  куьмекдиз ракъурай кьушунри са куьруь вахтунда,
  тфенгрин ва тупарин хура туна, гапурарни кьуьквер гвай дагъвияр регьятдаказ
  дарбадагъна: кьейибур кьена, амайбур дустагъра туна; абурун са пай, гзаф
  тахсир квайбур, тарагъажриз акъудна, муькуьбур суьргуьндиз ракъурна. Са
  шумуд хуьр, Макьарни Къара-Куьре хьиз, цӏай яна, кана.
  И вири гьерекатрикай Эмин-эфендидиз Меликан, хуьруьз акъатзавай ярардустарин сиверай хабар жезвай. Тӏебии фагьум-фикир авай инсан яз, ада
  яракьсуз халкь урусриз акси къарагъарун еке гъалатӏ тирди гьисабна.
  Эмин-эфендидиз азадвал кӏанзава, ам вичин халкь азад хьунихъ тамарзлу я,
  амма чизва: Урусат гзаф къуватлу я, адавай гужуналди азадвал къакъудиз
  жедач. Заридиз вичин бейниди нубатсуз къванцик кьил кутун тавун меслят
  къалурзава...Ада эхир фагьум тавур женгиниз къарагъайбурун, и женгера чанар
  гайибурун, тарагъажриз чӏугурбурун, суьргуьндиз акъатайбурун гьайифар
  чӏугвазва, кьейибуруз рагьметар гъизва, абурун тӏварцӏихъ дуьаяр кӏелзава,
  амайбуруз Аллагьдивай регьим, нуьсрет тӏалабзава.
  Заридиз аквазва: Урусатдиз акси женгерин нетижаяр гзаф къанлубур ва
  туькьуьлбур хьана. И мусибатдин гьерекатра вишералди итимар кьена,
  къандалар яна, суьргуьндиз акъудна, хуьрер-кӏвалер чукӏурна, аялрикай етимар
  хьана. Ада гьиссзава ва хажалат чӏугвазва, адан агьузардин чӏалар къелемдикай
  хкатзава:
  Шумудан мал, шумудан кӏвал
  Тулкӏуниз акъат хьана хьи.
  Шумуд-садан эгьли-аял
  Етим-есир гьат хьана хьи...
  Эмин-эфендидиз къунши хуьрерай ва магьалрай дустар ахквазмач, ада
  вичин эсерра са-садан тӏвар кьазва ва кӏанивилин гьиссер къалурзава: ахквазмач
  Мирзе Гьасан, им хупӏ мусибат хьана хьи; гьакьунин пад хуьз алакьдай
  Гьажимурадан эвледар жагьад хьана...» Заридин гуьгьуьлар ханва, ам Мамрач
  Къазанфер, Кьуьчхуьр Рамазан... хьтин дустарихъ эрзиман яз ама...
  Къазанфер-бегди женгера иштиракнач, гьавиляй ам дустагъдани гьатнач.
  Амма адан рикӏе кин авай: виликдай, Усларан гьарфараралди жуз акъудайла,
  фекьийри авур фитнеяр фикирда кьуна, урусри адал еке харжар илитӏун, кӏвалер
  тулкӏун мумкин тир, гьавиляй ам, диде-ватан тергна,
  са йифиз чинеба
  Туьркиядиз катна.
  И мусибатдин йикъара Эмин-эфендидин рикӏелай вичин азарни алатнава,
  ам жез-тежез кимел экъечӏзава, инсанривай дуьньядин гьаларикай хабарар
  кьазва, хквезвай сад-кьве чар къанихвилелди кӏелзава. Ада вичин фикирар,
  чуьнуьх тавуна, викӏегьдаказ шиирралди лугьузва, кхьена дустариз ракъурзава:
  Урусатдин кӏеви зулум
  Са къуз вичиз жеда къалум!..
  Зари азадвилихъ, инкъилабдихъ цӏигел я.
  Мус ахквада и инкъилаб?
  Им чаз къиямат хьана хьи.
  Шаирдин цӏийи чӏал округдин начальникдивни агакьна. «Им цӏийи
  инкъилабдиз эвергун я!» - лагьана, ада вичин гъилибанар лезги заридин туьд
  кьаз Ялцугърал ракъурна.
  - Вун лал тахьайтӏа, чна вун суьргуьндиз акъудда! – гьелегь кьуна шаирдиз
  округдин чӏехи жандармади.
  Эмин-эфенди киснач, ада вичин
  ният кьилиз акъудзава – халкьдин
  азадвал , гьахъвал ва марифат патал женг чӏугвазва: цӏийи-цӏийи шиирар
  кхьизва. . « Зи яракь зи чӏалар я!» - тикрарзава ада мукьвал-мукьвал.
  Эмин-эфенди вири уьмуьрда женгчи хьана, ада вич гилани ихьтин инсан
  яз, зари яз гьисабзава.
  Хуьрени женг давам жезва – душманриз месел алай къази, тӏурфанризни
  къаяриз муьтӏуьгъ тежедай дагъ хьиз, аквазва.
  Шаир гьахъсуз дуьньядин къази ва къурбанд хьанва: вич, шем хьиз,
  зуьгьре гъед, варз, рагъ хьиз кузва, амма кӏеве авайбуруз чимивал гуз жезвач;
  куьмек гуз кӏанзава, амма гъилер, рекьер акси къуватри кьунва… Халкьдин
  терефдал алай инсан, женгчи, гьакъикъатда «балкӏандилай аватна», куьмексуз
  хьанва… Амма заридин къагьриман руьгь, къаст, ният сагъ я.
  Эмин-эфендидиз, бахтунай, вичин гъавурда акьадай, куьмек ва къимет
  гудай инсанар: Тагьир хьтин дустар, стхаяр, вафалу паб, Тагьир хьтин дустар…
  ава ава.
  Заридиз чуьлда кӏвалахзавай дишегьлийри, гамар хразвай рушарини сусари
  лугьузвай сефил, ясдин манийрин ванер къвезва:
  Урус кьушун атай рекьер,
  Тупар ялна, барбатӏ хьанва.
  Къазахри цӏай ягъай хуьрер,
  Гум алахьиз, кьарматӏ хьанва…
  Эминан рикӏи гьарайзава:
  - Я гьахъ аваз, дуван авачир дуьнья! – ам
  айвандилай
  кьуд патаз
  килигзава, дуьньядихъ галаз рахазва.
  - Ам гьамиша гьахьтин дуьнья тир, я итим, - лагьана Туьквезбана.
  - Тир... За алатай вахтарин тарифзавач хьи. Ам гьамиша гьахъ авачирди
  хьана кьван.
  Эмин-эфенди жегьил чӏавалай инсанвал, гьахълувал, азадвал патал
  женгина хьана. Ам Куьредин ханарин, Дагъустандин губернатордин, гьатта
  Урусатдин пачагьдин аксина акъвазна. Кьилин женг гьахъсуз дуьньядихъ галаз
  чӏугуна…
  - Я итим, вун гьамиша дуьньядихъ галаз мешкъада ава, - лагьана
  Туьквезбана.- Яраб атӏа дуьньядиз фейила кьванни секин жедатӏа?
  - Ана гьахъ аватӏа, секин жеда, къари, авачтӏа - ваъ! Бес халкьдин
  кьисметдикай фикирдачни? Бес чун гьамиша икӏ лукӏвиле жедани?! Къене рикΙ
  авай инсан лукΙ жедани?! Инсан азад хьана кӏанда!
  Эмин-эфенди кӏвале ацукьнава, ада вичин, стхайрин
  ва къуншийрин
  аялриз чуьнгуьр ягъиз чирзава. Нубат Мислиматал атанва: бубади ам вичин
  къужахда ацукьарнава, кьве гъилив рушан кьве назик гъил кьуна, чуьнгуьрдай
  сесер, авазар акъудиз вердишарзава.
  - И тупӏар, Бубадин кӏус, и пердейрал эциг, гила тезенаг симерихъ
  галукьара,-Эминаз вичин гъвечӏи руш гзаф кӏанда, адаз “Бубадин кӏус”
  лугьузва. Къуншийрини Мислиматаз, Бубадин кӏус, лугьуз, эверзава.
  Кӏвализ ашукь Тагьир атана. Салам гана, ада жузуна:
  - Чуьнгуьрар язавани, Эмин стха?
  - Эхь, стха. За аялриз гагь кӏелиз-кхьиз чирзава, гагь чуьнгуьрар ягъиз
  чирзава, гагьни манияр лугьуз. И аялар залай алатзавач: зун абуруз буба я, чпин
  бубаяр - дахар,-хъуьрена.
  - Вуна хъсан карзава: гьам аялризни хийир жезва, гьам вунни алдах жезва,заридин гуьгьуьл са бубат ачух яз акурла, Тагьираз шад хьана.-Гьа и аялри,
  дуст, вун сагъарда.
  - Зак са карди къалабулух кутазва: чи, зарийрин, гуьгъуьна жегьилар
  авач… За и балайриз чӏалар туькӏуьризни чирзава, ашукь.
  - Вуна, стха, гуьзел карзава.
  - Гила куьн, балаяр, алад, -Эмина гъилин ишара авуна: аялар чуьнгуьрни
  гваз муькуь кӏвализ фена.
  Эминак уьгьуь акатна.
  - И зегьримар хьайи луьгьлуьгьди зун лап бизарнава, стха,- патав гвай
  фейжандай яд хъвана, ада жузуна:-Гьинриз фенвай, гьинай хтана? Вуч цӏийи
  хабарар ава дуьньяда?
  - Зун, Кьепӏирдилай башламишна, Кайи кӏеледал кьван къекъвена, башламишна ашукьди. -
  Фейи, фейи чкада за ви чӏалар лагьана, стха.
  “Гьинава?” чӏал лагьайла, инсанар, ав ацалтна, шехьдай. Вуна ана гзаф адалатлу
  инсанрин тӏварар кьунва эхир. “Ай, Кьепӏирви Гьажимурад, кемендиз вигьенва
  хьи...” лагьайла, мукьва-кьилийри йикь авунай... Ви чӏалари, заз акуна, итимар,
  гапурар акъудна, женгиниз акъудзава, стха… Вун цӏигел тир инкъилаб жедай
  хьтинди я – инсанривай мад и зулумат эхиз жезмач!
  - Инкъилабдик зи умудни ква…Вуна гила, ашукь, шад манияр лагь,тӏалабна Эмина.
  - Шад манияр?
  - Эхь, эхь!
  - Канвай, барбатӏ хьанвай хуьрер, кӏвалер акваз, шад манияр рикӏел
  къведани, я зари?! Бахт кьери я халкьдин, тахт кьакьан. Чи дишегьлийри никӏевекье лугьузвайбур лирлияр туш, агьузардин йикьер-шуванар я, зари.
  - Бес вучда? Югъди-йифди яс чӏугвадани? Икӏ хьайитӏа, инсанар верем
  жеда хьи!
  Ашукь Тагьир хияллу хьана.
  - Валлагь, вун гьахъ я, дуст. Чи жемятдиз са шадвални авач, гьамиша
  авайди кая-кьея, зегьмет-завал я. Чи маниярни гьахьтинбур я.
  - Чаз шад маниярни ава, ашукь. Бес мехъерин манияр шадбур тушни?!
  - Ваз шад, хъуьруьн квай, зарафатдин чӏалар авач эхир, зари.
  - Вучиз авач? “Къах тӏуьр кац” шад чӏал тушни?
  - Валлагь, “Къах тӏуьр кац” лагьайтӏа, вири хъуьреда, - хиве кьуна Тагьира.
  - “Кьепӏиррин рушариз” зарафатдин чӏал тушни?! - рикӏел хкана Эмина.Зи кьилел атай кьиса ахъайиз-ахъайиз, чӏалар аваздалди лагьайтӏа…
  - Халис дастан жеда, - куьмек гана Тагьира.
  - Бес “Тумакь яц”?
  - Эхь, “Тумакь яц”,- тикрар хъувуна Тагьира.- Ам вири чӏаларилайни гзаф
  хъуьруьн квайди я.
  Булахдал
  яд хъваз физвай рекье са шумудра ацукьзавай тумакь яц
  фикирдиз гъана, кьве дустни хъуьрена.
  - Цӏийи чӏалар авани? - жузуна Тагьира.
  - Ава. Анжах абур шадбур туш, - хиве кьуна зариди.
  - Шадбур кхьихь ман.
  - Рикӏяй къвезвач эхир, - куьрс хьанвай пӏузарикай юхсул хъвер фена.
  - Вуна завай шад манияр лугьун тӏалабзава, ахпа ваз ахьтинбур теснифиз
  кӏанзавач.
  - Масадаз ая лугьун регьят я, жува авун четин, стха, - хиве кьуна зариди.
  Элкъвена кьведни мад пашман кӏаламрал хтана.
  - И япал алай гъвечӏи Кьеанрин хуьряй вад итим кьейила, шад чӏал
  теснифиз жедани? Чебни зи кайванидин мукьва-кьилияр,-лагьана Эмина.
  - А рагьметлуяр, ви мукьваяр хьиз, зи мукьваярни тир, - лагьана Тагьира. Бес Кьепӏирви Гьажимурад чи дуст туширни? Аллагьдиз шукур хьуй, гена
  Мислим къутармиш хьана.
  - Идалди женгерин иштиракчияр жагъурун, кьун, жазаламишун куьтягь
  хьанвайди туш гьа, стха,-Эмина эрчӏи гъилин тӏуб хкажна.
  - Гьикӏ?! - Тагьиран ван яваш хьана: ада урусриз акси женгера иштиракнай,
  амма, бахтунай, маса гудай кас тахьана, ктаб-дафтарда гьат тавуна, амукьна.
  - Заз са ихтибарлу касди лагьана: мамелагар маса гузвай чувуддин, аялриз
  суьрнетзавай яхулвидин ва маса мугьман-итимдин жуьнда аваз, чи хуьрера
  жасусар къекъвезва; абуру къигей, къалурай инсанар къазахри кьуна, гедер
  гелмездиз тухузва. Вун мукъаят хьухь, стха, - тагькимна Эмина.
  Тагьиран чандик тӏак акатна.
  - За вучда?- зурзун кваз жузуна ада.
  - Жув хуьре, укругда гзаф виле акьадайвал мийир, межлисра атӏа
  женгерикай рахамир... Сад-вад йис пата-къерехда акъудайтӏа хъсан я.
  - Хуьруьз ерли хкведачни?
  - Хъша. Хквез, сад-вад югъ хзандихъ галаз акъудиз, мад патал ахлад.
  Жуван ашукьвилин пеше яргъара кьилиз акъуд, стха, - меслят къалурна Эмина.
  – Ви кьилел са дуьшуьшни атайтӏа, Рукъуятан, аялрин гьал чӏур жеда… Зи рикΙ
  пад жеда, стха!
  - Чаз мугьманар! Мугьманар! – айвандикай аялрин гьарайрин ванер
  акъатна.
  - Аялар икьван шад авур мугьманар яраб вужар ятӏа? - Эмин ракӏариз
  килигна.
  - Салам-алейкум, буба чан! – кӏвализ Ахнигай атанвай Лейли, адан гъвечӏи
  хва ва гъуьл гьахьна.
  - Алейку-салам, балаяр! Куьн атана-рагъ атана, кьуьд акъатна, гад атана,шаддаказ лагьана Эмина.- Ша чӏехи бубадин патав,-ада вичиз кичӏез-регъуьз
  килигзавай хтул кьуна, яхун хурув агудна, ахпа гужуналди хкажна, метӏерал
  эцигна,- Жуван багъри хтул метӏерал кьадай югъни аквада кьван! Балаяр хьун,
  хтулар хьун инсандин еке бахт я. Жуван аялрилайни хтулар гзаф кӏан жеда.
  Гьавиляй халкьди лугьузва: аял кӏерец я, хтул - хвех.
  - Эхь, Эмин стха. ви ихтиярдалди зун къарагъда, Сагърай, - Тагьир хъфена.
  Кӏвал хзанрай ва мугьманрай ацӏана. Суалар, жавабар, суьгьбетар йифен
  кьуларалди давам хьана.
  Эмин-эфенди
  Туьквезбана
  кӏвалин
  хуьруьхъ
  акъатнавай
  айвандал
  ацукьарна. Куьчедай физвай инсанри чпин рикӏ алай шаирдиз саламар гузва,
  кеф-гьал хабарар кьазва. Эминаз ван къвезва, амма гъавурда акьазвач: ам япарал
  залан хьанва, гьавиляй зариди, сивел хъвер алаз, кьил элязава, яхун хьанвай
  гъил юзурзава. Инлай Куьре магьалдин чӏехи пай, капун юкьвал алай хьиз,
  ачухдаказ аквазва. Вилер тӏебиатдин гуьзел шикилрал алаз, Эминан рикӏяй садсадалай туькьуьл фикирар физва, абур ватандин, хуьруьн, кӏвалин, хзандин
  кесиб гьаларихъ галаз алакъалу я.
  Хтумрин булахдихъ галай никӏяй жезвай мухни къуьл Эминан хзандиз зур
  йисузни бес жезвач. Багъдай хьайи яр-емиш магьсулдихъ дегишарзава, са вуч
  ятӏани Кӏирийрин базарда маса гузва. Хзан лап кьецӏил хьанва, авай са аялдал
  алукӏдай затӏни авач.
  Эмин-эфенди стхайрикай, дустарикай бейкеф я… Кӏеве авайла, адан
  ракӏарай къведай, куьмек гудай инсанар кьери хьанва. Душманри чӏуру ванер
  чукӏурзава: « Эминак пис азар ква… Жузам яни, квак яни, кьап яни… Садакай
  масадак акатдай
  угъраш азар я…» Белки, гьавиляй атун-хъфин тӏимил
  хьанватӏа?
  Чара
  ятӏани,
  Севзиханан
  рухвайрин
  арада
  гьуьрмет-хатур
  ама,
  меслятдалди, къал-макъал тавуна, са къавун кӏаник яшамиш жезва.
  Хзанар чара хьайи сифте йисуз папарин арада гъулгъула гьатна, къал винел
  акъатнай. “Ибур вуч амалар я,
  ламран руш?!”-гьарайиз башламишнай
  Мегьриди. “Вун ламран рушни хьуй, кицӏин рушни!”-жаваб ахгакьарнай
  гъвечӏи кьелитӏди. “Яваш, я вахар!”- тӏалабзава Туьквезбана. Дишегьлийрин
  гьарайрин ва экъуьгъунрин ванер кимел алай Меликав, анал акъвазнавай
  итимривни агакьна. “Ам вуч саваш я?!”- хабар кьазва къуншийрин папари
  къаварилай.
  Мелик, кьил кӏармади ягъайди хьиз, тадиз кӏвализ хъфена. Ада сас
  регъвезва: “Агь, ламран рушар, куь дуван за аквада!”
  - Лал хьухь, намуссузар!- гьарайна ада гьаятдин юкьвалай. - Куьн кицӏер
  яни?! Ламар яни?! Къатирар?! - мад инай са ван-сесни акъатайтӏа, за гьа сятда
  тахсир квайди бубадин кӏвализ рахкъурда! Садални алукь тавуна! Ван хьанани?!
  Туьквезбан свас, и гафар вазни талукь я!
  - Зи са тахсирни авач, за абур къахкъудзавайди тир, - лагьана Туьквезбана.
  - Вун чӏехиди я! – гьарайна хине.
  Дишегьлийрай садайни са финдикьни акъатнач: абуруз Меликан туьнт
  къилих чизва, силлеяр галукьарун мумкин я.
  Ахпа кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьана, Мелика вичин паб, кьамалай
  кьуна, чпин утагъдиз тухвана, тухдалди гатана: Мегьридивай пуд юкъуз
  меселай къарагъиз хьанач. Мад кьелитӏрин арада са къал-макъални хъхьанач –
  абуруз Мелика «тарс» гана.
  Эмин-эфенди гьамиша гъуьлуь паб гатуниз акси инсан я, ада вичин папал
  садрани, тахсир акъатнатӏани, тӏубни эцигнач. Зариди рикӏ алаз тикрардай:
  “Гатадайди мал я. Мад инсан гатач кьван! Гафуни тӏар тийидайдаз лашуни
  тӏардач». Мегьридин сивикай икрагь хьанвай Эмина (гъуьл къази хьайила,
  Мегьриди вич хандин папай кьазвай) фикирна: “Нубат алаз гатана ам Мелика.
  Къазиди ара-бир ихьтин жазани гана кӏанзава”.
  Стхайрин сусари Эмин буба чпи авур верцӏи хуьрекдикай хкудзавач: гьар
  сефер къунши пай гъизва, адакай Мислиматални гьалтзава. Маса куьмек
  стхайривай Эминан хзандиз гуз жезвач, мумкин я, гуз кӏан тахьунни, мумкин я
  агакь тавунни. Абуру фикирзавай, гуя Эминахъ къази тир йисара кӏватӏнавай
  къизилар, гимишар ава, рикӏяй лугьузва: “Къуй, гила харжрай!” Амма шаирдихъ
  стхайрикай чинеба кӏватӏнавай хазина авачир.
  Кисе ичӏи хьанвай Эмин багъ маса гудай фикирдал атана. И кардикай
  малум хьанвай девлетлуйрин вил Эмина вичин багъ муьштерида тунал ала.
  Эмин-эфенди хиялдай вич фейи рекьериз, акур дагъларизни тепейриз
  килигзава, ашукьрихъни шаиррихъ галаз рахазва... Эминаз чизва: абурни
  дарвиле ава, амма чпин такабурлувал квадарзавач... Эмин абурухъ элкъвена,
  рахазва: “Эй, мазанар, зарияр! Эй, шаирар, назимар!.. Вири квез муьтӏуьгъ я:
  тӏебиат, цавар, чилер, пачагьар, ханар, беглер... Куьне лайихлубур хкажзава,
  лайихсузбур русвагьзава... Куьн дуьньядихъ галаз, агъаяр хьиз, рахазва... Куьне
  инсанриз дуьз рекьер къалурзава... Анжах са затӏ гьамиша квел уфтан жезва амни лянет хьайи кесибвал я...”
  Нянрихъ Эмин-эфендиди стхайриз вичин патав эверна.
  - Квез зи хизандин гьал чизва... Зи кисе буш хьанва. Заз жуван багъ маса
  гуз кӏанзава. Чи бубадин тӏвар алай чка заз масадан гъиле гьатна кӏанзавач. Ам
  квекай сада къачу,-теклифна чӏехи стхади.
  Гъвечӏи стхаяр чеб-чпиз килигна. Абур Эминалай гзаф рази хьана: сад
  лагьайди, чпел меслят гъана; кьвед лагьайди, бубадин тӏвар алай мулк чпиз
  теклифна.
  - Заз багъ ава, - лагьана Мелика. - Жува къачу,-меслят къалурна Небидиз.Ам гъиляй ахъай жедай чка туш.
  Багъдин къимет чир хьайила, Небиди лагьана:
  - Заз багъ къачудай такьат авач, стхаяр, - хиве кьуна Небиди.- За хеб-мал
  гана, жезвай шагьи-бисти кӏвалер эцигун патал кӏватӏзава.
  - Чун стхаяр я,-лагьана Эмина.- Садни санизни катзавач. Заз вуна а къимет
  санал тагайтӏани жеда, гьар жуван гъилихъ хьайила, це. Анжах бубадин тӏвар
  алай багъ масадан гъиле гьат тавурай.
  - Акӏ жеда, чӏехи стха, - Небидиз шад хьана: аял чӏавалай вичиз чизвай, вич
  гелкъвей мескен адаз хайи кӏвалелайни гзаф кӏандай.
  Багъ гайидан гьакъиндай лазим чар кхьена, къулар чӏугуна, мугьур
  эцигна, стхайри гъилер яна, мубаракар авуна.
  - Чи икьрар пака кавхадин ктабда кхьихь,- тагькимна Эмина.
  Туьквезбана итимрин вилик суфра экӏяна, адал некӏедал авунвай дуьгуьдин
  афарар эцигна.
  Гьаятдилай чавушди эверзавай ван акъатна. Туьквезбан эвичӏна, чар гваз
  хтана.
  - Ма, итим, ваз кагъаз, - лагьана папа.
  - Нелай я?
  - Винел Худат кхьенва.
  - Ана заз са вахтара алим дустар авай тир, - Эмин-эфендидиз шад хьана. Сагърай зи дустар!
  - Вучиз авай тир? Абур кьенани? - жузуна папа.
  - Ваъ.
  - Гьакӏ хьайила, дустар ава лагь ман, я чан итим.
  - Дустар ава! Сагърай дустар, зун рикӏелай алуд тийизвай,-Эмин-эфендиди
  зурзазвай тупӏаривди чар ахъайзава. - Гила абур кьит хьанва,- гьайиф чӏугуна.
  - Кӏела, кӏела, чазни ван хьуй,-Туьквезбана тади кутазва.
  Эмин-эфендиди чарчин цӏарара вил къекъуьрзава, амма ван акъудзавач.
  - Ана гьикӏ хьана? Къуба нугъатдал кхьенвай кагъаз кӏел жезвачни?ӏТуьквезбан гъуьлуьн патав атана. - За кӏелдани?
  - Им дустарилай туш, я Кукӏрух.
  - Бес нелай я?
  - Рушарилай.
  - Вуч?! Вун кӏан хьайи рушар Худатиз акъатнавани? - паб хъуьрена.
  - Ваъ... Худатдин медресада кӏелзавай рушарин чар я. Яб це, - зариди чар
  кӏелиз башламишна:
  “Чаз пара кени зари Ялцугъ Эмин! Ваз салам-алейкум!