Дили Дуьньядин Чирагъ - 18

  Гьар са чӏавуз адан гуьгьуьл дар жеди...
  - Ай, сагърай вун, зари! Вуна зи рикӏе авайвал кхьенва!.. Кӏела, мад кӏела,тӏалабзава мугьманди.
  Заридин кьвед лагьай бейт кӏелна.
  - Агь, ажеб дуьз лагьаначни?! “Дишегьлидихъ жериди туш адалат”... Ам
  заз хьана “рекьидалди алат тийир хажалат...” Сагърай, зари!-мад са шумуд
  сеферда сагърай лагьана, гъилер-гъилеривай гуьцӏна, вичиз бахшнавай шиир
  кхьенвай чарни къахчуна, шимихуьруьнви хъфена.
  Нянрихъ хзанди Эмин-эфендидин цӏийи теснифдиз яб гана. Дишегьлияр
  нарази хьана.
  - Квез зи чӏал вучиз бегенмиш хьанач?- жузуна зариди.
  - Я итим, вуна вучиз, дишегьлийрихъ адалат авач, лугьузва? Зи рагьметлу
  дидедихъ адалат авачирни? Захъ адалат авачни? Ви стхайрин сусарихъ, ви
  рушахъ адалат авачни? - жузуна Туьквезбана.
  Эмин кӏеве гьатна, жаваб гуз алахъна:
  - Зун Шимихуьруьн дишегьлийрикай рахазва...
  - Ви чӏала Шимихуьруьн тӏвар авач, я чан дах,- Мегьриди вични нарази
  тирди къалурна.
  - Чӏал туькӏуьрайди ялцугъви я. Ада никай кхьин мумкин я? Вичин
  хуьруьн дишегьлийрикай, - лагьана Туьквезбана.- ИкΙ гьар са яб гайида
  фикирда, - алава хъувуна ада.
  - Валлагь, вун гьахъ я, паб, - Эмин рази хьана, рикӏел жегьил чӏавуз
  вичинни къарийрин арада хьайи чуьруьк хтана, фикирна: “Заз жуван папахъ,
  стхайрин сусарихъ галаз къал-макъал авун герек туш». - Камаллу дишегьлияр
  гьар са хуьре-кӏвале ава. Куь хатурдай за пака камаллу папакай чӏал теснифда, хиве кьуна Эмина.
  - Чун вил алаз акъвазда, - лагьана Мегьриди.
  Пака нянрихъ, хзанди нагьар авурдалай гуьгъуьниз, къапар чуьхуьн
  хъувуна, адет тирвал, гъиле храдай гуьлуьт, рас хъийидай перем ва маса кеспи
  кьуна, дишегьлияр итимрин къаншарда, лампадиз мукьвал чкайрал, ацукьна.
  - Эмин дах, вуна камаллу папарикай чӏал кхьенани? - жузуна Мегьриди.
  - Эхь, свас. За квез гаф ганай кьван, - лагьана Эмина.
  - Кӏела ман.
  - Исятда,-Эмина хъуьцуьгандин кӏаникай чарар хкудна, сад гъиле кьуна,
  кӏелиз башламишна:
  Камалэгьли паб са касдиз хьайитӏа,
  Эвел дуьньяда ам адаз девлет я.
  Вири таб я - чаз гъуцари гайитӏа,
  Ам дуьньядин лап багьа са зинет я...
  - Им чаз кутугай чӏал я,-рази хьана Туьквезбан.
  - Камаллу папаз стхади еке къимет ганва,-Мелика шиирдин цӏарар
  тикрарна:-”Яхцӏур агъзур туьмен адан къимет я”,- хъуьрена.- Чӏехи стха, вуна
  камаллу папан къимет лап виниз хкажна гьа!
  -
  Камаллу
  паб
  виш
  агъзур
  туьмендик
  ква,
  -
  лагьана
  Эмина
  инанмишвилелди.
  Папарин пӏузаррикай хъвер фена:
  гьар са дишегьлидиз итимди вичин
  тариф авуна ӏанда.
  Округдай хтана, балкӏан ахурдал кутӏуна, вичин михьивал-лацувал авуна,
  Мелик чӏехи стхадин кӏвализ фена.
  Салам гана, ам азарлудан патавай
  халичадал ацукьна.
  - Кефияр гьикӏ ава, чӏехи стха? - къайгъударвилелди жузуна Мелика.
  Эхиримжи вахтара ада Эминаз “бицӏи дах” лугьузмач, гьуьрметдивди “Чӏехи
  стха” лугьузва. Адан гаф Небиди, хзандини кьунва.
  - Валлагь, стха, авайвал лагьайтӏа, къе хъсанзавач,- Эминан чина азиятдин
  биришар гьатна, вилери зайифвилин цӏарцӏар гана.
  - Вуч хьана?!
  - Мад кӏвач тӏазва, на лугьуди, са ни ятӏани ана рапар, рипер экъуьрзава...
  Хиряй мад авахьзава, къе папа кьве сефер пек дегишарайди я,- сефилдаказ
  суьгьбетна Эмина.
  - Хъсан хьанач хьи,- Меликалай залан нефес алахьна.- Ви рикӏ алай мазан
  Миграгъ Къемеран хуьре Гьарун тӏвар алай са зурба жерягь ава, лугьузва ви
  дуст ашукь Тагьира. За итим ракъурна, ам чиниз гъидани, чӏехи стха?
  - Зи патав татай, куьне тагъай жерягь и этӏрефайра амач, стха. - Амма
  садавай са куьмекни хьанач, - ажуз хьанвай ванцелди лагьана Эмина.-Гьавая
  зегьметар чӏугвамир... Ахцегьви жерягьди гьа бинедилай лагьайвал, заз дерт
  ава, дарман авач.
  - Умуд хкудна виже къведач, чӏехи стха. Аллагь чӏехи я, регьим пара,Меликаз вичин далудихъай чӏехи стха галатна кӏанзавач.
  - Зани гьакӏ фикирзава... Ви кӏвалахар гьикӏ ава? Инжиклу жезвани?-вичин
  нубатда жузунарна Эмина.
  - За ийизвайбур ваз акур кӏвалахар я, чӏехи стха... Зав гьахълувилелди
  кӏвалахиз вугузвач!-хъел кваз малумарна Мелика.
  - Абур заз акур, зун фейи рекьер-хуьлер я. Викӏегь хьухь!
  - ГьикΙ викӏегь жен? Абуру зав гъил юзуриз тазвач, чӏехи стха.
  - Ни?! Абур вужар я?
  - За ваз нин тӏвар кьан? Нин тӏвар кьан тийин? Сифтени-сифте ханарин
  рухвайри, ахпа кавхайрини фекьийри, ахпа девлетлуйрини чиновникри... Абуру
  тахсиркаррин тереф хуьзва... Тахсиркарарни я чеб я , я чпин хва-стха, мукьвакьили, тмухъанар я!
  - Эхь... Зилияр, галгам-галгам хьана, чеб-чпихъ галкӏида, амма абуру чпичеб гишила кьейитӏани фитӏиндач... Намус авачир хан-бегни, фекьи-фахрани,
  девлетлуярни, чиновникарни гьакӏ я... Абуру чпи-чеб хуьзва, зегьметчи халкь
  фитӏинзава...
  - За абуруз яб гузвач, чӏехи стха, за ви рехъ давамарзава.
  - Гьавиляй жемятдизни вун хуш я. Инсанри ваз алхишарзава, стха.
  - Гьа алхишар заз бес я.
  - Вуна намусдалдли кӏвалахун заз хуш я, стха… Намус михьи къазидизни
  далу кӏанзава…
  - Зи далудихъ вун гала, чӏехи стха… Исмаил-эфенди гала…
  - Исмаил-эфенди хьтин итимарни хьаначиртӏа чи халкьдин язух хьанай
  хьи, - Эмин-эфенди хияллу хьана, вилерикай хайи хуьрерни шегьерар карагиз,
  акъвазна.
  Азарлу стхадин гуьгьуьл ачухарун патал Мелика жузуна:
  - Тӏуьн гьазур жедалди, чӏехи стха, са гъилер сетӏренжар къугъвадани?
  - Гъваш, къугъван, - лагьана Эмина.
  - Я руш, а сетӏренжар гъваш! – алай чкадилай гьарайна Мелика вичин
  папаз.
  Стхаяр шахматрал къугъвазвайла, кӏвализ Тагьир атана. Сада-садан
  кефияр-гьалар хабар кьуна, Тагьира гъайи цикӏендин тӏеам акуна, Эминэфендиди Тагьир вичинни Меликан арада хьайи суьгьбетдин гъавурда туна.
  Ахпа ада, хияллу хьана, давамарна:
  - Вини Ярагъдал сухтаяр тир йисуз чи пак ктабдай кӏелай гафари зун
  тажубарнай... Яхцӏурни пуд лагьай сурадин къанни цӏусад лагьай бейтина
  кхьенва: “Яшайиш патал ганвай ризкьи чна пайна... Садбуруз дережаяр гана,
  муькуьбурун винел хкажна, садбуру муькуьбур чпиз къуллугъиз къачун патал”.
  «Муаллим, - лагьанай за Исмаил-эфендидиз, - ибур вуч лагьай гафар я? Зун
  гъавурда акьазвач». Эфендиди кӏелна, заз табир гана. “Гьикӏ?! Зун са низ ятӏани
  лукӏвиле гузва? Лукӏвиле ганва?! Зун ихьтин паюнал рази туш!.. Аллагьди
  ихьтин гафар кхьич эхир! Зун анжах булахдилай яд хъвадайла метӏерал
  къваззавай инсан я, - лагьанай за эфендидиз.- Зун ихьтин гафарихъ я
  инанмишни туш, я за абур, пак ктабда ава, лагьана, кьилизни акъуддач!”
  «Ихьтин фикирдал, - лагьанай муаллимди,- алайди са вун туш. - Ихьтин гафариз
  зи рагьметлу бубани акси экъечӏна, зунни акси я, хва!” Эфендидин жавабди зак
  шадвал кутунай: Ярагъви Мегьамедакай заз хабар авай, амма Исмаил-эфенди
  бубадин рекье авайди заз, гьелбетда, чизвачир...
  Табий хьуниз эверзавай, инсанар сабурлу авуна, лукӏвиле твазвай гафарчӏалар пак ктабра мад ава, стхаяр... Абурукай чи гьакимрини менфят къачузва...
  Икӏ халкь ахвара тваз регьят я ман... Мегьамед пайгъамбарди, - Эмина салават
  гъана, - икӏ лагьанай, лугьуз, адан сиве чпиз кӏани гафар туна, инсанар табий
  хьуниз, девлетлуйриз къуллугъ авуниз мажбурзава...
  Кьакьанвилихъни
  аскӏанвилихъ,
  артухвилихъни
  эксуьквилихъ,
  инсанвилихъни алчахвилихъ, азадвилихъни лукӏвилихъ... сергьят авач. Гьакӏ
  хьайила, инсанвал авай инсанри халкьдин къулайвилихъ ялзава, инсанвал
  авачир мунафикьри халкь мадни кӏеве твазва, чпин нефсер ацӏурзава.
  Инсанар лукӏвиле твазвай, халкьар къирмишзавай вагьшийрин арада,
  гьайиф хьи, фекьиярни шейхерни жезва... Са кьуд виш йис идалай вилик
  Ирандай вичин кьушун галаз атай шейх Жуьнейд лугьудай касди лезги
  миллетар къирмишиз, чи чилер кьаз башламишна... Лезги кьушунри душманриз
  зурба ягъунар кьуна, ягъияр рамна (игитрин арада инал чун рахай мазан
  Миграгъ Къемерни авай), ягъийрин сердерни яна кьена, ам Къуба магьалдин
  Яргун хуьре кучукнава... Гила вуч хьанва? Заз фцекьра атай Къудрата суьгьбет
  авурвал, са бязи ксари гьа Жуьнейдан сур гила пӏир яз гьисабзава... Вучиз
  лагьайтӏа адал “шейх” лагьай тӏвар алай. Гьахьтин шейх квай чкадик вак хьуйӏМеликани Тагьира суьгьбетчидин экъуьгъун, э-гьенъ, лагьана, тестикьарна.
  Вичин суьгьбетдиз вири хзанди яб гузвайди акурла, Эмин-эфенди гьевеслу
  хьана: - Шейх тушир ам, вагьши тир! Са тахсирни квачир инсанар кьейидакай
  шейх
  жедани? Гьахьтин вагьшидин сурукай пӏир жедани? Чи пак чилел
  душмандин сур хьунни дуьз туш!
  Жуван халкьдихъ рикӏ кайи, халкь хвейи ханарни, беглерни, шейхерни
  хьана... Ахьтинбурукай сад Гьажи Давуд тир. Ам лезги магьалар, миллетар сад
  хъувуна. Ада Лезгистан гьукумат тешкилна… Аферин вичиз!.. Амма акьван
  къудратлу касди вичин чилел Жуьнейдан сур вучиз тунатӏа, зи кьил акъатзавач.
  Гьажи Давудан кар Фетали ханди, ахпа
  чи шейх Ярагъ Мегьамеда
  давамарна. Абурун алакьунрикай, къагьриманвилерикай квез залай хъсандиз
  чизва... Абуру чаз такаабурлудаказ яшамиш жез чирна…
  Ярагъ Мегьамеда
  тунвай весияр: жуван кӏарабрай лукӏвал акъуд, жуван азадвал хуьх, жув садазни
  лукӏ жемир - ибур чи гьар са касдин, аялдилай башламишна, къужадилай
  хкечӏна, рикӏе хьана кӏанзава.
  - Эхь, стха, - тестикьарна Тагьира.
  Мелика кьил эляна.
  - Чна чун, инсанар, чуьлдин вагьшийрикай: жанавуррикай, северикай,
  чакъалрикай... яракьдин, цӏун, кьакьан цларин куьмекдалди хуьзва, - давамарна
  зариди. - Бес чна чун зулумкаррикай, намердрикай, мунафикьрикай гьикӏ хуьн,
  я Аллагь?! Вучиз чавай, зегьметчи халкьдивай, чун хуьз жезвач? Вучиз вуна, я
  Худа, куьмекзавач?! Вучиз вуна а инсансузриз жаза гузвач?!
  Гьар са инсан, стхаяр, жув азад инсан яз гьиссна, жуван намус ва нефс
  хвена, жуван ихтиярар масадав вугун тавуна, экуь дуьньядал яшамиш хьана
  кӏанда... Гьар са кас дуьньядал сифте нубатда инсан хьана кӏанда. Зун гьа икӏ
  яшамиш хьайиди я… За жуван фикирар хайи жемятдив агакьарна, шиирра ва
  дустариз ракъурай чарара кхьена, фейи хуьрера, шегьерра алимриз ва зарийриз
  лагьана
  - Чаз чизва, чан стха, - Меликани Тагьира кьилер эляна, чеб гъавурдик
  квайди къалурна.
  Эмина авур суьгьбет хзанри адан веси яз кьабулна.
  Кесиб инсанрин вилера Эмин-эфенди агъа, алим, зари, къази тир; адан
  гафуни, гапурди хьиз, атӏузвай; адавай низ хьайитӏани жаваб гуз алакьзавай;
  адан чӏалари тахсиркаррин ирид несилрал чӏулав леке гъизвай... Гьавиляй
  девлетлуйриз Эмин-эфендидикай кичӏе тир: винелай абур гьуьрметдалди
  рахазвайтӏани,
  кьулухъай сас регъвезвай, рикӏяй нифрет гузвай ва серфе
  ахтармишзавай... Ам азарлу хьайила, гзафбуруз чпин кӏулай дагъ аватай кьван,
  регьят хьана.
  Вахтар, йисар къвез алатзава...
  Эмин, ктаб метӏерал эцигна, кавалдал ацукьнава. Адан вилик вад аял ква:
  абуру чпин бубадивай ва имидивай кӏелиз-кхьиз чирзава. Медреса ахъайдай
  сагъвал Эмин-эфендидихъ хьанач, гила ада вичин балайризни хтулриз тарс
  гузва.
  Зенгинин ван акъатна, кӏвализ ашукь Тагьир атана. Аялар кӏвачел акьалтна,
  ахцукьдани, ахцукьдачни чин тийиз, муаллимдал вилер алаз, акъвазна.
  - Куьн мерехес я, балаяр,-лагьана Эмин-эфендиди. - Гайи тарс хуралай
  чира.
  Аялар кӏваляй экъечӏна, Тагьир Эминан виликай аскӏан куьсруьдал
  ацукьна.
  - Гьикӏ ава, дуст?-жузуна ашукьди.- Бицӏи сухтайрихъ галаз кьазвани?
  - Кьазва, кьазва, хъсан аялар я. Вуна са мани лагьайтӏа, зи кефияр мадни
  хъсан жеда,- жаваб гана кӏвалин иесиди.
  - Исятда,- хкунилай чуьнгуьр къачуна, ашукьди Эминан “Гуьзел Тамум”
  чӏал лугьуз башламишна.
  Кӏвалин ракӏариз дишегьлияр кӏватӏ хьана: абур ашукь Тагьиран манийриз
  яб гунивай садрани тух хьайибур туш.
  - За, ашукь, ваз лугьудай цӏийи чӏал жагъурнава,- хабар гана Эмина.
  - Цӏийи чӏал теснифнани?
  - Ваъ. Жагъурна.
  - Гьикӏ жагъурна? - Тагьир гъавурда акьунач.
  - За ваз фад са суьгьбет авур тир,- башламишна Эмина.- Самур дереда,
  инлай аквазвай Гъуцарсувун рагъ акӏидай пата, мад са Ялцугъ лугьудай хуьр
  ава. Белки, чи хуьрерин арада са гьихьтин ятӏани алакъа аватӏа, заз чидач. Заз
  гьаниз физ, анагар акваз кӏанзавай, гьайиф, алакьнач... Гьа хуьре, стха, саки са
  виш йис идалай вилик Эмин лугьудай бажарагълу мазан, зари хьана. Заз къе
  жуван сандухдай гьа Эминан, жуван тӏварун стхадин, чӏалар гьат хъувуна.
  - Я аламат!-Тагьир тажуб хьана.- Абур гьинава? Кӏела кван, чан дустӏашукьдик тади акатна.
  Чарпайдин кьилихъ галай цлал алкӏурнавай татахдин кьацӏарал басмадин
  ва гъилин ктабар ала, абур сад-садав эгисна, кьилихъди акъвазарнава, чӏехи
  кӏалубринбур кьулаба эцигнава. Кьилди дезгедал
  Эмин-эфендиди
  вичин
  эсеррикай цванвай гъилин ктабар ала. Абурукай гзаф ктабар Тагьираз, вичин
  хсвсибур хьиз, таниш я. Ктаб кӏелиз къачуз кӏан хьайи садазни, яргъал хуьрерай
  атай
  ерли
  таниш тушир инсанризни, Эмин-эфендиди гьеле ваъ лагьанвач.
  «Ихьтин жумартвал себеб яз,- фикирна Тагьира,- зи дустунив вичин сад са
  яцрак квай ктабар элкъвена ахгакьни хъувунвач».
  Са цал кьунвай тахтадин кьацӏарал басмадин ва гъилин ктабар ала. Са
  кьацӏал - иесиди вичин эсеррикай кӏватӏнавай ктабарни ала. Абур Тагьираз
  таниш я, гзафбур ада кӏелнава.
  Эмин-эфендиди дакӏардилай гъилин ктаб къачуна, адан цӏакул тунвай ара
  ахъайна, лагьана:
  - Самур Эмин савадлу инсан хьана, ада вичикай икӏ кхьизва: “Илимдин
  гуьгъуьна гьатайди камалдив агакьда. Тӏебиатди гьардаз са жуьредин пай ганва.
  Зани са тӏимил лацу-чӏулавдакай кӏелнава”,-Эмин хъуьрена:-Лацу-чӏулавдакай
  кӏелнава... Хъсан айгьам яни?! Вич илимдар тирди хиве кьазвач…
  - Чӏалар кӏела, чӏалар! - тӏалабна Тагьира.
  - Хъсан я, яб це, - Куьре Эмина Самур Эминан “Жегьил”, “Жедач”,
  “Дилбер” шиирар кӏелна.
  - “Дилбер” чӏал зи беденди кужумна, стха, за ам лугьуда. Къала, улуб зав
  гице, а чӏал за кӏелин, - ктаб къачуна, Тагьира аваздалди кӏелиз башламишна:
  Сифтедай на икьрардин гаф ганай заз,
  Чара касдихъ ялзава хьи къе, дилбер.
  Шекер алай ви мецин сес хьанай заз,
  Вуна зи рикӏ къванзава хьи къе, дилбер...
  - Зурба чӏал я,-ашукь шадвиляй ирид цаварив агакьзава.- Килиг ада
  эхирдай вуч лугьузватӏа: “Хиялрикай за ви шикил храна, Ви чин акваз Ялцугъ
  Эмин цӏрана, Ви эрзиман чӏугваз зи чан кьурана, Мадни ваз рикӏ-чанзава за къе,
  дилбер!” Валлагь, тир-тирвал лагьанва касди!
  - Эхь, - тестикьарна Эмин-эфендиди.
  - И чӏал, стха, ви чӏалариз ухшар я, - лагьана сирлудаказ ашукьди.
  - Белки, зи чӏалар Самур Эминан чӏалариз ухшар ятӏа? – Ялцугъ Эммина
  мили хъверна. – Ам залай виш йис вилик хьайи зари я.
  - Мумкин я, - Тагьир хияллу хьана. - Акъваз-акъваз, за жемятдиз им нин
  чӏал я лугьуда? Вунни Ялцугъ Эмин я, амни - Ялцугъ Эмин. Гьи чӏал гьи
  Эминанди ятӏа, яб гузвайбуру гьикӏ рикӏел хуьрай?
  - Ам Самур Эмин хьурай, зун - Куьре Эмин, - кӏвалин иеси хъуьрена.
  - Дуьз меслят я.
  - Фцекьра атайла, Къудрата лагьанай: Къуба магьалда зи тӏвар Куьре Эмин
  хьанва.
  - Пис тӏвар туш, гьинай ятӏа чир жезва.
  - Зун акси туш, лугьурай.
  - Самур Эминахъ мад гьихьтин чӏалар ава?
  - Адан гзаф чӏалар муьгьуьббатдикай теснифнавайбур я, яшайишдикай
  туькӏуьрнавай чӏаларни ава, - муьгьуьббатдинбурукай кьве чӏал кӏелна.
  - Туькӏвей чӏалар я. Я стха, яраб гьа вахтара лезгийриз муьгьуьббатдикай
  хабар авайтӏа? - жузуна ашукьди.
  - Эхь, стха. Самур Эмин виш йис вилик хьайи зари я, бес адалай вилик
  хьайи Миграгъ Къемера, адалай вилик хьайи Куьре Мелика, адалай вилик хьайи
  Генжеви Низамиди... муьгьуьббатдикай теснифначирни?! Муьгьуьббат гьамиша
  авай затӏ я, адаз талукь бейтер, дастанарни фадлай ава. Анжах абурукай чаз
  хабар авачир: кӏел-кхьин тӏимил я, вири рикӏел хуьз жезвач... Бес гьакьван
  гуьзел гьисс тир муьгьуьббатдикайни тесниф тавурла, мазанри, зарийри квекай
  теснифрай?... За муьгьуьббатдикай чӏалар теснифайла, са бязи дуьньядикай
  хабар авачир бейниванриз хъел къвезва, гуя за жегьилар чӏурзава... За абур
  чӏурзавач, за абур муьгьуьббатдлу жез вердишарзава... Муьгьуьббат дуьньяда
  чан алай кьван вири затӏарихъ, гьашаратрихъни кваз, ава. И тарарин кукӏвара
  ацукьнавай билбилрин, каруйрин, кихерин, керекулрин... баядар квекай я?
  Муьгьуьббатдикай! – зариди мад милаим хъверна.
  Варцин зенгинин ван акъатна.
  - Чаз таниш тушир мугьманар атанва,-хабар гана Туьквезбана ракӏарилай.Вужар ятӏа, чир хьанач.
  - Ша лагь, Эмин-эфендидиз шад хьана. - Мугьман кӏвалин берекат я.
  Гила,
  кӏвалин агьвал кесиб хьанвайла, мугьмандиз талукь мисалди
  кайванидиз тӏеам ганач: адан чиник серин акатна.
  Салам гана, кӏвализ кьве агьил итим атана, чпиз къалурай хъуьцуьганрал
  ацукьна. Эминани Тагьира абуруз хуш-беш авуна.
  - Чаз куьн чизва, гьуьрметлу Эмин-эфенди ва Ашукь Тагьир, башламишна мугьманрикай яшлуда,- чун квез чизвач. Чун Ахнигай я, гьана
  кӏвал-югъ, мал-хеб аваз, яшамиш жезвай уьзденар я, - чпин тӏварар лагьана. Багъишламиша, эфендийрихъ галаз рахадай акьуллу гафар заз чидач, гьакӏ
  хьайила, жуван дерди садлагьана ийиз кӏанзава. Чак элкъвенахъ физ тади ква.
  - Адет тирвал, за квевай пуд юкъуз куьн вучиз атанва, лагьана, хабар
  кьадачир, - лагьана иесиди. - Квек гьакьван тади кватӏа, сифте са бисминлагь ая
  , - кьилин ишара авуна, папав суфра гъиз тунаБ – са кьас нисини фу неъ. са
  сукӏпа буза хъухъ, ахпа куь дерди лагь, - ихтияр гана.
  Мугьманри кӏвалиниесиди лагьайвал авуна.
  - Чан Эмин-эфенди, чаз мехъерардай яшдиз акъатнавай гада ава, - дерди
  ахъайиз эгечӏна агьил ахнигви. - И мукьвара ам куь хуьруьз чи хванахвадин
  хцин мехъерик атайла, адаз ви руш Лейли акуна, бегенмиш хьана, хтана... Ам
  дили-дивана хьанва: иллагь-пиллагь, вичиз Ялцугъ Эминан руш гъваш,
  лугьузва... Чун куь руш це лугьуз, ихтияр гайитӏа, адак лишан кутаз атанвайбур
  я.
  Эминан сивикай хъвер фена, рикӏел вичин дили вахтар хтана, фикирна:
  “Жегьилар ГЬА
  ихьтинбур кӏанда: муьгьуьббатдикай хабар авай; кӏанидал
  эвленмиш жез алахъзавай; муьгьуьббат рикӏин чирагъ тирди чизвай...
  Ихьтиндаз за ваъ гьикΙ лугьун?!... Ахнигар дагъдин кунарда авай са кесиб хуьр
  я, лагьана, руш тагана акъвазайтӏа, зун гъейри Эминаз ухшар жезва. Вуч жаваб
  гун?”
  - Я гьуьрметлу ахнигвияр, ибур икӏ садлагьана гьял жедай месэлаяр туш:
  зун буба ятӏани, рушахъ имияр авайди я, диде ава... Абурувай хабар кьуна
  кӏанда... Ахпа, стхаяр, зун къази хьана, заз жегьилар эвленмишдайла чи хуьрера
  жезвай еке гьахъсузвилер, наразивилер, накъвар, рикӏерин тӏарвилер акуна. Зи
  фикир жуван бала динжардайла, ахьтин месэлайриз рехъ тагун я. Гьакӏ хьайила,
  за рушавай вичивайни хабар кьада: ам рази яни, тушни чирда.
  - Дуьз, - тестикьарна Меликани Тагьира.
  Туьквезбана ракӏарихъай яб гузва: адаз итимрин суьгьбетдик къаришмиш
  жедай ихтияр авач.
  - Я чан Эмин-эфенди, вун са гьахъ гвай инсан я... Чун, яргъал рекьер
  атӏана, атанвай инсанар я, - илчидиз атӏай жаваб чир хьана кӏанзава.
  - Ва, ваъ... Гьахъ зав гьамиша гвайди я, гилани жеда... Жаваб квез за пуд
  йикъалай гуда.
  - И яргъал рекьера, чан эфенди, бес чун шумудра инихъ-анихъ хьурай? гележегдин къавум къастунал кӏеви тир.
  - Балугъ кӏандай касди, стха, тум цел эляда, - мисалдалди жаваб гана
  рушан бубади.
  - Чна гуьзлемишда, - лагьана, илчияр, вил кьулухъ галамаз, хъфена.
  Эмин-эфендидин кӏвале кьетӏен суьгьбетар, гьерекатар башламиш хьана…
  Дидедиз вичин руш патал хуьруьз гуз кӏанзавач… Лейлидиз ахнигви жегьил
  мехъерик акунва: рушаз адан буй-бухах, викӏегь къекъуьнар, хци рахунар ва
  иллаки туьнт кьуьл хуш хьанва… «Я диде, ахьтин гада чи хуьре садни авач», лагьана Лейлиди. Туьквезбан гъавурда акьуна: «Зи рушаз ам кӏан хьанва…Зазни
  гьа икΙ Эмин акун кумазни кӏан хьайиди тир». Ада гъуьлуьз руш рази тирдакай
  хабар гана.
  Пуд йикъалай илчияр хтана.И сеферда кӏвале вири хзан авай.
  - Чна куь жаваб гуьзлемишзава, гьуьрметлу стхаяр, - лагьана чӏехи илчиди.
  - Чун чи руш куь хциз гунал рази я, - жаваб гана Эмин-эфендиди.
  - Куьн пара кьадар сагърай! - чамран бубадиз гзаф шад хьана. - Куьн хьтин
  инсанрихъ галаз къавум-къардаш хьун чаз цаварилай жагъизвай бахт я.
  - Чазни куьн хъсан инсанар тирди аквазва,-лагьана иесиди.
  - Гила чун, чан къавум, рушан рекьикай, адахъ гудай къиметдикай рахан,тӏалабна чамран бубади.
  - Чна руш маса гузвайди туш, ам вичин кӏвал-югъ хьуй, бахтлу хьуй,
  лагьана, эвленмишзавайди я,-лагьана Эмин-эфендиди. - Чаз рушахъ са къиметни
  кӏандач.
  - Гьикӏ?! - ахнигвияр тажуб хьана. - Чун квез кесибая яз аквамир, чун чи
  хуьре хъсан дуланажагъ авай тухум я. - Ма, стха, им виш манат гимишдин пулӏчамран бубади иесидин вилик залан кисе эцигна.
  - Я къавум, зун мубтала инсан я, за рушахъ са шагьини къачудач, жуван
  баладихъ къачузвай пул гьарам я. Кисе къахчу! – кьетӏивилелди лагьана Эминэфендиди.
  - Гъуьлуьз гузвай рушахъ рехъ, чаз чиз, вирибуру къачузвайди я... Еке
  никӏер-векьер, къизилар-гимишар къачузва... Ви дережа фикирда кьуна, къази,
  чна, зи стхайри, виш манат кӏватӏна, им ваз гьалаллувилелди хьуй, - чамран
  бубади пул авай кисе иесидин вилик чӏугуна.
  - Жедач, къавум! За жуван руш маса гузвач, - Эмин-эфендиди кисе кьулухъ
  хъувуна. - Къахчу!
  - Бес ваз вуч кӏанда?! - ахнигвидиз кисе къахчуз кӏанзавач.
  Эмин-эфенди гагь киседиз, гагь цӏийи къавумриз, гагьни вичин стхайриз
  килигна.
  - Гила и касдиз за гьихьтин жаваб гун? - хабар кьуна Эмина стхайривай.
  - Жаваб вуна гана, чӏехи стха. Чна рушахъ рехъ къачузвач! - тикрарна
  Мелика.
  - Са жаваб гана кӏанда, - Эминан рикӏел зарафатдин чӏал акьалтна, ада
  лугьуз башламишна:
  - Къавум, килиг, къуллугъ за ваз лугьуда:
  Са либас гъваш, ам пара ужузд тахьуй.
  Таяр-туьшерин арада къалурдай
  Тегьер затӏ хьуй, вун пара гъафил тахьуй...
  Къавумри дикъетдивди яб гузва. Рушан бубади вичин рушаз къавумри
  гъун лазим тир либасар гьисабзава: тевриз тумаж мягьсерар, къацу сагърид
  башмакьар, зар-зиба, яру шаршав, михьи дуьгуьр, мина зунжур къуба, магьидин
  регъ, архалух, келегъа, къирдин жуна...
  Къавумрин чинрин рангар атӏана... Иесиди алава яз тагьким хъувуна:
  - Гафар виниз, крар агъуз жез тахьуй!
  - Я чан къавум, инсаф хъсан затӏ я! - ахнигвидай гьарай акъатна. -Акьван
  багьа затӏар за квехъ къачуда?! - вил ягъайла, адаз вичин кисе лап усал акуна.
  Эмин-эфенди хъуьрена, адан стхайрикни хъуьруьн акатна.
  - Куьн квелай алатмир, - лагьана Мелика. - Чӏехи стхади туькӏуьрайди
  зарафатдин чӏал я. Куьн адан айгьамдин гъавурда акьуначни?
  - ГьикΙ зарафатдин чӏал? Гьахьтин зарафатар жедани?!
  - Эхь. Куьн чна лагьай гафунин гъавурда акьазвач эхир. Куь пул къахчу!
  Къавумар чеб-чпел хтана, абурун чинра шадвилин лишанар пайда хъхьана.
  - Я бендеяр, чаз рушахъ са затӏни, са рехъ-ражни кӏанзавач. Куьне квевай
  жедай са къат партал гъана, куь свас твах. Мубаракрай! Жегьилар бахтлу
  хьурай! Ма, имни куь пул!- Эмин-эфендиди кисе къавумдив вахгана.
  Са вацралай Лейли Ахнигиз гъуьлуьз тухвана.
  Эмин-эфенди залан фикиррик ква… Адан вилерикай сад-садалай эйбежер,
  рикӏиз тӏал ядай шикилар: Кавказда яргъал йисара кьиле фейи дявеяр, лезги
  магьалра пайда жезвай урус къелеяр, табий тахьай хуьрериз цӏаяр ягъун…
  карагзава… Вилер акьалнаватӏани, шаирдиз аквазва: Дагъустанда зулумкарвал
  артух хьанва, кесибри пачагьдиз, ханариз еке харжар гузва… Угъривилер,
  къачагъвилер, тапарар-гьиллеяр пара хьанва…Милли марифат квахьзава...
  Ихьтин гьерекатрин, гьаларин таъсирдик лезги халкьдин ацукьун-къарагъун,
  меденият ва ахлакь чӏуру патахъ дегиш жезва: агъзур йисарин кӏеви адетар буш
  жезва, инсанрин ва мукьва-кьилийрин арада авай гьуьрмет-хатур кьери жезва.
  Гьарда вичин хийирдихъ ялзава, чӏехи хзанар чкӏизва... Эмин-эфендиди хабар
  кьазва: “Эй, инсанар! Эй, халкь, куьн гьинихъ физва?! Намусни гъейрат,
  гьахълувални мергьяматлувал къиметда амачни?!”
  Ялцугърални секинзавач… Гзаф йисара хуьруьн кавха ва фекьи хьайи
  Челебни Вагьаб атӏа дуьньядиз фена, абурун чкаяр Седирани Магьсума хкьуна.
  Рухваяр бубайрилай са куьнални артух тух – гьамиша, керкийри хьиз, чпихъди
  язава… «Гьайиф, за Магьсумак умуд кутунвай… Ам бубадилай мергьяматлу яз
  аквадай, - Эмин-эфендидин чпин аял вахтар хтана. – Емиш тарцивай яргъаз
  аватдач кьван».
  Эминан хзандани виликан меслят, хатур, къайда амач: гьар стхадин хзанди
  вичихъ ялзава, вичи къазанмишайди вичел харжзава... Гьеле канду сад яз, тӏуьн
  сад яз ама, амма са папазни вири хзандиз недайди гьазуриз кӏанзамач... Абурун
  арада “зиди”, “види” гафар пайда хьанва... Стхайризни гьардаз вичин зегьмет,
  вичи къазанмишайди гзаф яз аквазва.
  Кӏвач датӏана тӏазва... Къекъвез тежезмай зари михьиз гьелек хьанва, ам
  жемятдикай, мел-межлисдикай хкатзава. Адал кьил чӏугваз, меслят къачуз
  къвезвай мукьва-кьилийрин, хуьруьнвийрин, дустарин кьадарни тӏимил жезва.
  Эминаз-арифдардиз чизва: “Гьар са инсан маса инсанриз, жуван багърийризни,
  ам сагъзамайдалди герек я... Эгер инсан начагъ хьанватӏа, а начагъвални умуд
  квачирди ятӏа, ахьтин инсан садазни, гьатта багърийризни герек амач... Ахьтин
  инсан чан аламаз кьенвайбурун жергедиз аватда... Вун, Эмин, гьеле ахьтин
  гьалдиз атанвач, вун гьеле сад-кьведан виле ама, сад-кьведаз герек къвезма”,зариди вичиз сабур гузва.
  Са нянрихъ, вири хзан къулан патав кӏватӏ хьанвайла, Мелика
  наразивалквай сесиналди заландаказ лагьана:
  - Чӏехи стха, чун вилер аваз буьркьуь, япар аваз биши инсанриз ухшар
  хьанва, - вирида, кис хьана, яб гузва. къвезвай крарикай рахазвач,
  Чун вилериз аквазвай, япариз ван
  чна кьил къакъудзава. ИкΙ гьикьван вахтунда
  хьуй?!
  - Вуч хьана, стха? – Эминан ифей Ван акъатна.
  - Мад вуч жеда кьван, чӏехи стха?! – Мелик викӏегь хьана. – Чи виликан
  саф хзан, сифте кьиле Севзихан буба авай хзан, гила кьиле Эмин стха авай хзан
  амач… Гьайиф! – нефес акъадарна, хзанрилайни залан нефесар алахьна. –
  Лагьана кӏанда: икΙ чкӏизвайди, икΙ чкӏайди са чи хзан туш… Им чи алчах
  девитрди чаз ракъурнавай тӏегъуьн я, чавай адаз дарман жедач.
  Эмин-эфенди стхадин гафарал тажуб хьанва, ам жавабдихъ къекъвезва,
  хинен гафари хъел кутунвай Туьквезбан гъуьлуьз килигзава. Вири киснава.
  - Чи виликан саф хзан, сифте кьиле Севзихан буба авай, ахпа кьиле Эмин
  стха авай хзан, фадлай амач,- малумарна Мелика.- Икӏ чкӏизвайди, икӏ
  чкӏанвайди са чи хизан туш. Им чи алчах девирди чаз ракъурнавай тӏегъуьн я,
  чавай адаз дарман жедач...
  - Дарман авачир азар авайди туш, - белки, сифте яз туьнтдаказ лагьана
  Небиди, адаз Мелик квекай рахадатӏа чизвай: стхаяр вилик амаз меслят хьанвай.
  - Са зи азардилай гъейри,-Эмина усал хъверна. - Гила чна чи хзандихъ
  галукьнавай тӏегъуьндиз вуч ийин, стхаяр?
  Са легьзеда вири кис хьана, сад-садаз килигна. Садни рахан тийиз акурла,
  Мелика галачир уьгьуь яна, хур вилик экъисна.
  - Чун чара хьана кӏанда, чӏехи стха! - Меликан гафари кӏвале барутдай
  ацӏурнавай Шамилан туп ягъай хьтин ван авуна.
  Эмин-эфендидиз, вичин кьилиз гапур вегьей хьиз, тӏар хьана.
  - Чара хьун?!-гьарай акъатна Туьквезбанай.- Куьн никай чара жезва?
  Бубадин чкадал алай азарлу стхадикай?! Квез кӏвалер эцигай, квез мехъерар
  авур, къуллугъар гайи стхадикай?! Куьне азарлу стха гила нел вегьизва? Завай
  кьилди ам хуьз жедани?!- чӏехи сусан вилерал накъвар акьалтна.- Квехъ инсаф
  авачни?!
  Гъвечӏи стхаяр, абурун папар серсер хьана – Туьквезбан гьахъ тир. Мелик
  жавабдихъ къекъвезва: пӏузарар юзазва, амма Ван акъатзавач.
  Эмин-эфенди са гафни раханач, ам кьиле ван гьатна ацукьнава, буш вилер
  стхайрал ала, рикӏяй сад-садалай туькьуьл фикирар физва: “Ингье зи эхир... За
  чӏугур кьван зегьметриз гузвай къимет... Заз багъри стхайри ийизвай гьуьрмет!
  Эй, залум дуьнья! Эй, инсафсуз дуьнья! Такьатсузрин, начагъбурун язух
  текъведай дуьнья!”
  - Я свас, чара хьана, лагьана, чун садни и кӏвалерай экъечӏзавайди туш,галкӏиз-галкӏиз гъавурда тваз алахъзава Мелик.- Гьар са стхадин хзан вичин
  кӏвале амукьзава... Чна чи чӏехи стха хуьда, чун адахъ гелкъведа... Анжах...
  - Анжах вуч?! - мад Туьквезбанай агь акъатна. – Санал аламукьайтӏа, чна
  куьн незвани?! Чак тӏегъуьн квани?!
  - Анжах чаз, стхайриз,- Мелик Небидиз килигна,- гьи ник нинди ятӏа, гьи
  векь нинди ятӏа, чир хьана кӏанзава...
  - Эхь, эхь, чӏехи стхадин свас, - тестикьарна Небиди.
  - Икӏ куьне Севзиханани Эмина къазанмишай вири мал-девлет пайда, яни?жузуна дертлу хьанвай Туьквезбана.
  Мелика кьил эляна.
  - А мулкарик куь къазанжидихъ къачур чка квани?
  - Ваъ, - хиве кьуна Мелика.
  - Я свас, бубадин чӏехи стхадин девлетрик чи зегьмети, чи пайни ква, явашдаказ гаф кутуна Небиди. – Бес зи чан гьамиша чуьлда акъатнавачни?
  - Рахамир, паб, пайрай, - явашдаказ лагьана Эмина. – Абуру зи хирерал
  къармах кьел алухна.
  - Ваз кимиди гьа и кар тир… Я Аллагь! – цавуз килигна, Туьквезбана хур
  гатана. - Ваз и мешверат аквазвачни?!
  - Чи рикӏера са писвални авач, - Мелик чӏехи стхадин паб секинариз
  алахъна.
  - Чара хьунилай еке писвал жедани?! Я чан хинер! Куь чӏехи стхани зун
  къе ама, пака амачир яшлу инсанар я. Чи амай са балани куь бала я. Куьне и дар,
  чӏехи стха месел алай, арада чара хьана вучда? Чаз акъатдай ник цаз вуж фида?
  Кӏвач ханвай стха фидани? Кьиле мазула авай зун фидани? Гьеле нинийрив
  къугъвазмай Мислимат фидани?! Чаз ризкьи ни къазанмишда?!-Туьквезбанан
  вилерилай мад накъвар авахьна. - Куьн ни хвейибур я? Квекай итимар ни
  авуна? Зун квехъ тӏимил гелкъвенани?! Гила квез чӏехи стхани зун залан
  хьанвани?! Усал хьанвани?! – вилерал перде акьалтна, адаз садни ахкунач.
  Стхайрай са жавабни акъатнач. Абурун папарни, кьилер чиле туна, сиве яд
  кьунвайбур хьиз, ацукьнава.
  - Бес я, паб,- мад явашдаказ лагьана Эмин-эфендиди. - Стхайри чпиз гьикӏ
  хъсан аквазватӏа, гьакӏ авурай. Зун рази я, стхаяр, - адан туьтуьниз кьагьар
  атана.