Дили Дуьньядин Чирагъ - 13

  Стхаяр, сусар туькӏвена яшамиш жезва, абуру дидедиз гьуьрметзава, гьар
  са кар адал алукьна ийизва. Лейлидини, вичиз хас тир камаллувал ва
  мергьяматлувал хвена, рухвайриз, сусариз ая-мийир лугьузва, хтулриз цӏийи
  хьра тӏунутӏар, алугаяр, чар тур фар, цикӏенар чразва. Гьар нянрихъ хзандин
  кӏвале тӏуьна-хъвана, яргъалди суьгьбетарна, гьар са хзан вичин утагъдиз ксуз
  хъфизва.
  Эмин-эфендидиз къазивилин къайгъуярни гзаф жезва: ам гагь Цмурдал,
  Хъутур-Куьредин участкадиз, гагь Кьасумхуьрел округдин идарайриз, гагь
  Ахцегьиз, Дербентдиз, Бакудиз, Шуьшедиз ва я
  Шекидиз зарийрин ва
  къазийрин межлисриз, гагьни мягькемадин хуьрериз арза-ферзедиз килигиз
  физва. Ялцугърикайни Куьреда адлу хуьр хьанва: Эминан кӏвализни
  гзаф
  мугьман-итим илифзава. Чка инсанди гуьрчегарда лугьудайвал, Эмин-эфендиди
  вичин хуьр мягькемада, округда, лезги вилаятра машгьурзава.
  Ялцугъвияр гатун юкьвал
  лежберар кефсуз жезва, гзафбур
  садлагьана сефил хьана: бегьер кӏватӏзавай
  кӏвачин рекье гьатзава... Малум хьайивал,
  ихьтин хума къунши хуьрерани башламиш хьанвай. Кефсуз хьанвайбур месе
  гьатна, акваз-акваз гьалсуз жезва... Инсанрик къалабулух акатна, абур
  фекьийрин, фалчийрин ва жерягьрин суракьда гьатна...
  - Я Аллагь, им вуч мусибат я вуна чаз къалурзавайди?!- Лейли месин
  юкьвал экӏя хьанвай бицӏи Севзиханан, рикӏ алай сад лагьай хтулдин, кьилихъ
  ацукьнава.
  Хзанарни начагъдал алтӏуш жез, чкӏизва, гьар сад аялдиз куьмек гуз, са
  хъсанвал ийиз, хуш гаф лугьуз алахъзава. Амма садакайни, са куьникайни са
  куьмекни жезвач – аял акваз-акваз цӏразва, хамни кӏарабар жезва.
  Эминан ийир-тийир квахьнава: аялдин гьал лап чӏуру я, жерягьди меслят
  къалурай векьерин мижейрини куьмекзавач... Туьквезбан шехьзава: адан рикӏи
  вичивай бала къакъатдайди гьиссзава. Алатай йифиз къавун чӏередилай
  типӏрени гьарайзавай: халкьдин фикирдай, им хъсан лишан туш. Эминан
  рикӏикни зурзун акатнава: ам ктабра дарманрихъ къекъвезва, Ибн Синан
  Тӏибдин ктабдал машгъул хьанва, начагъбуруз куьмек гуз алахъзава.
  - Хзанар, им тӏегъуьн я,-лагьана Эмин-эфендиди пашман ванцелди.Мукъаят хьухь, Меликан аял Бубадив агудмир, ам и кӏвализни гъимир: тӏегъуьн
  галукь тавурай. Куьне жерягьри лугьузвай векьерин: вергерин, дамардин
  пешерин, чӏутран цуькверин... яд хъухъ, серг гзаф ишлемиша!
  Са йикъалай Лейли, кьве йикъалайни Меликан аял азарлу хьана. Хизан
  ясда гьатна. Начагъбурал кьил чӏугваз Хважа-эфенди атана. Эмина яран буба
  гьуьрметдалди къаршиламишна, анжах адаз начагъбур яргъалай къалурна,
  мукьув агатун меслят къалурнач. Вилер, кьейибур хьиз, бажгъанрал вегьенвай
  аялрал алаз, мугьман, чӏал кьуна, амукьна.
  - Вун гьахъ я, - лагьана эхир Хважа-эфендиди езнедиз. - Им тӏегъуьн я,
  чахъни галукьун мумкин я.
  - Бес вучда, яран буба?- жузуна Эмина.
  - Аллагь чӏехи я, регьим пара, чан хва, - сабурдалди лагьана яшлу
  эфендиди.- Заз чидай дарман-давани гьа и векьер-кьалар я,-ада къуьнер
  чуькьвена, вичин къуватсузвал къалурна. - Чун ажуз я: чил кӏеви я, цав -кьакьан.
  - Кӏахцугъа тӏегъуьндик кьве итим кьена-а-а!- Ялцугърин хуьруьв чӏулав
  хабар агакьна.
  Мумкинвал авай ялцугъвияр, кьиле мягькемадин къази Эмин-эфенди аваз,
  тазиятдиз фена... Ихьтин чӏуру хабарар йикъа са хуьряй акъатзавай, Эминэфенди гьар са хабардални, рикӏ кӏвале таз, вилерикай месел алай дидени балаяр
  карагиз, физвай.
  Азар алатун патал инсанри пӏирерал садакьаяр акъудзава. Хуьрера
  зикиррин ванер гьатнава.
  - Я Аллагь, вун куьмек! - минетзава инсанри. И гафар Эминан хзанрини
  эзберзава.
  Эхир са пакамахъ шелрин ванер Эмин-эфендидин кӏваляйни акъатна: экв
  ахъа жез-тежез пуд начагъдини, арада зур сят вахт аваз, уьмуьрдивай
  къакъатна... Пуд багьа инсан санал кьиникь, хизандиз еке хажалат, дерт-дуьгуьм
  хьана: абуру чпел пуд зурба дагъ ацахьай хьтин заланвал гьиссна... Сусар, ар
  ацалтна, чӏарар чухваз, шехьзава; итимар, кьилер кьуна, вилер накъварай ацӏана,
  кӏвалера са квехъ ятӏани къекъвезва... Садан рикӏелни хуьруьз хабар гун,
  сурарин къайгъу авун, кьейибур вахтунда кучукун (вахт гатунди я, мейитри ни
  къачун мумкин я) алач... Абуруз икьван багъри, икьван рикӏиз истеклу
  инсанривай къакъатиз кӏанзавач.
  Чуьлдиз физ тади квай маларин гьарайрин ванери агалнавай гьаят ацӏурна,
  хуьр кӏвачел акъулдна.
  - Яраб?! - къуншийривай “кьенатӏа” гаф лугьуз жезвач. - Пакамахъ
  Лейлидин сусарни булахдин рекье авачир... Яраб?.. Вуч хьанатӏа? - рикӏе кин
  аваз, хуьруьнвияр къазидин кӏвалерихъди юзана... Абур варцин вилик ясди
  кьунвай Меликани Небиди къаршиламишна.
  Жегьилар сурар атӏуз фена... Мейитар чуьхуьн ихтияр тагана, фекьиди
  дуьаяр башламишна.
  - За чи мягькемадин хуьрериз, Цмурдал ва Кьасумхуьрел итимар
  ракъурин, - вичин иштираквал теклифна кавхади Эммин-эфендидиз.
  - Герек авач, - лагьана Эмин-эфендиди.- Югъ гатунди я, гьар са хуьре
  вичин азарлу-бизарлу, кьейи-текьей ава. Чна инсанар инжиклу тийин, вичвичелай хабар хьайила, мумкинвал авайбур атурай.
  - Бицӏи дах, вун виринриз физва, вахъ галаз вуна чунни тухузва,наразивилелди башламишна Небиди,-гила инсанар чи тазиятдизни атурай ман.
  Хабар гана кӏанда!
  - Зун къази я, куьнни зи стхаяр… Чна хабар гузвайбур гад кӏватӏунин
  къайгъуда авай лежберар я,- Эмина стхадин къуьнел гъил эцигна, адан дерт
  кьезиларна. - Абур чна инжиклу тийин...Чӏулав хабар пис затӏ я, адакай, далдам
  гатун тавуртӏани, дуьньядин а кьилевайдазни хабар жеда.
  Мейитар халичайрал алаз варцин вилик квай майдандал гъана, абур
  иесийрин тӏалабуналди фекьиди са гуруна эцигна: юкьва баде, кьве патахъай
  кьве хтул... Ихьтин шикил акур дишегьлияр шехьна, итимриз кьагьар атана. Пуд
  мейит авай гур Севзиханан рухвайрини Тагьира чпин къуьнерал хкажна,
  сурариз тухвана... Дишегьлияр варцин вилик, йикь-шуван ийиз, кумукьна...
  Тӏегъуьнди Ялцугърилай йикъа сад-кьве инсан гьамишалугъ дуьньядиз
  ракъурзавай.
  Яс гьар са кӏвале гьатна.
  Са йикъан къене, гьич гуьзлемишни тавуна, Туьквезбанакай кӏвалин чӏехи
  кайвани хьана.
  - Я Аллагь, вуна икьван жазаяр гуз, чи вуч тахсир ава?! Са гунагьни
  квачир аялар кьиникь вуч кар я?!-рикӏе чпин аялар аваз, Туьквезбан жемятдин
  кьейибурукай рахазва. - Куркурар хьиз, рахазвай балаяр къакъатай дидейри вуч
  авурай?- вилер накъварив ацӏана, туьтуьна кьагьар акӏана, лал жезва.
  - Балаяр Аллагьди чаз мадни гуда, чан вах,- явашдаказ лугьузва Мегьриди,
  ам ван акъуд тавуна шехьзава.
  Аялрин хажалатди хзанрин рикӏелай Лейли диде алудзава, анжах сурарал
  фейила, са жергеда авай пуд таза кӏунтӏ акурла, сусари къаридиз рагьмет гъизва
  ва лугьузва:
  - Чан диде, вуна инани хтулар хуьзвани?!- пуд свасни, хайи вахар хьиз,
  гарданра гьатзава, угьудин ванер ацалтна, шехьзава.
  Хзандин са пай санал кучукайла, кӏвалер буш хьанва, гьинихъ фейитӏани
  къаридинни аялрин парталрал, кӏвачин къапарал, нинийрал расалмиш жезва,
  хирер цӏийи хъижезва... Шел-хвал, пата-къерехдай мукьваяр, танишар атунхъфин куьтягь жезвач... Сусар рахазмач, абур анжах шехьзава... Итимарни
  атӏугънава, гьар нагьардин вахт хьайила, вилик суфра гъиз хутахзава, садан
  туьтуьнилайни фу физвач...
  Туьквезбана фикирзава: “Атӏана хьайибурни кьенай,-адан вилерикай
  Ичина хайи балайрин суьретар карагзава,- имни завай къакъатна... Яраб зак вуч
  гунагь кватӏа? Им вуч мусибат я зи вилериз аквазвайди?!” “Жуван рикӏиз сабур
  це,-лугьузва Эмина папаз,-аялар чаз мад хъижеда”. Амма дишегьлидихъ сабур
  авач: “Я Аллагь, ваз инсанрин язух къвезвачни?! Ваз чи агьузардин ван
  къвезвачни?! Вуна чун аси жедай чкадал гъизва хьи!...”
  Дуьньяда
  авай
  гьахъсузвилер,
  кьиникьар,
  азарар
  акваз,
  Эминни
  Аллагьдикай, Мегьамед пайгъамбардикай бейкеф жезва, диндихъ авай
  инанмишвал
  тӏимил
  жезва.
  Иллаки
  адаз
  фекьийрикай,
  кавхайрикай,
  къазийрикай, пачагьдин къуллугъчийрикай гзаф хъел къвезва: абуру сад лугьуз,
  масад ийизва. Чпини Аллагьдин тӏвар кьазва, Кьуръандал кьинер кьазва...
  Дугъри лежберар абурун чӏалахъ жезва: дугъривал, авамвал ва ахмакьвал са
  цӏарцӏе авай гафар я кьван.
  - Чи кьилел ихьтин къазаяр вучиз къвезва?- жузунай мискӏинда Тагьира
  фекьидивай.
  - Аллагьдин кьадарар я ,- лагьана фекьи Вагьаба. - Аллагь-Таалади
  гунагьар квай инсанриз жазаяр гузва.
  Эмин-эфендидивай ихьтин жаваб эх хьанач, ада жузуна:
  - Я малла, мискӏиндин цлаз кьери яд яна, гъилер чуьхуьн тавуна, капӏиз
  имамда акъваззавай ваз жаза тагана, а Аллагьди са тахсирни квачир аялар вучиз
  рекьизва?
  Тупӏал фекьидай жаваб акъатнач – вилериз иви хъичинна: ам и арада къази
  рекьиз гьазур тир.
  Эмина давамарна:
  - Зулумкарар такуна, ада лежберриз вучиз жаза гузва?!
  Фекьидай мад жаваб акъатнач - адан мез кьунвай.
  Эминан рикӏел вичи а мус ятӏани туькӏуьрай чӏал хтана, ада, дередихъ
  элкъвена, лугьуз башламишна:
  Гьарай, эллер, пис ксариз!
  Ажеб дуьнья хьанавачни?!..
  Лезги зари Ялцугърин синелай икӏ мукьвал-мукьвал дуьньядихъ галаз
  рахана: инсанри ийизвай чӏуру кӏвалахарни гьерекатар, абурун амаларни
  къилихар русвагьна. Ада цаварал аладавай хабар кьазвай: “Чал алайди вуч къаза
  я? Хупӏ дарман тежер суза я. Им чӏехи касдиз арза я. Гьахъ атӏудай фарман
  авачни?!”
  Уьзденри чпин арифдар векилдиз дикъетдивди яб гузва... Ашукь Тагьира
  фикирна: “Зурба инсанар зурба крарикай рахада... Зи дуст Эмин дуьньядихъ
  галаз гьахъуникай рахазва”. Адан
  Мислимни
  Мамрачви
  рикӏел хтана: шаз Ялцугърал Кьепӏир
  Гьасан атайла, абуру лагьанай: «Эмин-фенди, ваз и
  тепедилай дуьнья акваз регьят я». «Эхь, стхаяр, зун и тепедилай дуьньядихъ
  галаз раханни ийизва», - хиве кьунай арифдарди. «Сагърай, стха!- Мислима
  дустунин далудиз кап яна.- Вун. чан зари, чи дамах я!»
  Зари Эминан чӏалар сифте хуьре, ахпа къунши хуьрера, ахпани вири
  Лезгистанда инсанрин рикӏери кужумна. Цӏийи заридин тӏвар инсанрин сивесара гьатна. Халкьди ам вичин векил тирди кьатӏана, вичин мецелай рахазвай
  зари яз кьабулна.
  - Ви кӏула залан пар ава, стха, -- лагьана Тагьира дустуниз.
  - Рекье авай касдин пар залан хьун лазим я, дуст, -- лагьана Эминэфендиди. – жуван махлукь патал ялзавай пар залан жедай туш.
  Гьаваяр серин жезва, тамариз яру, хъипи, билбилжегьре
  Эмин-эфенди вичин бегьердиз къвезвай багъда къекъвезва:
  дадмишзава,
  рангар язава.
  сифте няметар
  кьурай хилер атӏузва… Рикӏяй жуьреба-жуьре хиялар физва,
  чӏалар теснифзава…
  Округдин чавушди Эминаз Исмаил-эфендидин чар гъана. Ам акурла,
  хзандик шадвал акатна: Исмаил-эфенди хьтин инсанди, округдин чӏехи
  къуллугъчиди, мягькемадин къазидиз чар кхьин еке вакъиа тир.
  - Зи муаллим гьяждилай хтанва! -Эминан вилера цӏелхемар куькӏвена, Адаз хуш-беш ийиз дуванханадиз фена кӏанда!
  - Я итим, вуна эвел чар кӏела, - явашдаказ лагьана Туьквезбана.- Белки,
  Кьасумхуьрел фин герек авачтӏа? Вини Ярагъдал фин лазим ятӏа?
  - Гьамни дуьз гаф я, -Эмина чар ахъайна, ван акьалтна кӏелиз башламишна:
  “Салам-алейкум, зи вилерин нур, зи рикӏ алай хва, Ялцугърин мягькемадин
  къази Севзиханан хва Эмин-эфенди!
  Гьяждилай хтайла, за жуван хзанривай багърийрикай хабарар кьуна. Зав
  лап туькьуьл, тешпигь авачир хьтин къара хабар агакьна: и гатуз ви хизан пуд
  багьа инсандикай, заз чидай муъмин дидедикайни гьеле са гунагьни акат
  тавунвай, малайикар хьтин кьве баладикай магьрум хьана. Им чилеривай эх
  тежедай хьтин зурба хажалат я. Аллагьди кьейибуруз рагьметар гурай, абур
  женнетдин иесияр хьурай. Куь чанар сагърай, куь рикӏериз сабур гурай.
  Зун, чан хва Эмин, аламай няналди тазиятдиз къведай, амма кефияр авач:
  кӏвачер дакӏунава, нефес дар жезва, мукьвал-мукьвал кьилел гьал къвезва. Зун
  Арабистандиз фена хтай рекьер гзаф четинбур, хаталубур тир. За,
  яшлувилизни килиг тавуна, жуван хиве авай мусурманвилин ферз кьилиз акъудна
  - а пак чкайриз фена, абуруз ибадат авуна. Ихьтин кьисмет вазни хьурай.
  Кефияр ачух хьун кумазни зун куь мугьман я. Заз, чан хва Эмин, ви нур авай
  чин акваз кӏанзава. Гьелелиг сагърай.
  Куьн сагъ, шад ва бахтлу хьана кӏанзавай Гьажи Исмаил-эфенди”.
  Са легьзеда хзан чӏехи эфендидин гафарин таъсирдик, гъилер хурал кьуна,
  гаф акъат тийиз, амукьна. Сабурдин гаф, акьуллу гаф гьар юкъуз ван къведач.
  - Сагърай вич,-лагьана Мелика,-зурба кас я. Адан гафари зи дерт лап
  кьезиларна.
  - Вичиз Аллагьди сувабар кхьирай,-лагьана Туьквезбана.-Камаллу инсан са
  гафунилай чир жеда.
  - Валлагь, стха, зи рикӏикайни гар фена,-хиве кьуна Эмина.-Зун пака
  Исмаил-эфендидиз хвашгелди лугьуз фида. Зазни зи рикӏ алай муаллимдин нур
  авай чин акваз кӏанзава,-Эминак тади акатна.
  - Гьажийриз хвашгелди лугьун чи бубайрин адет я, - лагьана Мелика.Алад! Анжах вун, стха, кьилди физ тахьуй, зунни твах, - тӏалабна ада.
  - Ша, вунни тухуда, - Эмин рази хьана.- Чна Тагьиразни лугьуда, амни
  ихьтин марекатрик квай итим я.
  - Эхь, Тагьир ахьтин рекьериз лайихлу инсан я, -тестикьарна Мелика.- Чун
  гьиниз физва? Кьасумхуьрел?
  - Ваъ. Чун пака Вини Ярагъдал фида.. Эфенди кӏвачер тӏаз кӏвале ава.
  - Чна Исмаил-эфендидиз савкьват яз са лапагни кьан, чӏехи стха, теклифна Мелика.
  - Анжах ам тукӏуна, гьебейра туна кӏанда.
  - Тукӏвада. Пакамахъ фад къарагъна, зани Небиди лапаг алажна гьазурда.
  - Исмаил-эфенди хьтин инсандин кӏвализ атун-хъфин гзаф жедайди я,лагьана Туьквезбана.- Чна тӏанур кутуна, фарни чран.
  - Хъсан фикир я, кайвани, -лагьана Эмина. - Фуни чуруж, мугьманрин
  вилик эцигиз герек жеда.
  - Хъсан я, фу пакамахъ гьазур жеда,- Туьквезбан кьелидрин патав фена.
  -Эгер чна Исмаил-эфендидин кӏвализ къведай мугьманрикай фикирзаватӏа,
  чи лапагдикай чкадал аламаз биргенд авуна кӏанда,-Мелик чӏехи стхадиз
  суалдалди килигна.
  - Имни дуьз гаф я, стха. Чун, инихъай фейи пуд итим, чун хьтинбур мадни
  жеда, як ргана, хуьрек жедалди гуьзлемишиз вучиз акъвазда? Жував гвай
  биргендди якни таза фар акъудна, суфрадал эцигайла, Исмаил-эфендидин
  рикӏизни шад жеда, чи руфунарни къулай жеда, - Эмин хъуьрена.
  - Акӏ хьайила, лапаг чна нянрихъ туькӏвада, биргендни пакамахъ фад ийиз
  башламишда,- меслятна Мелика.- Фарихъ галаз биргендни гьазур жеда. Иситӏа,
  натӏуфа, алугаярни гьазуриз тада.
  - Тагьиразни за исятда хабар гуда, - Эмин кимел экъечӏна.
  Мелик сефердиз гьазур жез эгечӏна.
  Пакадин югъ серинди хьана: цавал цифер ала, амма кьеж квач, ракъини
  вичин чин къалурзавай легьзейра гьава чими жезва. Ялцугърин хуьряй пуд атлу
  экъечӏна, кьибле патахъ элкъвена.
  - Чавай агъа рекьяйни физ жеда,- Эмина къамчи туькӏуьрна, Кьелягъ
  кьилин кефер ценерив гвай хуьрер: Даркӏушар, Птияр, Сайтарар, Пипер ва
  Бутар, абурун патаривай фенвай уьлчуь къалурна.- Яргъал ятӏани, Кьелягъ
  кьилелай фенвай рехъ зи рикӏиз хуш я. Чун гьанай фин, стхаяр! Кьуд пад
  аквадай, рикӏ алахьдай рехъ я,- адан рикӏел жегьил вахтара вич а рекьяй сифте
  фейивал хтана.
  - Завай къазидин гафунал гаф эцигиз жедач,-зарафат кваз лагьана Тагьира.
  - Зунни вун хьтин муъмин инсан я,-Тагьиран гафарал къул чӏугуна Мелика.
  - Куьн хьтин амалсалигьриз регьбер гун заз регьят жеда. Гьала, буракьарӏЭмина балкӏандин эрчӏи ятурдилай явашдаказ къамчи чӏугуна.
  ... Кьепӏиррин хуьруьн кӏанив гвай булахдал агакьайла, Эминан рикӏел
  Мислим акьалтна, ада лагьана:
  - Чна инал са шумуд легьзеда ял яда,стхаяр,-ам балкӏандилай эвичӏна.Мелик, вун Кьепӏирдал алад,-таму хранвай гуьнедал алай хуьр къалурна,Мислимаз чун физвай сефердикай хабар це, мумкинвал аватӏа, чахъ галаз
  атурай.
  - Башуьсте, стха,-биргенддин як авай гьебеяр чилел авудна, Мелика
  балкӏан гуьнедихъ гьална. Эминни Тагьир бегьем яд хъвазни агакьнач, Мелик
  элкъвена хтана.
  -Мислим стха къе пакамахъ Вини Ярагъдал фенва,- хабар гана ада.
  - Ам чна гьана кьада, акьах балкӏанрал,-Эмин алай чкадилай хкадарна,
  балкӏандал акьах хъувуна.
  Балкӏанрал алай итимар Кьепӏиррин къузадай, женгиниз физвай игитар
  хьиз, зарб кваз Кьелегъал хкаж хьана. Тӏулал акьалтайла, ериш яваш хьана.
  - Гила куьн кьибледихъ килиг,-теклифна Эмина.
  Ялцугъвияр вилин ишигъ тухудалди Самур вацӏун дередиз, лацу кукӏушар
  алай дагълариз килигна... Абур Вини Ярагъдал агакьайла, югъ нисини жезвай.
  - Фу недай вахт я,-зарафатна Тагьира.-За гьикьван биргенддикай ни
  чӏугван?
  Исмаил-эфендидин кӏвалерин гьаятдал са шумуд балкӏан алай.
  - Мугьманар бул я,-къейдна Эмина.
  - Зи ябудиз чка амач,- Тагьира вичин балкӏан са къулай чкадал кутӏунна.
  Ялцугъвияр, биргенд ва фар авай гьебеяр кайванидив вугана, кьвед лагьай
  мертебадиз хкаж хьана.
  Мугьманханадин чӏехи кьиле лацу чуру квай къужа ацукьнава, адахъ галаз
  Алкьвадар Гьасана, Мамрач Гьасана, Мамрач Къазанфара, Кьепӏир Мислима ва
  маса итимри суьгьбетарзава. Салам гана, ялцугъвийри Исмаил-эфендидин
  гъилер кьуна, адаз хуш-беш авуна, чпин майилар къалурна. Цӏийи гьажиди
  Эминазни Меликаз башсагълугъвал гана, кьейибурун руьгьериз бахш хьуй
  лагьана, дуьа кӏелна...
  Мугьманри Исмаил-эфендидин суьгьбетриз,
  япар
  хушка авуна,
  дикъетдивди яб гузва.
  - Чун, зияратчияр, балкӏанрал алаз вад лезги варз рекье хьана: кьве варзни
  зур анихъ, гьакьван вахтни инихъ, -
  суьгьбетнай кьуьзуь эфендиди. -
  Арабистандиз агакьайла, чал са шумуд сеферда къачагъри гьужумарна:
  садлагьана къумарикай хкечӏна, къвезвай чӏулав къачагъар зияратчийрин хци
  гапурри, гъиле-кӏваче авай къуватди ва викӏегь руьгьди кьулухъ элкъуьр
  хъувунай... Гзаф четин, гзаф хаталу сефер хьанай... Аллагьдиз шукур хьуй, гена
  чун сагъ-саламатдиз жуван бажадив ахгакьна... Куьн, жуван багърияр, жуван
  хуьр-кӏвал ахкунал зун бахтлу я...
  - Я эфенди, бес а къачагъар мусурманар тушни? - жузунай Тагьира.
  - Чидач.
  - Гьикӏ? Мегьамед пайгъамбардин (салават гъана) ватанда мусурман тушир
  инсанарни амани?! - жузуна Мелика.
  - Эхь. Арабистанда мусурманар тушир инсанарни ама, заз чиз, тамам
  тайифаярни ама, - Гьажи Исмаил-эфендидин жавабди кӏвале ацукьнавайбур
  тажубарна. Са шумуд касди чеб гъавурда тун тӏалабна.
  - Арабистан зурба уьлкве я, стхаяр, адан са бязи шегьерра мусурманар,
  чувудар, хашпараяр санал, къуни-къуншияр яз, дуланмиш жезва, абур чебни
  гьар сад вичин диндал алама... Месела, и чи къуншидал алай миллетрив,
  эрменийрив ва гуржийрив, чпин дин гвани? Гва. Абурни гьакӏ я. Гьеле Абу
  Муслиман девирда, за кӏелайвал, арабри эрменийрихъни гуржийрихъ галаз
  икьрар кутӏунна - и халкьар хашпараяр яз амукьна.
  - Бес гьа Абу Муслима, арабрин кьушундин кьиле авай сердерди,
  лезгийрал мусурман дин илитӏайла, эрменийрикни гуржийрик хкуьр тавунин
  себеб вуч тиртӏа, эфенди? - жузунай Къазанфара.
  - Белки, абурухъ акси къуватар гзаф авайтӏа? - Гьажи Исмаил-эфенди
  шаклу хьана. - Белки, заз малум тушир маса себебарни авай жеди.
  - Я чан эфенди, эгер мусурман дин дуьньяда тун Аллагьдин эмир ятӏа, а
  эмир вучиз гуржийризни эрменийриз талукь хьанач? - жузуна Эмина.
  Чӏехи эфенди хияллу хьана.
  - Ви суалри зун, Эмин-эфенди, гьамиша кӏеве турди я, гилани кӏеве твазва,милаимдаказ лагьана Исмаил-эфендиди, адан рикӏел хци зигьин авай,
  гуьзлемиш тавур суалар вугудай сухта хтана. - Аллагьдин эмирни виридав
  садлагьана агакьзавач эхир... Дуьнья зурба я, миллетарни гзаф... Вири санлай
  табий авун мумкин кар туш...
  - Куьн Арабистандикай рахазва, бес гьа и чи япун кӏанел алай Агъа Арагъа
  чпин диндиз ибадатзавай чувудар авачни?! Ава. Абуруз садани мусурман дин
  кьабула лугьузвач, - суьгьбетдик Кьепӏир Муслим экечӏна.
  - Чи чилел чувудрин хуьрер мад ала, анра яшамиш жезвай чувудрив
  мусурман дин кьабулиз таз гила Арабистандай сердерар къведани?- жузуна
  Исмаил-эфендиди.- И кар чна, уьлемри, муаллимри, сухтайри авуна кӏанзава.
  Мусурман дин гегьеншарун, маса инсанар жуван диндал гъун -суваб кар я.
  - Яда, я Къазанфар, ви хуьруьн са пай чувудар я,- лагьана Мислима.-Вун
  вучиз кисна ацукьнава? Вавай а чувудрив чи дин кьабулиз таз жедачни?
  - Вун куьмек гуз атайтӏа, жеда.
  Марекадин иштиракчийрик хъуьруьн акатна.
  - Зун гьа инлай куь хуьруьз къведа, стха,- хиве кьуна Мислима.
  - Са дин гвай инсан маса диндиз элкъуьрун четин кар я,-лагьана Алкьвадар
  Гьасана. - Куьне а кар зарафатриз вегьемир.
  - Чун, Арагъа, Кӏварчагъа авай чувудриз чуькьни тавуна, ацукьдани бес?жузуна Мислима. - За рикӏивай хабар кьазва, - алава хъувуна ада.
  - Кисна ацукьун дуьз туш,-Исмаил-эфенди вичин виликан сухтайриз
  килигна.-
  Абуруз
  жуван
  диндикай
  суьгьбетарна,
  исламдин
  деринвал,
  камаллувал, гуьзелвал къалурна кӏанда, абур, маса динар гвайбурни са динни
  гвачир мажусиярни, ислам диндал гъиз алахъна кӏанда. Вун вуч фикирри
  тухванва, къази?-эфенди Эминахъ элкъвена.
  - За фикирзава, гьуьрметлу муаллим, эгер чалай чувудар мусурман диндал
  гъиз алакьзавачтӏа, алакьдай крар кьванни авуна кӏанда,- жаваб гана Эмина.
  Мугьманар Ялцугърин къазидиз мукьуфдивди килигна.
  - А чалай алакьдай крар гьибур я?-жузуна Исмаил-эфендиди.
  Суфрадихъ галайбур, вилик квай биргенддин якни рикӏелай алатна,
  Эминан жавабдик вил кваз, акъваз хьана.
  - Чалай алакьдай крар, гьуьрметлу Гьажи Исмаил-эфенди, жуван нефс
  хуьн, намуслу ва гъейратлу хьун, гьахълувилин тереф хуьн, гьарам кӏан тахьун,
  гьалаллу зегьметдал яшамиш хьун, марифатлу хьун я, - гьисабна Эмина.Жувалай халкьдизни ихьтин чешне къалурна кӏанда.
  Са легьзеда инсанар хияллу хьана, абуру Эминан гафар веревирд авуна.
  - Аферин, чан хва, ваз за гайи тарсар гьалал хьуй, - Гьажи-Исмаилэфендиди пекдин яйлухдив вилерал акьалтай накъвар михьна.
  - Дуьз лугьузва зи дустуни, - Къазанфара Эминан фикирар тестикьарна.
  - Дуьз я, - Мислимани кьил эляна.
  - Ибур чаз агъзур сеферда ван хьайи гафар я,-лагьана Алкьвадар Гьасана.Заз ина са цӏийивални аквазвач.
  - Сад ава, стха, ван хьун, садни - ван хьайи гафар гьарда жуван уьмуьрда
  кьилиз акъудун,-жаваб вахгана Эмина.
  - Вуна абур кьилиз акъудзавани?- жузуна Алкьвадар Гьасана.
  - Эхь!
  - Зани кьилиз акъудзава.
  - Ава жеди, за шак гъизвач,-лагьана Эмина.
  - Эмина лагьай гафар гьар са бенде мусурманди кьилиз акъудун лазим я,лагьана Исмаил-Эфендиди.
  - Эмин-эфендиди лагьайвал чна вирида авуна кӏанда, стхаяр,-Къазанфара
  мили хъверна.- Лугьун регьят я, авун - четин.
  Меликани Тагьира алим итимрин суьгьбетриз яб гузва, абуруз чпин стха
  вине хьун, вирида адаз яб гун хуш я. “Сагърай вун, зи стха!-дамахдивди
  фикирзава Мелика. - Вуна чи рагьметлу бубадин, хзандин, хуьруьн тӏвар
  машгьурзава”.
  Гьаятдал Исмаил-эфендидиз хуш-беш ийиз атанвай инсанрин цӏийи десте
  кӏватӏ хьанвай. Суфрадихъ галайбур, цӏийиз гьажидин
  суьгьбетрикай тух
  хьанвачиртӏани, къарагъна, сагърай лагьана, гьарма сад вичин хуьруьз хъфена.
  Рекье Эмина Исмаил-эфендидин кӏвале хьайи суьгьбетар веревирд
  хъийизва, ам вичелай алакьдай крар кьилиз акъудунал: халкь гъавурдик
  кутунал, гьахъ хуьнал вичелай марифатдин чешне къалурунал - кӏеви жезва.
  Са гьафтедилай Ялцугърин мискӏинда нубатдин вяз Эммин-эфендиди
  авуна. Минбарда ацукьна, жемятдихъ элкъвена, ада яцӏу хуш ванцелди лагьана:
  - Гьуьрметлу бубаяр, стхаяр, рухваяр! Заз чи хуьруьн, чи мягькемадин
  гьалар гьич хъсан яз аквазвач: угъривал, гуж гъалиб авунар, тапарар, къалмакъал дуьшуьш жезва. Гьалар пис хьунин себебни чи арада инсанвал,
  мергьяматлувал, гьуьрмет, хатур тӏимил хьун я. Гьар тухумдин, сихилдин,
  магьледин векилриз чеб зурбаз аквазва... Икӏ виже къведач, жемят. Чун
  меслятдалди, инсанвилелди, са кӏвал, са хзан хьиз, яшамиш хьана кӏанда. Квез
  хъсандаказ чидай зи рагьметлу бубади лугьудай: “Эгер зун, вун инсан яз
  ханватӏа, инсан яз экуь дуьньядал атанватӏа, инсан яз жув кьиле тухвана, инсан
  яз амукьна, инсан яз и дуьньядилай хъфенани кӏанда”.
  За жуваз бубади гайи тарс, тур веси кьилиз акъудзава, квезни тикрар
  хъийизва: гьар са кас инсанвилелди яшамиш хьухь, маса касдиз зарар гумир,
  масадаз писвал мийир, алакьдатӏа хъсанвал ая... Гьар са кас такабурлудаказ,
  азаддаказ, гьахълудаказ, Аллагь рикӏел алаз яшамиш хьухь: я жувазни масадав
  агъавал ийиз тамир, я жувани масадаз агъавал мийир! Жуван руьгь, ният
  михьидаказ яхъ, икӏ хьайила, куь гьерекатарни михьибур, камаллубур жеда.
  За, мягькемадин къази яз, гьахълувилин тереф хуьзва ва идалай
  гуьгъуьнизни хуьда... Чна гьар сада жувал чан аламаз жуваз рагьмет
  къазанмишна кӏанда,-Эмина хуьруьн, мягькемадин уьмуьрдай мисалар гъана,
  вичин фикирар, теклифар тестикьарна.
  Ихьтин суьгьбетар-вязер Эмин-эфендиди мягькемадин муькуь хуьрерин
  мискӏинра, кимерални ийизва. “Нетижаяр хъсанбур жезва,-шаддаказ фикирзава
  къазиди.-Инсанри, тахсирар квайбуруни, дикъетдивди яб гузва, абур чпин
  амалар, къилихар, гьерекатар дегишариз алахъзава... Къал-макъал кьери жезва,
  мал-хеб
  квахьзавайбурун
  кьадарни
  тӏимил
  хьанва...
  Инсандихъ
  галаз
  инсанвилелди рахана кӏанзава... Гафунихъ зурба къуват ава”, - Эмин-эфендиди
  суьгьбетра вичин ва маса зарийрин шиирар, халкьдин мисалар ишлемишзава.
  Ам инанмиш хьана: зарафат, хъуьруьн, кьеж квай суьгьбетри, кьисайри,
  дастанри инсанриз гзаф таъсирзава.
  Нисинрихъ Эмин-эфенди кӏвализ, кьве мугьманни гуьгъуьна аваз, хтана.
  «Мад мугьманар?! – Туьквезбанан чиник жизви серин акатна. – Зи гъуьлуь
  йикъа
  са девриш кӏвализ чӏугвазва… Абурув гвай хабариз яб гунал ам
  галатзавач. Вичиз вири чириз алахъзава… Куьсруьдал дуьньядин туп-кӏалубни
  ала… Гила адаз дуьньядихъ галаз рахаз регьят хьанва».
  Мугьманрин салам кьабулна, хуш-беш авуна, кайваниди абурун вилик
  гьар са нямет алай суфра экӏяна.
  Пакамахъ Эминан кӏвалерин варар гатана. Гъвечӏи стха Неби айвандал
  экъечӏна.
  - Вуж я?
  - Участкадин нуькер.
  - Ша кӏвализ!
  - Пара кьадар сагърай, мажал авач. Жанаби къази Эмин-эфендидиз чар
  хтанва,- лагьана балкӏандилай Хъутур-Куьре участкадин нуькерди.- Ма,
  къазидив вахце!
  - Башуьсте, стха, - Неби тадиз гьаятдал эвичӏна.- Чар хкай вун Аллагьди
  хуьрай!
  - Куьнни сагърай, гьуьрметлу Севзиханан рухваяр,-яшлу нуькер хъфена.
  - Вуж тир? Вуч хьана? - жузуна Эмина кӏвализ хтай Небидивай.
  - Хъутур-Куьредин участкадин нуькверди чар хканвай. Ма, стха, - пуд
  пипӏен чар вахгана.
  Эмина гъиле авай ктаб эцигна, чар ахъайна, кӏелиз башламишна:
  “Салам-алейкум, гьуьрметлу къази Эмин-эфенди! Вун инжиклу ийизвайди
  Винихъартасви Эрзихан я. Заз ви чӏалар гзаф бегенмиш я: за абур кхьизва ва
  дустарив кӏелиз вугузва. Зунни сад-кьве чӏал теснифунал машгъул я. И чӏал за
  ваз бахшзава:
  Пара хьана заз ви сурагъ,
  Ви мецелай чкӏизва рагъ.
  Артух хьурай, яллагь, ви чагъ
  Гьар са югъ-къандалай, Эмин...
  Вуна ихтияр гайитӏа, заз ви патав къвез ва вахъ галаз дуст жез
  кӏанзава.
  Ви чӏаларихъ тамарзлу Хъартас Эрзихан”.
  Шаир ва къази яз, Эминаз гзаф чарар къвезва, гзафбур адахъ галаз гагь
  Ялцугъ Эмин, гагь Къази Эмин, гагьни Эмин-эфенди лугьуз рахазва. Чарар
  кхьизвай инсанрин чӏехи пайни, Эрзихан хьиз, жегьилар я: абуруз шаирди
  муьгьуьббатдикай ва дуьньядикай теснифнавай
  чӏалар
  гзаф бегенмиш я.
  Эминан чӏалар кӏелзавай гьар са касди, иллаки жегьил кӏелчиди, абур вичин
  рикӏяй акъатзавайбур яз гьисабзава.
  Эмина вичиз
  Манкъулидхуьряй, Шекидай, Миграгъай, Ахцегьай,
  Цӏахурай, Агъа Крандай... атай чарар кьилди кьватида хуьзва. Нубатдин чарчиз
  жаваб кхьин хъувуна, Эмин-эфендиди фикирна: “За Хъартас заридиз
  мугьманвилиз теклифда, атурай, яргъал рехъ туш”.
  Эминан хиялдай арабрин, персерин, туьркверин зарияр, абурун тӏварар ва
  эсерар физва. Са бязи эсерар ада хуралай эзберзава...Алпанрин, къадим
  лезгийрин, шаир Генжеви Низамидин гъезелрал гьейран жезва,абурукай сад
  мад ва мад кӏелзава:
  Яраб вавай вун къурбанд ийиз жедатӏа?
  Дерт кьатӏана, зун сагъар хъийиз жедатӏа...
  Низамидал вуна ви алкӏурна муьгьуьр,
  Регьимлувал гъваш жуван рикӏел, жедатӏа”.
  Зари цӏийи куьсруьдихъ, и йикъара Дербентдай хкай столдихъ, ацукьна.
  Адал са хара ктабар, газетар, карта, глобус, къелем ала. Эмин-эфенди элкъвей
  туп хьтин глобусдиз, ахпа картадиз дикъетдивди килигзава, вич фейи ва физ
  кӏанзавай
  шегьерар, вилаятар жагъурзава, абур гьикьван яргъал алатӏа
  тайинарзава.
  Эмина, магьир устӏарди хьиз, гьамиша вичин эсеррин везинрикай,
  кӏалубрикай, рангарикай, авазрикай фикирзава. Милли шииратда адет хьанвай
  кӏалубар ишлемиш тавуна, цӏийибур жагъурзава... Абур халкьдиз хуш жедайбур
  ийиз алахъзава… Кхьиз, квадарзава… Мад кхьизва…
  Дидени балаяр амачирла, садазни яргъалди хзандин кӏвале акъвазиз
  кӏанзавач. Нянин хуьрек тӏуьна, стхаярни сусар чпин утагъриз хъфизва...
  Туьквезбан
  мад кӏвачел залан хьанва, Эминан рикӏик кьетӏен шадвал
  акатнава... Кьве йиса аваз къакъатай бала вилерикай карагзава… Сурун накьвар
  ацукьирдавай инсандин дертни кьезил жеда, лугьудай гафарихъ заридиз
  инанмиш жез кӏанзавач.
  - Кӏелай, кхьей кьван бес я, - Туьквезбанан милаим сес акъатна. – Къаткун
  рикӏел алачни, зари?
  - Исятда, - чарар кӏватΙ хъувуна, Эмин-эфенди вичин утагъдиз гьахьна.
  Месиз кьуьнт яна, сусаз туьмер авуна, ада ширин аваздалди лагьана:
  - Такабурвал гилигда за хкунихъ,
  Ингье, мад зун гъамлу я вун акунихъ...
  - Ибур нин чӏалар я? - хабар кьуна шииратдикай хабар авай суса.
  - Мегьсети Хануман.
  - Вувв, ви рикӏел гьадан чӏаларни аламани?
  - Эхь, ихьтин гуьзел чӏал рикӏелай алатдани кьван?
  - Дегь девирра хьайи мазан дишегьлидин чӏалар кӏел тавуртӏа, вавай жуван
  са чӏал тесниф жезвачни?
  - Жезва.
  - Теснифа ман сад... Заз, - Туьквезбана назик хъверна, гъуьлуьн гардан
  кьазва.
  Са
  легьзеда
  фикир-фагьумна,
  Эмина
  атӏуз-атӏуз,
  кхьизвай
  хьиз,
  башламишна:
  Хъсан паб хьун дуьньядин са вафа я.