Дили Дуьньядин Чирагъ - 09

  тӏвар кьунач: зур йисалай гзаф я адакай са хабарни авачиз... Умуд хкатзава...
  Дерт вахтуни кьезиларзава. Пакамалай ачухзавай гуьгьуьл садлагьана сефил
  хьана, меслят хьанвай сефердизни физ кӏанз амукьнач. Гадади вичиз сабур гана:
  «Гуьгьуьл, вун икӏ сефил жемир. Дуьньяда вуч мал ава ви? Хиял ийиз, гъафил
  жемир. Адан рикӏе тӏал ава ви... Тӏатӏур тӏал… ”
  Тагьир, турбада тунвай чуьнгуьрни къуьнуьз вегьена, куьчедал акъвазнава.
  Эмин акурла, ада теспачавилелди жузуна:
  - Яда, я стха, вун гьикьван гуьзлемишин? Чун геж жеда гьа!
  - Ша, геж жеч. Зуьрнечийри сегьерар ягърай, мехъерин иесийри, мукьвакьилийри сад-кьве кьуьлер авурай... Ашукьдал нубат къведалди гзаф вахт ама,Эмина дуст секинарна.
  - Заз жувал вилер алаз инсанар акъвазна кӏандач ман,- Тагьир гайи гаф чӏур
  тийиз, теклифнавай чкадиз икьрар хьайи вахтунда физ алахъзава.
  - Ам инсанвилин лишанрикай сад я, стха.
  - Гьа лишан гьамиша хуьз жезвач, вун хьтин стхайри манийвалзава.
  - Вун тек я хьи? Ви балабанчи гьинава?
  - Начагъ хьанва. Ви халуяр балабанчи галачиз са бубат алцурарда ман,ашукьди хъверна.
  - За ваз балабанчи гьа чкадал жагъурда.
  Са тӏимил рекьиз фейила, Тагьира лагьана:
  - Севзихан халуди зал ваз рушар къалурун тапшурмишнава,- Тагьира
  амалдар хъверна.- Зи сусазни вуна фад мехъерарна кӏанзава, чеб, вични ви свас,
  юлдашар жедайвал.
  - Ви Рукъуят зи вах я: вахан рикΙ стхадихъ кудай адет я. Зи бубани гьахъ я.
  Вуна заз рушар
  къалура, зун килигда,-Эминни хъуьрена.- Мехъерар зулуз
  ийидай адет я… Къенин мехъер фад ийизва хьи?
  - Заз ван хьайивал, къе гъуьлуьз тухузвай руш гзаф иерди я, ам
  кӏанзавайбурни пара ава, гьакӏ хьайила, масада чуьнуьхдалди, чпин свас гъизва
  ман,- гъавурда туна Тагьира.
  - Чуьнуьх?
  - Эхь. Ахьтин дуьшуьшар чи хуьрера гзаф жезва, стха.
  - Бес... завай вучиз Туьквезбан чуьнуьх хьаначир?
  - А чӏавуз вун чинал цак аламай аял тир, стха.
  - Тир жеди, Эмин хиялдай Кьеандал акъатна, Туьквезбанахъ къекъвезва:
  “Завай ам чуьнуьх жедайни? Бажагьат... Ахьтин тӏвар гъиз, адан язух
  туширни?!”
  Кьве дустни, мад рахун-луькӏуьн тавуна, сад-садалай алатиз, гуьнедай
  агъуз, саки чукуриз-чукуриз эвичӏна, зур сятни алатнач, чубарукдин муг хьиз,
  рагак ккӏанвай хуьруьв агакьна.
  - Мазанар атана!-гьарайна аялри.
  - Мазана-а-а-р! Ашукьа-а-ар! - хуьре чав гьатна. Мехъер авай кӏвалин
  гьаятдал са гапӏал инсанар акъвазнавай, къванерикай туькӏуьрнавай кьве къулал
  къажгъанар ргазвай. Пӏузаррилай мез элкъуьрзавай кьавалрин вил лапагдин
  якӏун къавурма хьунал алай. Иесийри ашукь Тагьирни Эмин шаддаказ
  къаршиламишна,
  мугьманханадиз тухвана… Тагьиран ихтиярдалди Эмин
  халуйрал кьил чӏугваз фена.
  Нисинрихъ, йикъан межлис гур вахтунда, чав чкӏана: “Чи хуьруьз
  Куьредин хан атана!” Малум хьайивал, хан кавхадин кӏвализ илифнавай. Вичин
  кӏвализ теклифдай жуьрэт тахьана, чамран бубади хандиз мехъерин паяр
  ракъурна, рикӏиз регьят хьана, фикирна: “Я Аллагь, къе зи баладин мехъер авай
  юкъуз чалай гьар са бала-къада алатрай!”
  Рагъ Бике дагъдиз мукьва хьайила, мехъерин свараг, зуьрне-далдамдал
  илигна, хуьруьн къерехда авай къавумрин кӏвалихъ фена, са арадилай свас гваз
  хтана... Кавхадин кӏвалерин айвандик къацу атӏласдин валчагъ, яру фес алай хан
  акъвазнавай, ам, вилерал кӏвенкӏвер авуна, чинай яру дуьгуьр авадарна, лацу
  балкӏандал ацукьнавай сусаз килигзавай. Яшлу хандикай Эминаз таза хъипрез
  килигзавай чӏулав гъуьлягъдин ухшар атана, ада фикирдай лагьана: “Ви вилер
  акъатрай, икӏ эдебсуз гунагьсуз сусаз тамашзавай!”
  Йифен межлис башламиш хьайила, кӏарасрин ялавар куз, ишигълаван
  хьанвай гъвечӏи майдандал хандин нуькерар атана. Абур чпиз къалурай чкайрал
  ацукьнач, чамран бубадихъ къекъвена, адахъ галаз кьилди рахаз эгечӏна. Бирдан
  мехъерин иесидай, къвала байбут акьурдай хьиз, гьарай акъатна:
  - Я жемят! Им вуч завал я?!
  - Вуч хьана?! Вуч?! - итимар тадиз къарагъна, хуьруьнвидин куьмекдиз
  фена.
  Чамран буба хандин пуд нуькердин юкьва ава, ада, нефес дар хьана,
  вилерал накъвар алаз, са гужуналди лагьана:
  - И ... завалриз... зи хцин свас... хандин патав...
  - Вуч?! - гила гьарай итимрай акъатна.
  - Чна свас хандин патав тухуда!- лагьана пагьливандин беден алай
  нуькерди.
  - Я стхаяр! Им вуч гаф я? Вуч адет я?! – бирдан кӏахцугъвийрин вилик
  Эмин экъечӏна.
  - Гьахьтин адет я! Хандиз кӏанивал ийидай адет я ман!-гьарайна чӏехи
  нуькерди.
  - Ахьтин алчах адет чи патара авач! сабур хуьз тахьана, гьарайна Эмина.Белки, Яхул патара аватӏа?!
  - Вун вуч кас я?! - жузуна чӏехи нуькерди.
  - Зун и мягькемадин къази Севзиханан хва Эмин я.
  - Исмаил-эфендидин медресада кӏелай Эммин вун яни?!
  - Эхь.
  - Заз вун чизва, Эмин. Вуна инал хандин гаф чӏурдай амалармир, авуртӏа,
  ахпа завай аквамир! - гьелягь кьуна, нуькерди къамчи къалурна.
  - Вуна вуч авуртӏани, тавуртӏани, хандин гаф зани чӏурда, и жемятдиниӏЭмина вичин далудихъ галай жегьилар къалурна. - Квез чал хъуьрез
  кӏанзавани?! Чахъ ахьтин эдебсуз адет авач! Хандиз гьакӏ лагь!
  Нуькерриз гужуналди свас авай кӏвализ физ кӏан хьана. Жегьилри абур
  ракъурнач - дагъ хьана, хура акъвазна.
  Хандин эмирдикай хабар хьайи дишегьлияр, чамран дидени мукьва-кьили
  папар, шехьзава: “Чна ихьтин тӏвар гьикӏ къачуда-а-а?! Чи итимрин бармакар
  вилера гьатдачни?!”
  Межлис акъваз хьана, вири жемят кӏвачел акьалтна, свас авай кӏвалин
  вилик кӏватӏ хьана.
  Нуькерри гапурар акъудна - Кӏахцугърин жегьилрини гапурар хкажна,
  абурун кӏвенкӏве Эмин авай.
  - Ягъунар - ваъ! - гьарайзава чамран бубади.- Зи баладин мехъер себеб
  хьана, куьн къанара гьат тавурай, чан стхаяр! Абур зи мейитдилай фида! - гапур
  акъудна, ракӏарин вилик акъвазна.
  Са дишегьлиди кӏвалерин къавалай нуькеррин кьилел яд илична, са ни
  ятӏани абурал къванер, кӏарасар гьалчиз башламишна. Жегьилри виликди
  басрух гана... Нуькерар кьулу-кьулухъ хьана, гьелегьар кьаз-кьаз, кавхадин
  кӏвализ хъфена.
  Жемят секин хьанач: садбуру хандиз сеперар гузва, садбуру цӏай квай
  кӏарасар гъиле кьазва, садбуру кавхадин кӏвалериз тфуяр гузва... Виридак хъел
  акатнава, вири, женгиниз физвай аскерар хьиз, душмандал тепилмиш жез гьазур
  я.
  - Ихьтин ханни, ихьтин кавхани жегьеннемдиз квахьрай!- лугьузва
  кӏахцугъвийри. - Абуруз чакай ягьанатиз кӏан хьана. Им кьиле фидай эдебсузвал
  туш! Чун инсанар я! Намус михьи инсанар!
  Эминан рикӏел Кьуьчхуьра, Вини Ярагъдал сухтайрин арада хьайи
  суьгьбетар, халкьдин азадвал хуьниз талукь фикирар хтана: “Чӏехи эфендийри
  чун гьикьван секинар авуртӏани, яракьдин куьмекдалди женг чӏугун вич
  вичелай, ихьтин алчах, зулумкар шартӏари арадал гъизва... Хандив жуван свас
  вугуз жедани? Женг чӏугун тавуна, ихьтин усалвал хиве кьур итимдикай
  амукьна вучда?! Зулумкар ханни кьий, усал уьзденни!.. Женг герек я, женг!”ялцугъвидин рикӏи хъутхъутзава.
  Тагьира далудихъ гъил акална, Эмин цӏун патав тухвана, адаз са квекай
  ятӏани суьгьбетзава, дуст секинарзава:
  - Вуна и кесбрин тереф хвена хъсан хьана, стха…Хандин тулаяр чпин
  магъарадиз хъфена, гила секин хьухь… Жуван рикӏиз азият гумир, стха.
  - Ихьтин намуссузвилер акваз, рикӏиз сабур гуз жедани, я Тагьир стха?!
  - Ятӏани… Хата-бала алатна…
  Эминан вилерикай Вини Ярагърин мискӏинда хандин тарифарзавай фекьи
  карагна: “Яраб адаз хандин гьашер амалрикай хабар авачтӏа?.. Ихьтин
  намуссуздан тарифар гьикӏ ийиз жеда?!”
  Мехъерик хьайи агьвалатди Эминан бейнидиз еке таъсир авуна, адан
  рикӏяй Аллагьдихъ элкъвенвай цӏарар фена, абур пакамахъ Кӏахцугърин кимел
  кӏелна:
  Чархи фелек, ваз лугьур са чӏал ава:
  Халкьдиз бахтар дуьз пайнач на, девран
  гьей!
  Вахъ факъиррин куьтягь тежер къал ава,
  Зегьметчийриз гана вуна гьижран, гьей!
  Вуч жедай ваз бахт элдиз дуьз
  пайнайтӏа?!
  Фаркь авачиз, гада бегдив тайнайтӏа?!
  Гьуьлерикайни къагьве, шуьрбет,
  чайнайтӏа?!
  Вирдаз сад хьиз, ганайтӏа на майдан, гьей?!..
  Кьахцугъвийриз чпин зари хтулдин шиирди еке лезет гана.
  Эминан кьиле кьве чкадал пай хьанвай жемятдикай: девлетлуйрикайни
  кесибрикай, тухбурукайни гишинбурукай, игрибурукайни дугърибурукай... мад,
  мад цӏарар тесниф жезва... Эхирдай зариди девирдиз лугьузва: «Чӏурна вуна зи,
  Эминан, гевилар, адалатсуз я хьи хупӏ ви дуван, гьей!”- фикир гайила, жегьил
  тажуб хьана: ада теснифайди Аллагьдиз акси чӏал хьанвай. - Яраб зун аси
  хьанатӏа? - жузуна вичи вичивай.- Бес ихьтин гьахъсузвилер акваз, аси тахьана
  гьикӏ акъвазин? - ам вичин шиирдилай рази хьана. - Къе лугьун тавурла, бес
  мус лугьун?!»
  Кӏахцугърин жегьилри кьве юкъуз, хан хуьряй хъфидалди, чамран кӏвачел
  къаравул чӏугуна. Эминни Тагьир анжах пуд лагьай юкъуз Ялцугърал хъфена.
  И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз Куьредин ханарикай Эминазни Тагьираз
  душманар хьана. Жегьил ялцугъвийрин ниятарни тамамдаказ муькуь патахъ –
  женгчи патахъ элкъвена.
  Пакамалай Эмин чпин цӏийи багъда ава… Кьве йис вилик бубади маса
  къачур вад рипедин чил хуьруьн эрчӏи патахъ галай лекъве авай. Ам вири
  хзанди кул-кусрикай михьна, емишдин къелемар акӏурун патал гьазурна… Гила
  ичин, чуьхверин, пӏинидин, хутун тазарихъ гелкъуьн Эминан хиве ава… И
  карни зари жегьилдин рикӏ алай пешедиз элкъвенва.
  Хуьре гатун кӏвалахар ргазва: гвенар гуьзва, цуьлер ратӏарал хкизва,
  югарар гатазва, техилар михьзава, регъведайбур чувалра твазва, амайбур
  кӏатӏариз ва фурариз вегьезва... Аялризни санал акъваздай мажал авач. Вирида,
  вирт кӏватӏзавай чӏижери хьиз, кӏвалахзава. Гад - гьарай я!
  Эминан мехъерикай садни рахазвач. Гатуз мехъерар авун адетни туш,
  вучиз лагьайтӏа садакни ахьтин мажал квач. Гатуз мехъерар авун къадагъа
  ийизвай мисални ава: гатуз далдам гатайла, хар къвада. Гад агудзавай йикъара
  хар къвана низ кӏан жеда кьван?!
  Гад са бубат агатайла, инсанар рачар регъуьнин къайгъуда гьатзава. Гьар
  зулуз Кьепӏиррин, Кӏахцугърин, Арагърин... регъвера еке нубатар жезва.
  Ялцугъриз,
  вацӏ авачир хьиз, чпин регъвни авач, абуру къунши
  хуьрерин
  регъвера нубатар яргъалди гуьзлемишзава, гзафбур гьатта хъуьтӏе гьатзава.
  Къази Севзиханан раж гьуьрметдай гьар йисуз сифте регъвезва, Лейлидал еке
  гуж акьалтзавач: къуншийри куьмекар гузва. И йисузни къазидин папан рикΙ
  фад секин хьана.
  Зулун къайгъуяр агатайла, Эминан мехъерин месэла арадал хтана…Дидеди
  рушарин тӏварар кьазва, гадади я эхь, я ваъ лугьузвач, бубадин вилни адан
  жавабдал ала.
  - Сусаз парталар къачуна кӏанда, - лагьана са нянрихъ Севзихана. - Завай
  жезвач, иялар, базарриз куьн алад,- “иялар” гаф, яркӏи магьалдин адет тирвал,
  вири хзандиз талукь я. Бубадиз вичин хцин мехъер абур алайди хьана кӏанзава. Къиметрин багьавилиз килигмир, лап хъсан либасар къачу. Вуч герек ятӏа, жува
  лагь, къари! Куьне рикӏел хуьх, кхьейтӏа мадни хъсан я, - буба Эминаз килигна.
  - Свас патал са бязи парчаяр, шалар чи кӏвале ава, итим, - шаддаказ
  лагьана, Лейли дамахдивди кьве чефте алай сандухдиз килигна. - Базаррай
  ихьтин затӏар къачуна кӏанда,- ада тупӏар къатиз, гьисабиз башламишна: - Кьве
  булушка патал кьве багьа парчадин, дибадинни харадин, чӏукар; валчагъни
  архалух цун патал къацу ва вили атӏласар; са лацу дуьгуьр, са яру дуьгуьр, са
  генже, са яцӏу фите, са мягьсерар, са чекмеяр, са камари, са цам, са гуьл,..
  Куьнни килиг, зи рикӏелай алатай затӏар аватӏа, къачу.
  - Са тупӏал, сиргъаяр, кагьрабаяр,- рикӏел хкана Ислиди.
  - Эхь, эхь, чан бала, гьабурни!- Лейлиди эрчӏи гъил метӏел гьалчна, рушан
  теклиф кьабулна.
  - Икьван затӏар гзаф жезвачни?- жузуна кьенятвилелди яшамиш жезвай
  Севзихана.
  - Ваъ, я итим, мехъерарзавайди къазидин хва я гьа! - лагьана дамахдивди
  Лейлиди. – Сад лагьай мехъер я!
  - Сифте куьн, гадаяр, Кӏирийрин, Кьасумхуьруьн базарриз алад, анрай
  жагъун тавур затӏар къачуз Чӏурал шегьердиз фейитӏа жеда,- лагьана Севзихана.
  И йикъалай Эминан мехъерин чарх элкъвена. Ам вични и гьерекатдиз
  табий хьана, эгь, хьайивал хьуй, лагьана, лепедин вилик кваз физвай. Амма вуж
  гъида, мус гъида, садазни чизвачир, я Эминак чириз тадини квачир.
  Сусаз герек затӏар яваш-яваш кӏватӏ хьана. Кими шейэр къачуз Эмин
  Тагьирахъ галаз Дербентдин базардиз ракъурдайвал хьана.
  Киричи кьепӏирвидин фургъунда акьахна, ялцугъви жегьилар Кьелягъ
  рекьяй Вини Ярагъдал, анай Мамрачрик, анайни Дербентдиз фена... Къацу
  гуьнедин чӏурал эцигнавай зурба къеледин рагар хьтин цлар акурла, Эмин
  гьейран хьана, яргъалди килигна.
  - Ихьтин къеле эцигай чи бубаяр зурба инсанар тир! – лагана Тагьира.
  - Ихьтин къелеяр, Тагьир, чи гзаф хуьрерал ва шегьеррал ала… Чи
  Къафкъаз бес вич къеле тушни?! Дагълар цлар я, яшамиш жезвай инсанарни –
  къагьриманар, пагьливанар! –жегьилрик дамах акатна.
  - Валлагь, Чӏурал шегьердинди адетдин къеле туш, Къаф сув я, - Тагьиран
  гьейранвал агъуз аватзавач.
  - Эхь, стха, им адетдин къеле туш, Къаф сув я. Ам эцигай чи бубаяр зурба
  инсанар тир, - тестикьарна Эмина.
  Ялцугъвияр шегьердиз гьахьна…Эмин кьуд патаз килигзава… Ина абуруз
  Бакуда акур хьтин яргъи куьчеяр, зурба кӏвалер, гуьзел мензераяр, жуьребажуьре парталар алай ва суфатрин инсанар, урус аскерар, къазахар, файтунар ава.
  Базарда азаддаказ къекъвез жезвач... Япара лезги, фарс, араб, туьрк, урус...
  рахунар гьатзава. Эмин гзаф гафарин, ибарайрин гъавурда акьазва. Вилериз
  жуьреба-жуьре ивирар: къашар авай тупӏаларни камарияр, ханжаларни
  тапанчияр, чекмеярни мягьсерар... аквазва.
  Эмин мукьвал-мукьвал акъваззава, инсанрин рахунриз яб гуз алахъзава.
  - Яда, халис медреса ина ава!- Эмин мад акъвазна.
  - Вуч медреса?
  - Чӏалар чирдай.
  - Я, валлагь, - Тагьир хъуьрена.- Хъсан медреса жагъана ваз.
  Базардин къерехдал ялцугъвияр ктабар маса гузвай жегьил савдагардал
  гьалтна. Жегьилар лезги чӏалал рахаз акурла, савдагарди лагьана:
  - Къачу, гадаяр, ибур Мисридай, Истамбулдай, Бахчисарайдай, Къазандай,
  Маскавдай гъизвай улубарни къезетар я.
  Жегьилриз шад хьана, абур савдагардив агатна, адахъ галаз мукьувай
  таниш хьана.
  - Зи тӏвар Керим я, чӏехи бубаяр куь къуншидал алай Штулай я. Квез
  йифдай чка авачтӏа, чи кӏвализ илиф, - жумартвилелди теклифна, савдагарди
  чпин кӏвалер алай чка къалурна.
  - Керим халу, и ктабриз килигдай ихтияр авани?- жузуна Эмина. Ада
  вичелай вад-ругуд йисан чӏехи савдагардиз “халу” лагьайла, Тагьирак хъуьруьн
  акатна:
  - Вуна ам михьиз кьуьзуь авуна хьи?!
  - Яда, халу тахьуй, стха хьуй!- Эмина гъалатӏ регьятдаказ туькӏуьр
  хъувуна.
  Кериман чинални хъвер пайда хьана.
  - Эхь, я хтул, килиг. Базардин адет ихьтинди я: муьштери эвел малдиз
  килигда, къимет хабар кьада, савда ийиз алахъда, ахпа, жуван жибиндиз
  килигна, амал къачуда.
  - Улубарни мал яни?- жузуна Тагьира.
  - Эхь, стха,- Керима кьил эляна.
  - Ктабар якъутдилай, мержандилайни багьа мал я, - лагьана Эммина. – Чи
  Исмаил-эфендиди са улуб, са ктаб са яц гана къачунвай!
  - Яраб ам гьихьтин ктаб тиртӏа?! - Тагьир тажуб хьана.
  - Низамидин дастанар авай ктаб.
  - Араб чӏалал тирини?
  - Ваъ, фарсидал.
  - Чи зариди фарси чӏалал кхьизвай?
  - Эхь, а девирда гьахьтин адет тир, чи девирда араб чӏалал кхьизвай хьиз.
  Эмина Хаяман, Рудакидин, Физулидин… ктабрай гьебедин са хел ацӏурна,
  Штул Керимаз “гьелелиг сагърай” лагьана.
  - Яда, вуна эвел сусаз герек затӏар къачу, - чпин хиве авай важиблу месэла
  рикӏел хкана Тагьира. - Ахпа ктабрин къайгъу чӏугу.
  - Зун кӏандай руш заз шейэр галачизни къведа,- Эмин хъуьрена.- Ктабар заз
  чарасуз герек я.
  - Руш атун мумкин я, амма ам бубади шейэр галачиз тагун мумкин я.
  - Гьахьтин хаталувал ава, стха, гьакӏ хьайила, шейэрни къачуда.
  Базар зурба тир, маса гузвай шейэрни гзаф авай. Жегьилрин дерди фад
  туькӏвена: тежриба авачир ялцугъвийри гьа акур затӏ иесиди лагьай къимет гуз
  къачуна, гьебедин кьвед лагьай хелни ацӏурна.
  - Гила хъфейтӏа жеда,- лагьана Тагьира.
  - Гьиниз?
  - Карвансарадиз.
  - Гьикӏ?! Шегьердиз килиг тавуна?- Эминак къалабулух акатна.
  - Чун галатнава эхир.
  - Са галатунни авач. Галатиз чун гилигнавайбур яни?!- хъуьрена, Эмина
  зирингдаказ камар къачуна, лагьана: - Ша!
  - Гила чун гьиниз фида?
  - Заз урус-туьрк мектеб акваз кӏанзава.
  Жегьилар штул Кериман патав хтана, адавай чпиз герек мектебдиз фидай
  рехъ къалурун тӏалабна. Савдагарди тӏуб туькӏуьрна, яргъай аквазвай кьве
  мертебадин дарамат къалурна.
  - Ав-тӏа лацу дарамат квез герекзавай мектеб я.
  Жегьилар гьуьл галай патахъ фена.
  - Исятда ана касни авач, - лагьана Керима гуьгъуьниз.
  - Акъваз, яда аниз фена вучда?- Тагьираз руг авай куьчейра къекъвез
  кӏанзавач.
  - Заз анаг гьакӏ акваз кӏанзава... Белки, Къазанфарни дуьшуьш хьайитӏа.
  - Къазанфар вуж я?
  - Захъ галаз Вини Ярагъдал кӏелай гада, зи дуст... Ада ина кӏел
  хъийидайвал я.
  Мектебдин дарамат агалнавай, амма гьаятдал са шумуд муаллим
  алай.Ялцугъвийрин суалдиз жаваб яшлу муаллимди гана:
  - Мектебда тарсар са гьафтедилай башламиш хъижеда. Гьа чӏавуз ша,
  рухваяр!-ахцегь нугъатдал теклифна ада.- Кӏела, балаяр! Кӏелун девлет я.
  Муаллимдиз сагърай лагьана, жегьилар агъадал фена.
  - Гила гьиниз фида?- жузуна Тагьира.
  - Гила? Инай агъуз гьуьлел,-Эмина вилералди яргъай аквазвай гьуьл
  къалурна.- Дагълара чун яшамиш жезва, шегьер чаз акуна, Чӏурал къелени
  акуна, базарни акуна... Гила такуна амайди са гьуьл я... Гьар юкъуз Ялцугърин
  кӏунтӏалай аквазвай гьуьлуьз мукьувай килигин. Бакудани гьуьл яргъалай
  акунай.
  - Ша,-рази хьана Тагьир.- Кьведра Чӏурал шегьердиз атана, завай садрани
  гьуьлел физ хьайиди туш,-хиве кьуна ада.
  - Акӏ ятӏа, гила за ваз Ксарин гьуьл къалурда,- Эмин вилик акатна, фена. Ша!
  - Ксар вужар я?
  - Ксар – чи, лезгийрин, стха миллет тир. Ксарин гьуьлуькай гила Каспи
  гьуьл хъхьанва…
  - Гъавурда акьуна, зи алим стха. Ша, Ксарин гьуьлел!
  Югъ нянихъ элкъвенвай. Гьуьлуьн кьерел базардилай гзаф инсанар алай:
  садбуру чуьхуьнагарзавай, садбуру сейрзавай, садбуру кӏирералди балугъар
  кьазвай... Луьтквеярни инихъ-анихъ физва... Са шумуд чкадал балугъар
  къавурмишиз маса гузва, инсанри фу незва, тугъ ва муркӏада авай яд хъвазва...
  Абур акурла, ялцугъвийриз гишин хьана.
  - Чи рикӏелай нисинин фу нез алатнай, - лагьана Тагьира. - И къванцел
  ацукьин, фу чав гва, - Тагьира вичин гьебейрин сив ахъайна. - Гьардаз са-са
  чранвай кӏизрини къачуда, са-са цӏиб тугъни.
  - Ахпа чна и жуван гьуьлени чуьхуьда, - лагьана Эмина.
  - Жуван?
  - Бес гьар юкъуз аквазвай гьуьл жуванди тахьана нинди я?
  ... Рагъ Жалгъан дагъдихъ чуьнуьх хьана, шегьердал йифен перде
  акьалтзава. Эминни Тагьир базардал хтана, карвансарадиз фидайвал хьана.
  - Керим стхадиз илифдачни?-жузуна Тагьира.
  - Къе ваъ. Маса сефер, хуьруьн пай-уьлуьш гваз атайла. Керим стхадихъ
  галаз алакъаяр хвена кӏанда, базардал камал маса гузвай надир инсан я,-Эмина
  штулвидин тӏварцӏихъ мад са шумуд хуш келима лагьана.
  - Камал маса гузвай?
  - Эхь. Бес ктабар, къазетар камал тахьана, вуч я? Гьакӏ хьайила мисалда
  лугьузва: кӏелай инсан экуь, кӏел тавурди, вилер аваз, буьркьуь я.
  - Мадни лугьуда: кӏел авурди цуьк я, кӏел тавурди цун тавунвай ник я, рикӏел хкана Тагьира.
  - Я, стха! Им чи Исмаил-эфендидин рикӏ алай мисал тир.
  Пакамалай кӏвачел алай, галатна хурт хьанвай ялцугъвияр карвансарада са
  къуьнуьхъди ярх хьайивалди ахвариз фена... Эмин сад лагьай кӏекерихъ галаз,
  гъуьлягъди ягъайди хьиз, ахварикай кватна.
  - Вуч хьана?- Тагьирни уях хьана.
  - Яда, заз са пис ахвар акуна.
  - Хийирдалди хьуй, стха. Квекай тир?
  - Квекай?- Эминан ванцик зурзун ква. - Зун Вини Ярагъдал ала... Зи патав
  буба къвезва... Ам са зурба, курамал кьван авай, гъуьлягъди яна, дерин
  дагьардиз гадарна... Бубади гьанай гьарайна, зунни адан гьарайдин ванцел
  ахварай аватна...
  Тагьиракни кичӏ акатна, ятӏани ада лагьана:
  - Э-э, ахварар я ман, за садрани абур кваз кьадай туш.
  - Ахварар зазни гзаф аквазва, зани абуруз фикир гудайди туш. Им маса
  ахвар тир, стха. Ахвар такуна, квар хадач, лугьуда инсанри. Белки, и сефер гьакӏ
  ятӏа?- Эмин хиялдай хуьруьз ахкъатна, адаз нефесди тади гузвай буба аквазва.
  - Чӏуру ахвар акурла, зи дидеди гьаятдал экъечӏна, къуьнелай кьулухъ кьел
  гадардайди я, - Тагьира дустунин рикӏел халкьдин адет хкана.
  - Чаз ина кьелни авач,- Эмина юхсул хъверна.- Зи рикӏиз кьарай авач.
  Къарагъ, хъфида!
  - Исятда! Чна алукӏдалди, чин-гъил чуьхуьдалди фургъунни гьазур жеда.
  Тади къачумир, стха, рикӏиз сабур це.
  - Ва-ваъ! Ша!
  Эминни Тагьир карвансарадин гьаятдал экъечӏна.
  Эмин кӏвалив ахгакьайла, Севзихан чандик квай: вилер къавуз хъиянава,
  нефесдин чкадал кӏалханди кумаз-кумаз хирх-хирхзава... Хзанар, ийир-тийир
  квахьна, ясди кьуна, акъвазнава. Фекьи Вагьаба шагьадат-келима кӏелзава.
  - Буба! Буба чан! Вахъ вуч хьана?-Эмин бубадин чинал алгъана, кьве
  гъилив кьве хъвехъ кьуна, кьил мукъаятдаказ юзурна, эверна:- Я бу-ба! Зун я,
  Эмин я…
  Севзихан са легьзеда вич-вичел хтана: вилин нинеяр агъуз хьана, абура са
  гьихьтин ятӏани фикир къекъвена, ахпа акъваз хьана, зулун цифедикай хьиз
  аквазвай къаралтудиз тамашна... Севзиханаз чӏехи хва чир хъхьана, ам са вуч
  ятӏани лугьуз алахъна, амма мез сакӏани юзуриз хьанач; вилер, хъипи хутар
  хьиз, виликди акъатна...
  - Бу-ба, са гаф кьванни рахун хъия!- минетзава туьтуьна кьагьар акӏанвай
  Эмина.- Бу-ба-а!
  Эхиримжи сефер хзанриз килиг хъувуна, абуруз вилералди са гзаф
  важиблу гафар лагьана, Севзихан гьамишалугъ дуьньядиз фена.
  - Рагьметар хьуй вичиз, михьи инсан тир... Куь чанар сагърай,-лагьана
  фекьиди, мейитдин чинилай гъил чӏугуна, ахъазмай вилерин къебекьар агал
  хъувуна.
  - Чи эхир заман хьана-а-а! - гьарай акъатна, Лейли гъуьлуьн мейитдал ярх
  хьана; рушани, дидедин патавай цуквал ацукьна, цӏур алатна, вичин чӏарар
  чухваз башламишна.
  Эмин хкаж хьана, вилер накъварай ацӏана, цлахъ агалтна. Накъвар хуьз
  тежезвай Меликни Неби фена, бубадин кьилихъай акъвазна. Тагьираз вичи вуч
  авун лазим ятӏа чизвач, ада Эминан гъил кьуна, тӏар жедайвал чуькьвена.
  Фекьидин кьилни квахьнава, гагь садаз, гагь масадаз килигна, ада лагьана:
  - Рагьметрай вичиз…Куь чанар сагърай… Куьне квез сабур це… Вири
  Аллагьдин кьадарар я. Сабурлу хьухь...
  Къазидин кӏваляй акъатай шелдин ванерал къуншияр кӏватӏ хьана.
  Фекьиди рагьметдиз фенвайди кучукдай месэлаяр веревирдна: пакамахъ
  сур эгъуьндай, къунши хуьрериз: Ярагъдал, Цилингдал, Кьасумхуьрел… ясдин
  хабар тухудай итимар тайинарна.
  - Бубаяр, дидеяр садавни гумукьдай девлетар туш,-лагьана уста Мирима
  Севзиханан рухвайриз. - Куь рикӏериз сабур це. Гила куьн мехъерарнавачтӏани
  бубайрин яшдиз акъатнава. Икьван чӏавалди буба галамай куьн бахтлу инсанар
  я, заз зи буба, месела, чир хьайиди туш.
  - Квевай бубадиз хъижедай хъсанвал ам я хьи, - лагьана малла Вагьаба,хъсан сур-кьул туькӏуьрун, садакьа гун, инсанри “абурун бубадиз рагьмет хьуй”
  лугьудай хьтин адалатлу крар авун.
  - Гьакӏ я, - тестикьарна кавха Челеба, рикӏяй ада лагьана: “Севзихан фад
  кьена кӏанзавай кицӏ тир, ам гьамиша зи туьтуьна, кӏараб хьиз, акӏана... Гила
  мягькемадин къази зун жеда: гьар арзадиз килигун са гьер, гьар чарчел мугьур
  гьалчун са хеб жеда... Зи девлет Седиран балайризни бес жеда!»
  Севзиханан хзан чӏулав ясди кьуна.
  - Куь мал-девлет терика авун герек авани?- жузуна Вагьаба.
  - Ваъ, чун чара хьанвач, - жаваб гана Эмина.
  - Чун я чара женни ийидач,- малумарна Мелика.
  - Аферин, куьне куьн яхъ, балаяр,- лагьана уста Мирима.- Севзихан стха
  чаз далудихъ дагъ галай гьисаб тир. Рагьметрай вичиз! Женнет кьисмет хьурай!
  Женни ийида, ам пайгъамбар хьтин инсан тир.
  - Амин! - кӏанз-дакӏанз тестикьарна фекьиди.
  Лейлиди итимрин суьгьбетриз яб гузва, вичивай хабар кьур гаф хьайила,
  ада рухваяр вилик кутазва.
  ... Пака, нисинрихъ хьиз, Ялцугърал ясдин хабар агакьай хуьрерай
  Севзиханан тазиятдиз мукьва-кьилияр, ярар-дустар, къазияр, кавхаяр ва фекьияр
  атана, хуьруьн ким, майдан, куьчеяр садрани тахьай кьван инсанрай, балкӏанрай
  ацӏана. Мугьманри рагьметдиз фенвай къазидин рухвайрин гъилер кьазва, сабур
  гузва, куьмек хиве кьазва... Округда тӏвар-ван авай итимар: Исмаил-эфенди,
  Хважа-эфенди... акурла, Эминан, Меликан, Небидин хажалат кьезил жезва.
  Абурун къуьнеривай Цилингай атанвай Мегьамед имини Муъмин, Кӏахцугъай
  атанвай Исрефил халу, рикӏин дустар: Мислим, Гьасан, Къазанфар, Рамазан,
  Тагьир...
  акъвазнава...
  Бигердилай
  атанвай
  Ифриза
  вич
  кьиникьикай
  къутармишай къазидиз рагьметар гъизва...
  Ялцугъвийри ясдин партал алукӏнава, яргъарай атанвай мугьманар чпин
  кӏвалериз фу нез тухузва. И гьерекатар аквазвай Эмина фикирзава: “Сагърай зи
  хуьруьнвияр… Икьван гьуьрметар за гуьзлемишнавачир.”
  Вири кӏватӏ хъхьайла, Севзиханан мейит гьаятдал акъудна, фекьийри пакӏ
  алазна, зикирар авуна, жемятдивай гьалалувал къачуна, гур къуьнерал кьуна,
  хуьруьн кьилихъ галай сурариз тухвана, еке гьуьрметривди кучукна.
  Элкъвена рагьметлудан гьаятдал хтана, мад сефер дуьа
  хъувуна,
  мугьманар Севзиханан рухвайрин ихтиярдалди хъфиз эгечӏна.
  Исмаил-эфендиди Эминаз са патахъ эверна, лагьана:
  - Пуд лагьай йикъан садакьаяр гайила, хва, вун Кьасумхуьрел зи патав ша.
  - Хьурай, чан муаллим, - Эмина кьил эляна.
  Нянрихъ геж, вири ахлахьна, хзан кьилди амукьайла, Мелика чӏехи
  стхадивай жузуна:
  - Бицӏи дах, ваз Исмаил-эфендиди вуч лагьанай?
  - Ясдин йикъара алатайла, вичин патав ша, лагьана.
  - Ваз чизва, и гатуз Исмаил-эфендидикай Куьре укругдин шариатдин
  чӏехи къази хьанва. А касди ваз ша лагьана, хъсан хьана. Алад, дах, адавай
  жуваз са къуллугъ тӏалаба.
  - Заз са къуллугъни герек туш, - бубадихъ чӏугвазвай еке хажалатди
  Эминан рикӏелай вичин дердияр алуднавай.
  - Акӏ лугьумир. Бес бубадин чка масадав вугудани? Чи мягькемадин
  къазивал кӏанзавай ксар гзаф ава гьа!.. Абурун туьтуьна, заз чиз, вун акӏанвайди
  я. Чи мягькемада Вини Ярагърин медреса куьтягьнавайди са вун я.
  Вири
  хзан кӏеви ясда ава: дидединни рушан шехьунар яваш жезвач,
  стхайрин вилерал накъвар ала... Эмин абуруз сабур гуз алахъзава, амма рахаз
  эгечӏайла, вичин туьдни кьагьардив ацӏузва. Абуру садани чпивай буба икьван
  фад къакъатда, лагьана, фикирнавачир.
  - Зун Чӏурал шегьердиз фидайла, сагъзавай инсандихъ вуч хьанай, я диде?!
  – мад ва мад жузунзава Эмина.
  - Я чан хва, вун фейи юкъузни ам лап хъсанзавайди тир. Са арза-ферзени
  квачир... Нянрихъ чахъ галаз тӏуьна, гъил-кӏвач чуьхвена, месин капӏдайла, ам,
  сят уьтмиш хьана, къакъадна... Мад къарагъ хъхьанач... За тадиз Меликаз
  эверна, кьведани кьуна, мукъаятдаказ месел хутахна... Чӏал кьуна, са весисалани таз хьанач куь бубадивай, - Лейли, угьуяр акъатна, къуьнер зурзуна, мад
  шехьна.
  - Бес я, бес я! - вичин накъвар къалур тавун патал Эмин къецел экъечӏна,
  гар гана, хтана.
  Сифте накъвар, къарсатмишвал алатайла, рикӏин тӏалар яваш хьайила,
  Эмина фикирна: “Гила кӏвале авай чӏехиди зун я, завай кӏелиз хъижедач.
  Кӏвалин-йикъан
  рабатвална,
  майишат
  кьиле
  тухвана
  кӏанда...
  Стхаяр
  эвленмишда, вах гъуьлуьз гуда... Бес жув? Жувазни... Диде хуьда... Рагьмет
  хьуй, чан буба, ваз... Завай ви гафунал гаф эцигун хьана. Багъишламиша, чан
  ба...”
  Эмин Кьасумхуьрел фена.
  Исмаил-эфенди округдин дараматда, шариатдин дуванханадин кабинетда
  ацукьнавай. Ада мугьмандин салам кьуна, ацукьдай чка къалурна, хзанрикай
  хабарар кьуна. Эминани муаллимдин кефер-гьалар хабар кьуна, адаз цӏийи
  къуллугъ мубаракна.
  - Зун и къуллугъдал хьанва, за урусриз къуллугъзава, лагьана, вуна закай,
  са бязибуру хьиз, чӏуру фикирмир, - Исмаил-эфенди дикъетдивди Эминан
  вилериз килигна.-Гьамиша урусрихъ галаз душманвилер, гъаразвилер жедай
  затӏар туш... И къуллугъдал, укругдин чӏехи къази яз, завай жуван халкьдиз гзаф
  куьмек гуз жеда. Инал гъана, са туьрк, са магъул эцигайтӏа, ам зи халкьдин
  гъавурда акьадач... Зун арзачидин гъавурда гьасятда акьазва. Ингье, чи
  укругдин неченик урус, адан куьмекчи эрмени я, абур чи дердийрин гъавурда
  акьазвач, я абурун рикӏер чи халкьдихъ кунни ийизвач...
  - Зун гъавурда ава, муаллим, - лагьана Эмина. - Чи виридан умудар вак ква.
  Ваз Аллагьди нуьсрет гурай!
  - Далудихъ буба галамачиз вавай мад тагьсил къачуз хъижедач, хва... Гила
  вуна чӏехи хзан хвена кӏанзава, - Исмаил-эфендиди Эминан фикирар кӏелзавай.
  Эмин тажуб хьанач, ада анжах фикирна: “Акьуллувал гьа икӏ я...”
  - Хзан хуьн патал къазанжини кӏанда, - давамарна Исмаил-эфендиди. -Ша,
  чна вун, кӏелнавай итим яз, ви рагьметлу бубадин чкадал, Ялцугърин
  мягькемадин къазивиле, эцигин, - теклифна эфендиди.
  Эминаз ваъ лугьуз кӏанзавай, амма рикӏел Меликан гафар хтана, са гафни
  лугьун тавуна, акъвазна.
  - Вавай къазивилин везифаяр кьилиз акъудиз жедани? - жузуна округдин
  чӏехи къазиди.
  - Ихтибар авуртӏа, жанаби муаллим, алахъда ман, - явашдаказ жаваб гана
  Эмина.
  - Хъсан я. И йикъара зун аниз къведа. Адет тирвал, мягькемадик акатзавай
  хуьрерин картар кӏватӏна, меслятда. За фикирзава, абуру зи теклифдин тереф
  хуьда. Вахъ галаз укругдин неченикди суьгьбетарда, хабарар кьада. Вуна адаз
  тамам жавабар це, жувалай къазивал алакьда лагь, хва.
  - Хьуй. Вун пара кьадар сагърай, чан эфенди. - Эминаз шад хьана.- Вуна
  заз, чи хизандиз еке хъсанвал ийизва,- ада муаллимдин гъил кьуна, рикӏивай
  сагърай лагьана.
  - Хзанриз зи патай салам-дуьа твах,- тӏалабна Исмаил-эфендиди.
  - Вун пара кьадар сагърай, гьуьрметлу эфенди, -Эмин округдин шариатдин